Mancypacja

Mancypacja (łac. mancipatio, od manus – ręka, capere – chwytać, czyli "obrzęd uchwycenia ręką") – w prawie rzymskim uroczysta czynność prawna z grupy czynności dokonywanych przy użyciu spiżu i wagi (per aes et libram). Istniała już przed kodyfikacją prawa rzymskiego w Ustawie dwunastu tablic. Pierwotnie, w prawie rzymskim okresu archaicznego i przedklasycznego, była ściśle sformalizowaną transakcją kupna-sprzedaży (emptio-venditio), umożliwiającą pochodne nabycie własności kwirytarnej (dominium ex iure Quiritium – "własności z prawa Kwirytów", tj. własności przysługującej tylko obywatelom rzymskim) oraz ustanowienie służebności gruntowej wiejskiej. W prawie okresu klasycznego stała się abstrakcyjnym sposobem nabycia własności kwirytarnej na res mancipi, a także stwierdzenia przejścia władzy nad osobą z jednej osoby na drugą. Stosowano ją w celu osiągania różnych skutków prawnych (np. emancypacja, coemptio, adopcja, testament i inne). Zanikająca w okresie poklasycznym definitywnie zniknęła w Kodyfikacji Justyniana, który zniósł podział rzeczy na res mancipi i res nec mancipi.

Przebieg mancypacji

Mancypacji dokonywano w obecności pięciu świadków będących pełnoprawnymi obywatelami rzymskimi oraz trzymającego wagę (libripens), który odważał kruszec (przeważnie miedź) będący – do czasu pojawienia się pieniądza bitego – środkiem płatniczym^[1]. Nabywca stwierdzał przy tym, że dana rzecz jest jego własnością "z mocy prawa Kwirytów" (ex iure Quiritium) oraz chwytał rzecz ręką (manu capere). Przebieg mancypacji opisał Gaius w swoim podręczniku prawa rzymskiego Institutiones (Instytucje):

Jest zaś mancypacja, jak już wyżej powiedzieliśmy, niejako pozorną sprzedażą, co też jest prawem właściwym obywatelom rzymskim. A odbywa się ona w ten sposób: przybrawszy przynajmniej pięciu świadków, obywateli rzymskich w wieku dojrzałym, a nadto innego człowieka, zwanego "libripens", spełniającego te same wymogi, by trzymał spiżową wagę, ten, który nabywa w drodze mancypacji, trzymając miedzianą monetę, tak mówi: "Twierdzę, że ten niewolnik jest według prawa Kwirytów mój i niech go kupię za pośrednictwem tej miedzianej monety i spiżowej wagi". Następnie uderza w wagę miedzianą monetą, którą daje jak gdyby zamiast ceny temu, od kogo nabywa w drodze mancypacji.

^[2]

Wraz z pojawieniem się monet oraz kolejnymi podbojami i rozwojem wymiany handlowej z prowincjami, wymiana towaru za pieniądz odbywała się poza aktem mancypacyjnym. Jeżeli jednak przedmiotem transakcji były res mancipi, wówczas nabywca nie uzyskiwał na nich własności kwirytarnej, a jedynie posiadanie. Celem nabycia własności kwirytarnej, nabywca przeprowadzał symboliczną mancypację z użyciem jednej monety, co było pozornym kupnem (imaginaria venditio). Nabywca kładł na szalkę wagi monetę (tzw. mancipatio sestertio nummo uno – przy użyciu jednego sesterca). W ten sposób – w prawie rzymskim okresu klasycznego – mancypacja stała się czynnością abstrakcyjną, gdyż jeżeli tylko jej stronami byli obywatele rzymscy oraz dochowano ściśle opisanej formalistyki obrzędowej i słownej, własność na res mancipi przechodziła na nabywcę bez względu na to, z jakiej przyczyny prawnej (causa) nabycie to nastąpiło.

Za wady prawne rzeczy sprzedanej mancypacyjnie sprzedawca odpowiadał z actio auctoritatis.

