Krzyż Wojenny (Francja)

Nadania francuskiego Krzyża Wojennego oznacza się gwiazdami lub palmami (jedna gwiazda lub jedna palma oznacza jedno nadanie)^[b]. Schemat ten został przyjęty we wszystkich wersjach CdG:

•   brązowa gwiazda (étoile de bronze) – odznaczenie przyznane rozkazem brygady lub pułku
•   srebrna gwiazda (étoile d’argent) – rozkazem dywizji
•   złota gwiazda (étoile de vermeil) – rozkazem korpusu
•   brązowa palma (palme de bronze) – rozkazem Armii
•   srebrna palma (palme d’argent) – za 5 brązowych palm

W przypadku Krzyża Wojennego za II wojnę światową stworzono szóstą wersję oznaczenia nadania CdG - złotą palmę (palme de vermeil). Przyznawana była tylko gdy nadanie wypływało od narodu francuskiego^[2][3].

Krzyż Wojenny mogą otrzymywać również cudzoziemcy, osoby cywilne, jednostki wojskowe i miejscowości.

W czasie I wojny światowej, 23 grudnia 1914, grupa deputowanych na czele z Georges'em Bonnefous'em złożyła w Parlamencie projekt ustawy o stworzeniu nowego odznaczenia wojennego będącego nagrodą dla wszystkich żołnierzy, których zasługi nie zakwalifikowały ich do nagrodzenia Legią Honorową i Medalem Wojskowym. Projekt został przyjęty jednogłośnie i już 4 lutego 1915 senacka komisja wojskowa opracowała projekt odznaczenia^[4].

Krzyż Wojenny 1914–1918^[c] ustanowiono 2 kwietnia 1915, był wręczany wojskowym za odwagę, zwłaszcza żołnierzom wyróżnionym w rozkazach jako odznaczającym się. Od początku przyznawany był również całym wyróżniającym się w walce jednostkom wojskowym. Kawalerowie Medalu Wojskowego i Legii Honorowej automatycznie otrzymywali Krzyż Wojenny.

Wersje pierwszowojenne CdG różniły się między sobą tylko datami na rewersie: u góry zawsze znajdowała się data „1914” zaś pod nią aktualna data roczna konfliktu kończąc na „1918”.

Przyznawanie Krzyża Wojennego za I wojnę światową zakończyło się 18 października 1921 i wyniosło ok. 2 mln 65 tys. nadań^[5], z czego mniej więcej jedna trzecia pośmiertnie^[6]. Najwięcej, bo 30 razy otrzymał go lotnik kpt. Charles Nungesser – 28 rozkazem armii i 2 razy rozkazem pułku.

Po wybuchu II wojny światowej, 26 września 1939, bazując na wersji pierwszowojennej ustanowiono nową odmianę Krzyża Wojennego^[d] z datą „1939” na rewersie i nieco zmienioną wstążką nawiązującą do pierwszowojennej.

30 września 1942 Komitet Wolnej Francji reaktywował CdG nadając z rewersem bez daty lub bez wykończonego rewersu (produkcja londyńska). Reszta wyglądu pozostała bez zmian. W 1943 nadawanie przejął Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który 7 stycznia 1944 powrócił do wersji z datą „1939” na rewersie (od czerwca nadawaniem zajmował się Rząd Tymczasowy Republiki Francuskiej) kończąc tym samym nadawanie wersji bez daty i bez wykończonego rewersu.

Ostateczna wersja odznaczenia wydawana po wojnie posiadała na rewersie daty „1939–1945”, była nadawana przez Rząd Tymczasowy i IV Republikę.

Przyznawanie Krzyża Wojennego za II wojnę światową zakończyło się 1 kwietnia 1956 a całkowita liczba nadań wyniosła ok. 250 tys. jednak wciąż możliwe jest przyznanie go pod warunkiem przedstawienia odpowiednich dokumentów^[e][7]. Najwięcej razy otrzymał go lotnik ppłk Pierre Clostermann – 27 nadań rozkazem armii i raz od narodu^[8].

