Mandora
Mandora (Mandore) – strunowy instrument muzyczny z rodziny lutni. Wykształciła się w czasach średniowiecza jako hiszpańska bandurria z greckiej (bizantyjskiej) pandory. Mandora jest poprzedniczką mandoli, mandolino, panduriny, neapolitańskiej mandoliny, mandory basowej.
| |
| Klasyfikacja naukowa | |
| 321.321-5 | |
| Klasyfikacja popularna | |
| strunowy, szarpany | |
| Podobne instrumenty | |
Pierwsze publikacje opisujące mandorę jak na przykład "Szkoła gry" (fr. L'Instruction pour la mandore) autorstwa Adriana Le Roy z 1585 roku – zaginęły. Pierwsze wydanie utworów dla mandory pojawiło się we Francji: było to "Tablature de mandore", autorstwa François de Chancy'ego, z roku 1629, dedykowane kardynałowi de Richelieu. W Hiszpanii i Francji od XII do XIV ten instrument nazywano – mandurria, bandurria, mandoire (tych nazw używali autorzy poematów: Juan Ruiz, Guiraut de Calanso, Guillaume de Machaut); w wieku XVI w Hiszpanii – bandurrią, we Francji – mandorą, w XVII-wiecznych Włoszech – mandolą (jest to również nazwa późniejszego instrumentu z rodziny mandolin)[1], w Niemczech – mandoraen[a]; w wieku XVIII w Hiszpanii znany jako vandola[b], w Portugalii – bandola, we Włoszech – mandolino.
Juan Bermudo w swoim traktacie z 1555 roku "Declaración de instrumentos musicales", 5 Vols, opisuje, że bandurria ma formę rebeku, posiada trzy chóry strun strojonych w perfekcyjne kwinty a gra się na niej techniką palcową.
Budowa
edytujMandora kształtem i budową przypomina lutnię renesansową, jest jednak od niej mniejsza. Tak jak inne rodzaje lutni posiada wypukłe pudło rezonansowe zbudowane z cienkich listewek, otwór rezonansowy przykryty ozdobną rozetą oraz szyjkę z wiązanymi progami jelitowymi, zakończoną główką z charakterystycznym zawinięciem[1]. Mandora posiadała początkowo cztery pojedyncze struny, w połowie wieku XVII liczba ta wzrosła do pięciu i sześciu strun, a jeszcze później (na początku XVIII wieku) do sześciu chórów (par strun). Mandora posiadała menzurę o połowę krótszą niż klasyczna lutnia[1].
Strojenie
edytujMandora strojona była: c' g' c" g" (f", e"), lub g d' g' d'', lub a d' a' d'' fis'', lub g c' e' a' d'' g'' albo g h e' a' d'' g'', albo a d e' a' d'' g'' w zależności od tonacji utworu, i grano na niej jak na klasycznej lutni (uderzając struny palcami, nie zaś piórkiem jak później mandolinie).
Ewolucja instrumentu
edytujPoczątki instrumentu sięgają greckiej pandory, poprzez powszechne zastosowanie u dawnych śpiewaków i poetów jako mandurria, mandoire, al maduri, bandurria (poezja oksytańska XII–XIV wieku) do francuskiego mandore – mandora (XVI wiek). W Hiszpanii wciąż nazywała się bandurria (nie mylić z XVIII-wieczną bandurrią). Początkowo była 3-strunowa (3-chórowa) strojona w kwintach i podobna do rebeku (opisana przez Juana Bermudo, "Declaración de instrumentos musicales", 5 t., 1555 rok), grano na niej gęsim piórem. W wieku XVII liczyła już 4 struny albo chóry w stroju kwintowo-kwartowym c1-g1-c2-e2(f2,g2), grano już techniką palcową jak na lutni. We Włoszech w wieku XVII nazywana mandolą, tam pod koniec stulecia Antonio Stradivari w 1680 roku zaczął produkować instrumenty o mniejszym pudle, 4-5-6- strunowe albo chórowe, o stroju kwartowym (e1-a1-d2-g2, h-e1-a1-d2, g-h(c)-e1(f)-a1-d2-g2), nazwane przez niego mandolino (zdrobnienie od mandoli). W Rzymie ten instrument miał nazwę pandurina. Grano na tych instrumentach w technice palcowej (nie kostką), struny były jelitowe. Powszechnie znana mandolina pojawiła się w połowie XVIII wieku, miała struny druciane jak cytra, grało się kostką jak na cytrze, pudło rezonansowe takie jak mandolino, stroiła jak skrzypce g-d1-a1-e1. Szybki rozwój instrumentu doprowadził do powstania w Niemczech i Austrii większej basowej wersji mandory zwanej gallichonem, na którą w latach 1765–1771 Johann Georg Albrechtsberger napisał koncert[c] i drumli z orkiestrą[2].
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ U Praetoriusa w "Syntagma Musicum", Theatrum instrumentorum, III cz., Wolfenbuttell z 1619.
- ↑ Joan Carles Amat, "Guitara española, y vandola", Barcelona, 1586, redakcja ok. 1761.
- ↑ Kompozytor posługuje się nazwą mandora na określenie gallichonu.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Dave Hynds: The history of the mandolin. [w:] Mandolins: A Brief History [on-line]. [dostęp 2017-01-21]. (ang.).
- ↑ Roy Brewer: Compositions. [w:] Johann Georg Albrechtsberger [on-line]. AllMusic. [dostęp 2017-01-21]. (ang.).
Bibliografia
edytuj- Sparks Paul, Tyler James, The Early Mandolin, Oxford: Clarendon Press, 1992, ISBN 978-0-19-318516-6.