Znaczenie mancypacji

Mancypacja należała do kategorii czynności prawnych zwanych actus legitimi^[3], których obwarowanie warunkiem (condicio) lub terminem (dies) powodowało nieważność.

Wobec znikomej liczby form czynności prawnych w dawnym prawie rzymskim, mancypacja – w postaci kupna za jednego sesterca – miała szerokie zastosowanie w celu osiągania różnych skutków prawnych i gospodarczych. Służyła m.in.:

do przenoszenia własności rzeczy należących do kategorii res mancipi^[4]^[5],
do ustanawiania służebności gruntowych wiejskich,
do przekazania darowizny (mancipatio donationis causa),
dawaniu posagu (mancipatio dotis causa),
dawaniu rzeczy w zastaw, przechowanie lub użyczenie – jeśli w wypowiadanej formułce zamieszczono zastrzeżenie, że przeniesienie własności jest tylko "powiernicze" – mancipatio fiduciae causa^[6],
do oddawania członków rodziny – synów (filii familias) lub córek (filiae familias) – podległych władzy ojcowskiej (patria potestas) w mancipium,
do ustanawiania władzy męża (manus) nad żoną w drodze coemptio,
do sporządzania testamentu mancypacyjnego^[7] – czego zalążkiem była mancipatio familiae.

Ponadto mancypacja wchodziła w skład innych złożonych czynności formalnych, takich jak:

emancypacja – powodująca wygaśnięcie władzy ojcowskiej (patria potestas) oraz
adopcja – powodująca przeniesienie władzy ojcowskiej.

Mancypacja w prawie rzymskim odpowiadała swoją rangą aktowi notarialnemu w polskim prawie cywilnym.