30 kwietnia 1921 ustanowiony został Krzyż Wojenny Zamorskich Teatrów Działań Wojennych (w skrócie T.O.E.) dla żołnierzy francuskich walczących w koloniach, posiadłościach zamorskich i innych strefach francuskich interesów, poza oboma wojnami światowymi. Odpowiada ona wersją odznaczenia za wojny światowe.

Jak dotąd Krzyż Wojenny TOE został przyznany za udział w walkach w:

• Lewancie (1918–19), Oriencie (1918–20) i Maroku (1918)
• Francuskiej Afryce Równikowej (1919)
• Francuskiej Afryce Zachodniej (1918–21)
• Indochinach (1918–22)
• rosyjskiej wojnie domowej (1918–22)
• misjach wojskowe w krajach bałtyckich, w Polsce, na Górnym Śląsku, w Czechosłowacji, w Rumunii i na Węgrzech (1918–21)
• wojnie o Rif (1925–26)^[9]
• I wojnie indochińskiej (1946–54 )
• w walkach na Madagaskarze (1947)
• wojnie koreańskiej (1950–53)
• inwazji na Egipt (1956)
• I wojnie w Zatoce Perskiej (1991–92)
• Kosowie (1999)

Nie jest znana dokładna liczba nadań Krzyża Wojennego TOE w czasie wszystkich konfliktów. Rekordzistą w ilości nadań był komandos gen. korpusu armii Marcel Bigeard – 12 nadań rozkazem armii, dwa rozkazem korpusu i trzy dywizji za I wojnę indochińską^[f].

Prócz państwowych wersji za I i II wojnę światową oraz zamorskie teatry operacyjne istniały trzy drugowojenne odmiany Krzyża Wojennego, które dekretem CFLN z 7 stycznia 1944 nie weszły w skład systemu odznaczeń Republiki Francuskiej:

• Croix de guerre d'Algier (dite Giraud) – 16 marca 1943 w Algierii gen. armii Henri Giraud ustanowił Krzyż Wojenny z dwiema skrzyżowanymi flagami na awersie i datą „1943” na rewersie. Jej kolory nawiązywały do zwykłej wstążki drugowojennej ze zmianą barwy zielonej na granatową. Przyznawany był on żołnierzom Armii Afryki za walki przeciwko Niemcom i Włochom w Tunezji, w 1943, w liczbie ok. 1000 nadań.

• Croix de guerre de l’État Français:
  • Croix de Guerre 1939–1940 – 28 marca 1941 rząd Vichy ustanowił własny Krzyż Wojenny mający na rewersie daty „1939–1940” i wstążkę nawiązującą do pierwszowojennej (zamiast barwy czerwonej pojawiła się czarna). Był on nadawany za walki w Saarze i I bitwie o Francję. Powstała także wersja ze zmienionym awersem oraz różnymi rewersami, której nadawania nigdy nie rozpoczęto. Dokładna liczba nadań nieznana.
  • Croix de guerre de la Légion des Volontaires Français – 18 lipca 1942 władze kolaboracyjne ustanowiono specjalną wersję dla walczących na froncie wschodnim żołnierzy Legionu Ochotników Francuskich. Wydano ok. 400 krzyży^[10].

Francuski Krzyż Wojenny stanowił wzór dla analogicznych odznaczeń, ustanowionych m.in. w Belgii, Luksemburgu i Wietnamie.

Z powodu, iż wojna algierska aż do 1999 nie była we Francji określana mianem konfliktu zbrojnego (uznawano ją za operację bezpieczeństwa i utrzymania porządku) żołnierzom tam walczącym nie przysługiwał Krzyż Wojenny TOE. Z tego powodu władze francuskie ustanowiły 11 kwietnia 1956 nowe odznaczenie będące odpowiednikiem Krzyża Wojennego w czasie pokoju – Krzyż Waleczności Wojskowej. Przyznaje go się za zasługi w misjach pokojowych i w czasie służby w kraju^[11].

