Lipiany

Lipiany położone są na skraju Pojezierza Myśliborskiego w miejscu o naturalnych walorach obronnych, jakie stanowiły wody Jeziora Wądół i Jeziora Kościelnego, otaczając miasto od północy, wschodu i południa.

W IX w. powstał na półwyspie jeziora Wedyjskiego (obecnie Wądół i Kościelne^[5]) warowny gród Pomorzan, który wchodził w skład systemu obronnego plemienia Pyrzyczan, stanowiąc ich południową strażnicę. Wokół grodu powstała osada podgrodowa, której mieszkańcy zajmowali się rolnictwem, rybołówstwem, częściowo handlem i rzemiosłem^[6].

 

 

Do XIII wieku tereny te należały do księstwa pomorskiego^[5]. Pierwszy zapis o sadzie pochodzi z 1265^[7]. 18 sierpnia 1276 biskup kamieński Herman sprzedał ziemię lipiańską (Terra Lipene) za 3000 srebrnych marek margrabiom brandenburskim^[8] Ottonowi, Johannowi i Konradowi, którzy włączyli ją do Nowej Marchii. Prawa miejskie miejscowość uzyskała na początku XIV wieku. Po wygaśnięciu brandenburskiej dynastii askańskiej w 1319 wybuchła wojna o przynależność regionu. Region i miasto zajął książę wołogoski Warcisław IV^[9]. Po długotrwałych sporach o sukcesję w 1337 r. jako lenno biskupa kamieńskiego miasto pozostało ostatecznie przy Brandenburgii. W 1344 roku mieszczanie z Lipian otrzymali przywilej wedle którego mogli być sądzeni tylko w obrębie murów obronnych, a rajcy przed sądem dworskim margrabiego^[10]. W latach 1371–1372 miasto było niszczone przez najazdy książąt szczecińskich^[7]. Od najdawniejszych czasów Lipiany miały prawo odbywania 4 jarmarków rocznie. Od 1373 we władaniu Korony Czeskiej. W 1402 zawarto porozumienie w sprawie sprzedaży miasta Polsce, jednakże ostatecznie sprzedano je jeszcze w tym samym roku Krzyżakom. W czasie wojny polsko-krzyżackiej w 1433 Lipiany zostały spustoszone przez husytów, a po wybuchu kolejnej wojny polsko-krzyżackiej w 1454 Krzyżacy sprzedali miasto z regionem, aby pozyskać środki na prowadzenie wojny. W 1467 ponownie spustoszone, tym razem przez Pomorzan, a później przez strony walczące podczas wojny trzydziestoletniej. Kolejne zniszczenia przyniosły wojny i przemarsze wojsk w XVII wieku, bieda była tak wielka, że znany jest przypadek wdowy, która w 1636 sprzedała łan ziemi za połeć słoniny^[7].

W średniowieczu miasto słynęło z browarów i miejscowego piwa lipiańskiego Zaczynaj^[5].

Na początku XIX wieku ma miejsce sztuczne obniżenie poziomu lustra wody na jeziorze, które dzieli się na dwa oddzielne akweny, towarzyszy temu rozwój wikliniarstwa^[7]. Po 1840 r. wybudowano drogę łączącą Lipiany z Pyrzycami i Myśliborzem, w 1882 r. miasto uzyskało połączenie kolejowe z Kostrzynem, a rok później ze Stargardem. Od 1871 do 1945 w granicach Niemiec. Pod koniec XIX wieku założono tu kilka fabryk, m.in. wikliniarską (w 1890 r.).

W 1945 r. miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną, ponosząc stosunkowo niewielkie straty^[5] – zniszczeniu uległo tylko 39 budynków. Wkrótce Lipiany przekazane zostały administracji polskiej. Dotychczasowa ludność miasta uległa wysiedleniu do Niemiec i została zastąpiona polskimi osadnikami. Przejściowo funkcjonowały nazwy Lipiny oraz Lipiana^[11][12] (ta druga pojawia się m.in. w przedwojennym Atlasie nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej Stanisława Kozierowskiego^[13]). Obowiązującą do dziś nazwę wprowadzono formalnie 7 maja 1946 roku^[14]. W okresie Polski Ludowej rozwinął się przemysł spożywczy (m.in. przetwórnia owoców i warzyw), drzewny oraz fabryka armatury^[15].

W okresie od 1985 do 2014 w mieście organizowano coroczny festiwal folklorystyczny^[16]. Od 1991 r. działa Radio Plus Lipiany (wcześniej Vox FM Lipiany).

16 lipca 2023 w Lipianach odsłonięto pomnik dedykowany Polakom, Żydom, Czechom, Ormianom i sprawiedliwym Ukraińcom, zamordowanym w czasie ludobójstwa w latach 1939-1945 przez nacjonalistów ukraińskich^[17].

 

• Piramida wieku mieszkańców Lipian w 2014 roku^[18].

