Mendog

W średniowiecznym Kodeksie Hipackim, pochodzącym z początku XV wieku^[5], znajduje się spis 21 książąt starolitewskich (kunigasów), którzy w 1219 r. zawarli układ z księstwem halicko-włodzimierskim. Pięciu spośród nich tytułowało się „starszymi”. Do starszyzny należeli Mendog ze swoim bratem Dowsprunkiem, a także Żywibund oraz Wilikaił z bratem Dowiatem. Oprócz nich umowę zawarli kunigasi poszczególnych ziem – Żmudzi, Dziawołtwy, a także kunigasi z rodów Bulewiczów i Ruszkowiczów. Historycy wiążą te rody ze znanymi z innych źródeł ziemiami – Bulewiczów z ziemią Szawie, a Ruszkowiczów z Upitą^[6].

Spis uczestników układu z księstwem halicko-włodzimierskim z 1219 roku pokazuje, że działania kunigasów wielkolitewskich były spójne. Układ ten zawarli nie tylko kunigasowie ziem wielkolitewskich, ale także wspomnianych wcześniej terenów Żmudzi i Dziawołtwy. Być może ci ostatni prowadzili wojny z księstwem halicko-włodzimierskim na własny rachunek. Jednakże, fakt pojawienia się wśród uczestników porozumienia kilku starszych kunigasów – nawet jeśli Żywibund był najwybitniejszy wśród nich – oraz niedawne zwiększenie liczby starszych kunigasów (dwie pary braci, dziedziczących pozycję jednego kunigasa, swego ojca) wskazują na to, że jednoczenie ziem wielkolitewskich ówcześnie jeszcze się nie zakończyło^[6].

W 1236 roku, Zakon Kawalerów Mieczowych (łac. Fratres Militiae Christi de Livonia) zamierzał wyniszczyć wrogie terytorium, jakim była dla niego ziemia żmudzka. Zapewne po dokonaniu kilku zbrojnych wypraw o charakterze łupieżczym (tzw. rejz) planowano także zająć Żmudź. W 1236 r., późnym latem, wyruszyła wyprawa, którą prowadził mistrz inflancki Volquin. Celem ataku była Żmudź, a przeciwnikiem mógł być jej ówczesny książę, Wykint, ze stolicą w Twerach. Siły złożone z braci Zakonu Kawalerów Mieczowych – Niemców, Lettów, Estów, Liwów czy Rusinów z Pskowa dotkliwie złupiły część żmudzkiego terytorium. W drodze powrotnej z najazdu natknęły się na żmudzkich obrońców, z którymi 22 września 1236 roku stoczyły bitwę na bagnach pod Szawlami (tzw. Bitwa pod Szawlami). Żmudzini odnieśli zwycięstwo, w którym poległ sam mistrz inflancki Volquin^[7].

Mendog nie był wówczas w posiadaniu Żmudzi, ponieważ w tym okresie zajmował się scalaniem ziem należących do Auksztocian^[7].

Najpewniej w 1238 roku, niewątpliwie w marcu, Daniel Halicki zaatakował templariuszy, zwanych Salomonitami, zdobył wówczas nadbużański gród Drohiczyn. Jakiś czas po jego opanowaniu, namówił Mendoga i księcia nowogródeckiego, Izjasława II, do najazdu na posiadłości Konrada I Mazowieckiego^[8].

Utrata Drohiczyna musiała znacznie dotknąć polskiego księcia, gdyż rok przed najazdem, Konrad I osadził gród ludźmi z zadaniem ochrony swych ziem przed heretykami i Prusami. Najazd Izjasława i Mendoga był więc niewątpliwie działaniem skierowanym w celu wyperswadowania Konradowi ewentualnej akcji odwetowej, co w rzeczywistości przyniosło zamierzone skutki^[8].

Do około 1240 roku Mendog uzyskał panowanie nad całą Auksztotą, po czym rozpoczął rozprawę z opozycją wśród swoich krewnych. Bratanków Edywida i Towciwiłła^[9] oraz księcia żmudzkiego Wykinta^[10]  około 1245^[11]  lub 1248 roku wysłał na wyprawę wojenną pod Smoleńsk, jednocześnie odbierając im dotychczasowe ziemie. Bratankowie Mendoga opanowali wtedy Połock i Bramę Smoleńską (prawdopodobnie zdobyli Witebsk i Smoleńsk), skąd jednak ich wyparto^[12]. Kilka lat później doszło do wypowiedzenia przez nich posłuszeństwa Mendogowi, który wysłał przeciw nim wyprawę karną. Ci na przełomie roku 1248 i 1249 zbiegli do księcia Daniela Halickiego, męża ich ciotki^[13]. Daniel wykorzystał spory wewnętrzne w Wielkim Księstwie Litewskim, podejmując próbę odebrania Rusi Czarnej – stworzył w tym celu koalicję z Krzyżakami inflanckimi oraz Jaćwingami i częścią władców Żmudzi^[14].