Wszystkie odmiany CdG zachowują tę samą formę krzyża równoramiennego z rozszerzającymi się ramionami (krzyż kawalerski) o wymiarach 37 × 37 mm i okrągłą tarczą pośrodku. Pomiędzy ramionami krzyża znajdują się dwa skrzyżowane miecze, skierowane ostrzami do góry. Na awersie na środku tarczy znajduje się popiersie Marianny, z prawego profilu, w czapce frygijskiej. W otoku tarczy znajduje się napis RÉPUBLIQUE FRANÇAISE (Republika Francuska) i wieniec. Na rewersie w tarczy widnieją daty/opisy, zależnie od wersji Krzyża:

• I wojna światowa: „1914–1915”, „1914–1916”, „1914–1917”, „1914–1918”
• II wojna światowa: „1939”, „1939–1945”; istniała także wersja londyńska bez daty oraz bez wykończonego rewersu^[g][12]
• zamorskie teatry operacyjne: „THÉÂTRES D’OPÉRATIONS EXTÉRIEURS” (produkcja państwowa), „TOE" (produkcja lokalna)

Było dozwolone ozdabianie krzyży drogocennymi kamieniami (własnym sumptem posiadacza)^[13].

Giraudyjski CdG od podstawowej wersji za II wojnę światową różnił się awersem, na którym zamiast Marianny widniały dwie skrzyżowane flagi Francji^[14]. Na rewersie znajdowała się data "1943"^[15].

Mimo zmiany systemu i nazwy państwa awers Krzyża z Vichy z 1941 pozostał niezmieniony i jedynie na rewersie pojawiła się data „1939–1940”^[16]. Opracowany później nowy projekt odznaczenia, którego nadawanie nie zostało rozpoczęte, odbiegał od tradycji: na awersie widniała petainowska franciska i podpis „ÉTAT FRANÇAISE” (Państwo Francuskie) a na rewersach miały widnieć daty „1941”, „1942”, „1943”, „1944”, „1939–1941”, „1939–1942”, „1939–1943” lub „1939–1944”^[17].

Krzyż Wojenny LVF ze wszystkich odmian odrzuconych przez Republikę Francuską wyróżniał się najbardziej: odznaczenie chociaż zachowało oryginalne rozmiary to utraciło skrzyżowane miecze, na awersie ramion pojawił się wieniec zaś pośrodku zamiast Marianny pojawił orzeł trzymający tarczę napisem FRANCE (Francja) i zarysem podziału na trzy barwy, spod której wychodziły cztery błyskawice. Na rewersie widniał napis CROIX DE GUERRE LÉGIONNAIRE (Krzyż Wojenny Legionisty)^[18].

  wstążka zielona z siedmioma czerwonymi paskami
  baretka z brązową gwiazdą
  baretka ze srebrną gwiazdą
  baretka ze złotą gwiazdą
  baretka z brązową palmą
  baretka ze srebrną palmą

  dwa pionowe szerokie paski czerwone na brzegach, cztery zielone paski przedzielone trzema wąskimi czerwonymi paskami pośrodku
  baretka z dwiema brązowymi gwiazdami
  baretka ze złotą gwiazdą
  baretka z brązową palmą

Wstążka do wersji giraudyjskiej miała paski koloru granatowego zamiast zielonego.

  środkowy pas niebieski szerokości 18 mm i dwa pasy czerwone na brzegach szerokości 9 mm
  baretka z brązową palmą
  baretka z trzema brązowymi palmami, dwiema złotymi i dwiema srebrnymi gwiazdami oraz jedną brązową

• Wojna 1939–1940:

  wstążka zielona z siedmioma czarnymi paskami, później szara z granatowymi paskami

• Legion Ochotników Francuskich:

  dwa pionowe szerokie paski czarne na brzegach, osiem zielonych pasków przedzielonych siedmioma wąskimi czarnymi paskami pośrodku

• Wiesław Bończa-Tomaszewski (wyd.), Kodeks Orderowy (zatwierdzony do użytku przez MSZ i MSWojsk), Warszawa 1939
• Paul Hieronymussen, Orders. Medals and Decorations of Britain and Europe in Colour, London 1975