Lista Macierewicza

 

4 czerwca 1992 o godzinie 10:00 minister spraw wewnętrznych Antoni Macierewicz doręczył Konwentowi Seniorów Sejmu RP listę nazwisk 64 członków rządu (w tym: szefa doradców premiera, dwóch konstytucyjnych ministrów oraz 6 wiceministrów), posłów i senatorów (niemal ze wszystkich klubów sejmowych), którzy – wg zachowanych zapisów archiwalnych z czasów PRL – byli ewidencjonowani przez UB/SB jako ich tajni współpracownicy.

Dodatkowa lista, zawierająca dane dotyczące 2 osób o szczególnym znaczeniu dla bezpieczeństwa państwa (chodziło o ówczesnego prezydenta RP Lecha Wałęsę oraz ówczesnego marszałka Sejmu Wiesława Chrzanowskiego) została przesłana prezydentowi, premierowi, marszałkom Sejmu i Senatu, Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego oraz prezesowi Trybunału Konstytucyjnego.

Listy te nie stanowiły precyzyjnego wykonania uchwały Sejmu, gdyż nie zawierały nazwisk wojewodów. Przede wszystkim jednak Sejm domagał się listy agentów, a otrzymał listę osób, które UB/SB ewidencjonowały jako agentów.

Nazwiska polityków z obu list w ciągu kilku godzin przedostały się do dziennikarzy, ale tylko nieliczne tytuły prasowe je opublikowały. Pierwszą gazetą, która się na to zdecydowała był tygodnik „TAK”, a następnie powołując się na Tygodnik TAK 11 lipca 1992 roku opublikował ją tygodnik „Najwyższy Czas!”. Obie listy zostały utożsamione z listą agentów, a ich ujawnienie spowodowało gwałtowną reakcję elity politycznej.

Opracowywaniem listy zajmował się Piotr Woyciechowski, w 1992 kierownik Wydziału Studiów Gabinetu ministra spraw wewnętrznych^[2][3].

W Sejmie znajdował się już wniosek Unii Demokratycznej, Kongresu Liberalno-Demokratycznego i Polskiego Programu Gospodarczego (tzw. małej koalicji), złożony 29 maja 1992, o wotum nieufności dla gabinetu Jana Olszewskiego. Klub parlamentarny UD podjął decyzję o wystąpieniu z wnioskiem o odwołanie rządu już 24 maja 1992, krytykując nieudolną politykę gospodarczą rządu^[4]. Gabinet ten praktycznie od chwili powstania nie dysponował większością głosów w Sejmie^[5].

W związku ze sposobem wykonania uchwały lustracyjnej przez Antoniego Macierewicza prezydent Lech Wałęsa przesłał do Sejmu wniosek o natychmiastowe odwołanie premiera i rządu. Wieczorem Lech Wałęsa przybył do Sejmu.

W Sejmie rozpoczęła się burzliwa debata dotycząca odwołania rządu^[6]. Poseł Adam Słomka z Konfederacji Polski Niepodległej zarzucił premierowi i ministrowi spraw wewnętrznych, że wykorzystali uchwałę lustracyjną Sejmu w trakcie rozmów nad poszerzeniem koalicji do uzyskania głosów KPN poprzez zmianę władz statutowych co było nie tylko politycznie obrzydliwe, ale moralnie niegodziwe^[7].

Nocą z 4 na 5 czerwca premier Jan Olszewski w obu programach TVP przedstawił odwołanie rządu jako zmowę agentów SB/UB – Dawni współpracownicy komunistycznej policji politycznej mogą być zagrożeniem dla bezpieczeństwa wolnej Polski. Naród powinien wiedzieć, że nieprzypadkowo właśnie w chwili, kiedy możemy oderwać się ostatecznie od komunistycznych powiązań, stawia się nagły wniosek o odwołanie rządu.

Trzy kwadranse po północy 5 czerwca Sejm wyraźną większością głosów uchwalił wotum nieufności wobec rządu^[8]. Za wnioskiem głosowało 273 posłów, przeciw 119, zaś 33 wstrzymało się od głosu.

Wydarzenia z 4 i 5 czerwca 1992 roku nierozerwalnie związane z „listą Macierewicza” często określa się mianem nocy teczek. Jako obronę agentury przed ujawnieniem i jej ogromne wpływy w Polsce ukazuje je film Jacka Kurskiego pt. Nocna zmiana. Część publicystów mówi o „irytującej legendzie marnego rządu”^[9].

Trybunał Konstytucyjny w Orzeczeniu z dnia 19 czerwca 1992 r., sygn. akt U 6/92 (OTK 1992, poz. 13) stwierdził niezgodność „uchwały lustracyjnej” z:

• art. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1952 r. (w ujęciu z 1992 r.) przez naruszenie zasady demokratycznego państwa prawnego, a w szczególności przez niezapewnienie ochrony praw osoby ludzkiej i dopuszczenie do naruszenia jej godności, powodując tym samym niezgodność z art. 23 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2022 r. poz. 1360) i art. 17 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167),
• art. 1, art. 2 zdanie pierwsze oraz art. 23 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przez naruszenie zasady demokratycznego państwa prawnego, i zasady demokracji przedstawicielskiej,
• art. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przez nałożenie na Ministra Spraw Wewnętrznych w drodze pozaustawowej obowiązku wkroczenia w sferę praw obywateli, a nadto przez nałożenie na Ministra Spraw Wewnętrznych obowiązku działania naruszającego obowiązujące ustawy,
• art. 12 Ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Urzędzie Ochrony Państwa (Dz.U. z 1990 r. nr 30, poz. 180) oraz art. 21 Ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. z 1990 r. nr 30, poz. 179) przez nałożenie na Ministra Spraw Wewnętrznych w drodze uchwały obowiązku udzielania informacji, o których mowa w tych przepisach,
• art. 5 Ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej (Dz.U. z 1982 r. nr 40, poz. 271 z późn. zm.) przez stworzenie Ministrowi Spraw Wewnętrznych pozaustawowej podstawy kompetencyjnej zwalniającej go z obowiązku przestrzegania ustawy.

Stosowanie uchwały zawieszono na mocy Obwieszczenia Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 czerwca 1992 r. o zawieszeniu stosowania uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 maja 1992 r. (M.P. z 1992 r. nr 20, poz. 157) z dniem 19 czerwca 1992 r., zaś Obwieszczeniem Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 października 1992 r. o utracie mocy obowiązującej uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 maja 1992 r. (M.P. z 1992 r. nr 34, poz. 245) uchylono ją 20 października 1992 r.

W późniejszym okresie, spośród osób z listy, do podpisania deklaracji o współpracy ze służbami specjalnymi PRL przyznał się Michał Boni^[10] oraz Andrzej Olechowski^[11].

Sąd lustracyjny oczyścił z zarzutu współpracy m.in. Wiesława Chrzanowskiego^[12], Tadeusza Lasockiego^[13], Grażynę Staniszewską^[14], Jerzego Jaskiernię^[15] czy Włodzimierza Cimoszewicza^[16]. Sąd lustracyjny uznał także za prawdziwe oświadczenie Lecha Wałęsy, który zaprzeczył współpracy^[17].

Proces autolustracyjny Leszka Moczulskiego^[18], toczący się od 1999, zakończył się w 2018 umorzeniem postępowania z uwagi na cofnięcie przez niego wniosku^[19].

• lustracja osób pełniących funkcje publiczne
• lista Milczanowskiego
• raport Macierewicza
• lista Wildsteina