Wobec tego silnego sojuszu swoich wrogów, Mendog podjął próbę przeciągnięcia części z nich na swoją stronę, m.in. Krzyżakom złożył obietnicę chrztu, a innych przekupił^[15]. Krzyżacy otrzymali w zamian za udzieloną pomoc nadania ziemi, jednak były to terytoria, których Mendog nie kontrolował lub podbite w ostatniej wojnie ziemie przeciwników^[12]; zakon nie miał wówczas sił na opanowanie tych terenów i realne sprawowanie na nich władzy^[16].

W 1251 roku Mendog przyjął z rąk biskupa chełmińskiego Heidenryka chrzest, co było warunkiem wydania przez papieża Innocentego IV w dniu 17 lipca 1251 roku zgody na koronację^[17].

Nie jest pewne, czy Mendog został faktycznie koronowany, ponieważ nie zachowały się na to żadne dokumenty, jednak wielu historyków obecnej Litwy przyjmuje to za fakt i jest zdania, że jeśli do niej doszło, to nastąpiło to prawdopodobnie 6 lipca 1253 (pogląd Edvardasa Gudavičiusa) lub 29 czerwca (pogląd historyka Tomasa Baranauskasa). Nie jest też znane miejsce koronacji. Przyjmuje się, że prawdopodobnie było to Wilno, Nowogródek (historycy białoruscy) lub Onikszty (Anykščiai) na kopcu Palatavio^[18].

 

W 1254 roku Daniel Halicki i Towciwiłł zmuszeni byli zawrzeć pokój, wzmocniony małżeństwem córki Mendoga ze Szwarnem, synem Daniela. Ruś Czarna z Nowogródkiem jako lenno Wielkiego Księstwa Litewskiego została wówczas oddana Romanowi Daniłowiczowi, Towciwiłł powrócił do księstwa połockiego, Żmudź objął syn Wykinta, Treniota^[2].

Być może Mendog w 1261 roku powrócił do wiary przodków, gdyż wspierał walczących z Krzyżakami Żmudzinów, których wojska rozbiły 13 lipca 1260 roku połączone wojska zakonne nad jeziorem Durbe^[19].

Władca wielkolitewski zginął w 1263 roku, w wyniku spisku książąt pod przywództwem Dowmuta z Nalszczan i Trenioty, którzy nienawidzili Mendoga za jego twarde rządy^[20].

Rodzina Mendoga budzi wiele wątpliwości. Wiadomo, że ożenił się z żoną poległego w walce z nim w 1252 roku, Wiszimunta Bulewskiego, znane jest również imię królowej – Morta (Marta). Najprawdopodobniej chodzi o jedną i tę samą kobietę, choć data ich ślubu jest niejasna – możliwe, że Mendog porwał żonę Wiszimunta jeszcze za jego życia, podobnie jak zrobił to z żoną Dowmonta^[6].

Jego starsze dzieci – syn Wojsiełk i nieznana z imienia córka, wydana za księcia chełmskiego Szwarna, pojawiły się na arenie politycznej najpóźniej w 1254 roku. Prawdopodobnie ich matką była inna żona Mendoga^[6].

Morta, umierając w 1262 roku, pozostawiła małoletnie dzieci. Źródła z początku lat 60. XIII wieku wymieniają dwie pary synów Mendoga: w falsyfikacie Zakonu z 1261 roku występują Replys i Gerstutis, w opisie morderstwa Mendoga natomiast – Rukla i Repek. Nie wiadomo, czy byli to czterej synowie czy też w źródłach pomylono imiona tylko dwóch z nich; nieznany jest również ich wiek. Jeden z nich powinien dziedziczyć koronę królewską, ponieważ starszy brat Wojsiełk wycofał się z życia politycznego i wstąpił do prawosławnego klasztoru. Jednak po zabójstwie Mendoga i jego synów brak jakichkolwiek informacji o takim pretendencie. Prawdopodobnie i on również został zgładzony^[6].

Jest głównym bohaterem dramatu Juliusza Słowackiego Mindowe (1829)^[21]. Wspomniany w balladzie Adama Mickiewicza Świteź (tom Ballady i romanse): Raz niespodzianie obległ tam Mendoga/Potężnym wojskiem Car z Rusi^[22] oraz w "Panu Tadeuszu" - "Których cień spadał niegdyś na koronne głowy Groźnego Witenesa, wielkiego Mindowy".

• Trojden

• Marceli Kosman: Historia Białorusi. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979. ISBN 83-04-00201-9.
• Валерый Пазднякоў: Выкынт. Электронная энцыклапедыя Вялікае Княства Літоўскае vkl.by, 2010. [dostęp 2017-06-20]. (biał.).
• Вялікі князь Літоўскі, кароль Літвы Міндоўг (1200 (?) – 1263). Культурна асветнiцкi клуб Спадчына spadchyna.net. [dostęp 2017-06-20]. (biał.).
• А.І. Дзярновіч: Фрэскі гісторыі. Артыкулы і эсэ па гісторыі і цывілізацыі Беларусі і Цэнтральна-Усходняй Еўропы. Мінск: 2011. ISBN 978-985-500-490-6.
• M. Ермаловіч: Па слядах аднаго міфа. Мінск: 1991. ISBN 5-343-00876-3.
• A. Краўцэвіч: Міндоўг. Пачатак вялікага гаспадарства. Kamunikat.org. [dostęp 2017-06-20]. (biał.).
• A. Краўцэвіч: Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. Мінск: 1997.