Stare Miasto cechuje późnośredniowieczny układ urbanistyczny oparty na eliptycznym kształcie z centralnie umieszczonym placem rynkowym. Cały jego obszar wpisany jest do rejestru zabytków^[19]. Ważniejsze obiekty w jego obrębie:

• ratusz zbudowany w 2. połowie XVIII wieku w stylu barokowo-klasycystycznym, usytuowany w zachodniej części rynku jest siedzibą urzędu miejskiego. Przy bocznej ścianie ratusza znajduje się studzienka z płaskorzeźbą przedstawiająca mieszczan pijących słynne lipiańskie piwo.
• kościół Wniebowzięcia NMP zbudowany z kwadr granitowych i cegły (XIII w.). W latach 1689–91 odbudowany, a w latach 1746-51 rozbudowany, ponownie odbudowany w latach 1861-62 i w 1915 r. według projektu Friedricha Stülera
• dwie gotyckie bramy z początku XV w. – Pyrzycka i Myśliborska
• pozostałości murów obronnych po stronie północno-wschodniej Starego Miasta
• gmach szkoły wzniesiony na początku XX w. nawiązujący do stylu barokowo-klasycystycznych rezydencji
• budynki mieszkalne z XVIII/XIX w. (ul. Armii Krajowej 29/31, Kościuszki 43, Szkolna 17, Jedności Narodowej 61, 63)

•  
  Kościół Wniebowzięcia NMP
•  
  Brama Myśliborska
•  
  Brama Pyrzycka
•  
  Ratusz
•  
  Dom z XVIII/XIX w.
•  
  Domy z XVIII/XIX w.

• Dąb Pokoju (Piwowarów) – pomnik przyrody znajduje się na placu Wolności, obwód w pierśnicy 430 cm, wysokość 28 m, wiek 190 lat
• lipa, tuja - na działce kościelnej
• głaz narzutowy (na Półwyspie Leszczynowym jeziora Wądół) – granit różowy, średnioziarnisty, obwód 11,8 m^[20], wys. 1,3 m nad lustro wody, częściowo zakopany, widoczne spękania erozyjne

W mieście znajduje się remiza Ochotniczej Straży Pożarnej, komisariat policji, urząd pocztowy, dwa banki, piekarnia, wiele zakładów usługowych, lokali gastronomicznych i miejsc noclegowych. Lipiany to ośrodek produkcji armatur, blach, odzieży, części elektrycznych, a także przetwórstwa spożywczego. Według danych^[21] z 2006 roku w mieście było 409 prywatnych podmiotów gospodarczych, z czego 317 stanowiły osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą.

W miejscowości działał Zakład Rybacki Lipiany wchodzący w skład Państwowego Gospodarstwa Rybackiego Szczecin^[22].

Struktura demograficzna mieszkańców Lipian według danych z 31 grudnia 2007^[21]:

 

W mieście znajdują się dwie placówki oświatowe: Przedszkole Miejskie im. Kubusia Puchatka oraz Zespół Szkół w Lipianach, obejmujący szkołę podstawową im. Kornela Makuszyńskiego i liceum ogólnokształcące. W przeszłości w skład Zespołu Szkół wchodziło także gimnazjum.

Ośrodkami kultury w mieście jest Miejska i Gminna Biblioteka Publiczna im. Agnieszki Osieckiej, a także Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury.

Przy Zespole Szkół w Lipianach działają dwie jednostki ZHP: 42. Drużyna Harcerska im. Arkadego Fiedlera "Wędrowcy", oraz 8. Gromada Zuchowa "Promyczki"^[23]. Obie jednostki należą do hufca ZHP Myślibórz.

W mieście działa Miejski Klub Sportowy Stal Lipiany, założony 5 maja 1946^[24]. Domowe mecze rozgrywa na Stadionie Miejskim przy ulicy Lipowej w Lipianach. W sezonie 2022/23 występuje w klasie A, gr. zachodniopomorska V^[25]. Posiada barwy biało-niebieskie^[26]. Wychowankiem klubu jest Andrzej Miązek.

14 lipca 1954 w oparciu o koło sportowe „Stal” i LZS przy POM zorganizowano LZS. Ten połączył się 4 lutego 1955 z KS „Budowlani”^[27]. W lutym 1957 roku powstał LKS „Wicher”^[28].

Z Lipian pochodzi również Lech Piasecki, polski kolarz szosowy i torowy, mistrz świata amatorów i torowy mistrz świata zawodowców, zwycięzca Wyścigu Pokoju, pięciu etapów w Giro d’Italia, lider Tour de France.

W Lipianach wychowała się polska biegaczka Sofia Ennaoui, brązowa medalistka na 1500 metrów w halowych lekkoatletycznych Mistrzostwach Europy w Belgradzie (2017 r.) oraz srebrna medalistka Mistrzostw Europy w Berlinie (2018 r.).

Miasto podzielone jest na 3 okręgi wyborcze. Mieszkańcy Lipian wybierają do swojej rady miejskiej 10 radnych (10 z 15). Pozostałych 5 radnych wybierają mieszkańcy terenów wiejskich gminy Lipiany. Organem wykonawczym jest burmistrz, którym obecnie jest Bartłomiej Królikowski. Siedzibą władz jest zabytkowy ratusz przy placu Wolności.

Burmistrzowie Lipian:

• Bożena Iwasiuk (2002–2006)
• Krzysztof Boguszewski (2006–2018)
• Bartłomiej Królikowski (od 2018)

Mieszkańcy Lipian wybierają parlamentarzystów z okręgu wyborczego Szczecin, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 13.

•   Saint-Genest-d’Ambière
•   Wietzendorf

• Cmentarz żydowski w Lipianach
• Stanisław Demczuk

• Edward Rymar. Przywrócenie i nadanie nazw miejscowościom powiatu pyrzyckiego w latach 1945–1947. „Zeszyty Pyrzyckie”. 1, 1968. Szczecin: Instytut Zachodniopomorski. Towarzystwo Miłośników Ziemi Pyrzyckiej. 
• Edward Rymar. Chronologia ważniejszych wydarzeń z dziejów powiatu pyrzyckiego. „Zeszyty Pyrzyckie”. 3, 1970. Szczecin: Instytut Zachodniopomorski. Towarzystwo Miłośników Ziemi Pyrzyckiej. 

• Zdjęcia zabytków - westernpomerania.com.pl