Przypisy

↑ Gaius Institutiones I, 122: Ideo autem aes et libra adhibetur, quia olim aereis tantum numnis utebantur [...]. Eorumque numnorum vis et potestas non in numero erat, sed in pondere [...].
Dla tego zaś używa się spiżu i wagi, że niegdyś posługiwano się tylko pieniędzmi spiżowymi [...]. A moc i wartość tych pieniędzy kryły się nie w liczbie, lecz w wadze [...].
tłumaczenie: Edward Szymoszek "Prawo rzymskie. Teksty źródłowe do ćwiczeń" Wrocław 1998, ISBN 83-229-1835-6
↑ Gaius Institutiones I, 119: Est autem mancipatio, ut supra quoque diximus, imaginaria quaedam venditio, quod et ipsum ius proprium civium Romanorum est. Eaque res ita agitur: adhibitis non minus quam quinque testibus civibus Romanis puberibus et praeterea alio eiusdem conditionis, qui libram aeneam teneat, qui appellatur libripens, is, qui mancipio accipit, rem tenens ita dicit: HUNC EGO HOMINEM EX IURE QUIRITIUM MEUM ESSE AIO ISQUE MIHI EMPTUS ESTO HOC AERE AENEAQUE LIBRA. Deinde aere percutit libram idque aes dat ei, a quo mancipio accipit, quasi preti loco
tłumaczenie: Władysław Rozwadowski, "Prawo rzymskie", wyd. II, Poznań 1992 ISBN 83-01-10031-1
↑ Digesta D.50,17,77: Papinianus libro vicesimo octavio quaestionum: Actus legitimi, qui non recipiunt diem vel conditionem, veluti emancipatio, acceptilatio, heteditas aditio, servi optio, datio tutoris, in totum vitiantur per temporis vel condicionis adiectionem.
Papinian w księdze dwudziestej ósmej quaestionum: Opierające się na ustawie akty formalne, które nie dopuszczają terminu lub warunku, na przykład emancypacja akceptylacja, nabycie spadku, wybór przekazanego zapisem niewolnika, ustanowienie opiekuna, stają się w całości wadliwe, jeśli obwarowane zostaną terminem lub warunkiem.
tłumaczenie: Władysław Rozwadowski, "Prawo rzymskie", wyd. II, Poznań 1992 ISBN 83-01-10031-1
↑ Ulpianus Epitome 19,3: Mancipatio propria species alienationis est rerum manicipii, eaque fit certis verbis libripende et quinque testibus praesentibus.
Mancypacja jest właściwym sposobem nabywania rzeczy zwanych "res mancipi" (tj. podlegających mancypacji), a dochodzi do skutku poprzez wypowiedzenie określonych słów w obecności trzymającego wagę i pięciu świadków.
↑ Gaius Institutiones I, 120: Eo modo et serviles, et liberae personae mancipantur; animalia quoque, quae mancipi sunt, quo in numero habentur boves equi, muli, asini, item praedicta, tam urbana quam rustica, quae et ipsa mancipi sunt, quali sunt Italica, eodem modo solent mancipari.
W ten sposób sprzedaje się obrzędowo osoby i niewolne, i wolne; także zwierzęta, które podlegają mancypacji, do jakich zalicza się woły, konie, muły, osły; takoż grunty, zarówno miejskie, jak i wiejskie, które podlegają mancypacji, a takimi są grunty italskie, zwykło się sprzedawać obrzędowo w ten sam sposób.
↑ Isidorus Origines 5,25,23: Fiducia est, cum res aliqua, sumendae mutuae pecuniae gratia, vel mancipatur vel in iure ceditur.
Umowa powiernicza polega na tym, że jakaś rzecz zostanie przekazana w drodze mancypacji lub odstąpienia wobec urzędnika dla uzyskania pożyczki pieniężnej.
tłumaczenie: Władysław Rozwadowski, "Prawo rzymskie", wyd. II, Poznań 1992 ISBN 83-01-10031-1
↑ Gaius, Institutiones II,102: Accessit deinde tertium genus testamenti, quod per aes et libram agitur: qui enim neque calatis comitiis neque in procinctu testamentum fecerat, is, si subita morte urguebatur, amico familiam suam, id est patrimonium suum, mancipio dabat eumque rogabat, quid cuiqui post mortem suam dari vellet. Quod testamentum dicitur per aes et libram, scilicet, quia per mancipationem peragitur.
Doszedł później trzeci rodzaj testamentu, sporządzonego z użyciem spiżu i wagi. Kto bowiem nie sporządził testamentu ani na zwołanym zgromadzeniu ludowym, ani w szyku bojowym, ten, jeżeli zagroziła mu rychła śmierć, oddawał przyjacielowi swój dobytek, to znaczy ojcowiznę swoją, poprzez mancypację i polecał mu, co i komu chciałby, żeby dane było po jego śmierci. Testament taki nazywa się (testamentem sporządzonym) poprzez spiż i wagę, dlatego że dochodzi do skutku poprzez obrzęd uchwycenia ręką.

Bibliografia

MarekM. Kuryłowicz MarekM., AdamA. Wiliński AdamA., Rzymskie prawo prywatne, Kraków: „Zakamycze”, 1999, ISBN 83-7211-089-1, OCLC 830208116 .
Władysław Rozwadowski, "Prawo rzymskie", wyd. II, Poznań 1992 ISBN 83-01-10031-1

[1] Gaius Institutiones I, 122: Ideo autem aes et libra adhibetur, quia olim aereis tantum numnis utebantur [...]. Eorumque numnorum vis et potestas non in numero erat, sed in pondere [...].
Dla tego zaś używa się spiżu i wagi, że niegdyś posługiwano się tylko pieniędzmi spiżowymi [...]. A moc i wartość tych pieniędzy kryły się nie w liczbie, lecz w wadze [...].
tłumaczenie: Edward Szymoszek "Prawo rzymskie. Teksty źródłowe do ćwiczeń" Wrocław 1998, ISBN 83-229-1835-6

[2] Gaius Institutiones I, 119: Est autem mancipatio, ut supra quoque diximus, imaginaria quaedam venditio, quod et ipsum ius proprium civium Romanorum est. Eaque res ita agitur: adhibitis non minus quam quinque testibus civibus Romanis puberibus et praeterea alio eiusdem conditionis, qui libram aeneam teneat, qui appellatur libripens, is, qui mancipio accipit, rem tenens ita dicit: HUNC EGO HOMINEM EX IURE QUIRITIUM MEUM ESSE AIO ISQUE MIHI EMPTUS ESTO HOC AERE AENEAQUE LIBRA. Deinde aere percutit libram idque aes dat ei, a quo mancipio accipit, quasi preti loco
tłumaczenie: Władysław Rozwadowski, "Prawo rzymskie", wyd. II, Poznań 1992 ISBN 83-01-10031-1

[3] Digesta D.50,17,77: Papinianus libro vicesimo octavio quaestionum: Actus legitimi, qui non recipiunt diem vel conditionem, veluti emancipatio, acceptilatio, heteditas aditio, servi optio, datio tutoris, in totum vitiantur per temporis vel condicionis adiectionem.
Papinian w księdze dwudziestej ósmej quaestionum: Opierające się na ustawie akty formalne, które nie dopuszczają terminu lub warunku, na przykład emancypacja akceptylacja, nabycie spadku, wybór przekazanego zapisem niewolnika, ustanowienie opiekuna, stają się w całości wadliwe, jeśli obwarowane zostaną terminem lub warunkiem.
tłumaczenie: Władysław Rozwadowski, "Prawo rzymskie", wyd. II, Poznań 1992 ISBN 83-01-10031-1

[4] Ulpianus Epitome 19,3: Mancipatio propria species alienationis est rerum manicipii, eaque fit certis verbis libripende et quinque testibus praesentibus.
Mancypacja jest właściwym sposobem nabywania rzeczy zwanych "res mancipi" (tj. podlegających mancypacji), a dochodzi do skutku poprzez wypowiedzenie określonych słów w obecności trzymającego wagę i pięciu świadków.

[5] Gaius Institutiones I, 120: Eo modo et serviles, et liberae personae mancipantur; animalia quoque, quae mancipi sunt, quo in numero habentur boves equi, muli, asini, item praedicta, tam urbana quam rustica, quae et ipsa mancipi sunt, quali sunt Italica, eodem modo solent mancipari.
W ten sposób sprzedaje się obrzędowo osoby i niewolne, i wolne; także zwierzęta, które podlegają mancypacji, do jakich zalicza się woły, konie, muły, osły; takoż grunty, zarówno miejskie, jak i wiejskie, które podlegają mancypacji, a takimi są grunty italskie, zwykło się sprzedawać obrzędowo w ten sam sposób.

[6] Isidorus Origines 5,25,23: Fiducia est, cum res aliqua, sumendae mutuae pecuniae gratia, vel mancipatur vel in iure ceditur.
Umowa powiernicza polega na tym, że jakaś rzecz zostanie przekazana w drodze mancypacji lub odstąpienia wobec urzędnika dla uzyskania pożyczki pieniężnej.
tłumaczenie: Władysław Rozwadowski, "Prawo rzymskie", wyd. II, Poznań 1992 ISBN 83-01-10031-1

[7] Gaius, Institutiones II,102: Accessit deinde tertium genus testamenti, quod per aes et libram agitur: qui enim neque calatis comitiis neque in procinctu testamentum fecerat, is, si subita morte urguebatur, amico familiam suam, id est patrimonium suum, mancipio dabat eumque rogabat, quid cuiqui post mortem suam dari vellet. Quod testamentum dicitur per aes et libram, scilicet, quia per mancipationem peragitur.
Doszedł później trzeci rodzaj testamentu, sporządzonego z użyciem spiżu i wagi. Kto bowiem nie sporządził testamentu ani na zwołanym zgromadzeniu ludowym, ani w szyku bojowym, ten, jeżeli zagroziła mu rychła śmierć, oddawał przyjacielowi swój dobytek, to znaczy ojcowiznę swoją, poprzez mancypację i polecał mu, co i komu chciałby, żeby dane było po jego śmierci. Testament taki nazywa się (testamentem sporządzonym) poprzez spiż i wagę, dlatego że dochodzi do skutku poprzez obrzęd uchwycenia ręką.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]