Konstytucja tyrnowska

Stosownie do postanowień pokoju w San Stefano z 3 marca 1878, który zakończył wojnę rosyjsko-turecką, na Bałkanach miało powstać państwo bułgarskie obejmujące tereny Mezji, Tracji i Macedonii. Formalnie zależne od Turcji, państwo to miało dysponować autonomią gwarantującą de facto niezawisłość. Równocześnie nie uległo wątpliwości, że nowy kraj – największy na Bałkanach – będzie narzędziem wpływów rosyjskich^[2]. Postanowienia te wywołały sprzeciw mocarstw europejskich, które obawiały się nadmiernego wzrostu znaczenia Cesarstwa Rosyjskiego. W dniach 13 czerwca – 13 lipca 1878 zwołano kongres w Berlinie, podczas którego dokonano rewizji warunków pokoju w San Stefano. W rezultacie zamiast Wielkiej Bułgarii powstało Księstwo Bułgarii obejmujące obszar między Dunajem i Starą Płaniną, a także Rumelia Wschodnia ze stolicą w Płowdiwie. Oba państwa pozostawały zależne od Imperium Osmańskiego. Autonomii nie uzyskała natomiast Macedonia, którą ponownie włączono do Turcji^[3].

Przygotowywaniem ustawy zasadniczej Księstwa Bułgarii na mocy postanowień kongresu berlińskiego zajęło się Zgromadzenie Ustawodawcze złożone ze 118 notabli, 89 deputowanych z wolnych wyborów (w proporcji jeden delegat na 10 tys. wyborców) oraz 25 osób wskazanych przez rosyjskiego komisarza księcia Aleksandra Dondukowa-Korsakowa. Do notabli zaliczono wszystkich biskupów prawosławnego Egzarchatu Bułgarskiego oraz greckiego metropolitę warneńskiego, naczelnego muftiego oraz rabina dla bułgarskich społeczności muzułmańskiej i żydowskiej, prezesów sądów miejskich, okręgowych i gubernialnych. Wśród nominowanych przez Dondukowa-Korsakowa byli zasłużeni działacze bułgarskiego odrodzenia narodowego (10 osób), przedstawiciel Monasteru Rylskiego, delegaci z Bułgarskiego Towarzystwa Dobroczynności w Wiedniu oraz Bułgarskiego Komitetu Opiekuńczego w Odessie, jedenastu reprezentantów mniejszości tureckiej^[4]. Na obrady do Tyrnowa przybyło ponadto 45 przedstawicieli Bułgarów z Rumelii Wschodniej, nie zostali jednak dopuszczeni do udziału w pracach zgromadzenia^[1].

Jeszcze przed podjęciem prac przez Zgromadzenie car polecił Siergiejowi Łukjanowowi przygotowanie projektu bułgarskiej konstytucji. Projekt Łukjanowa zakładał wprowadzenie w Bułgarii silnej władzy księcia, jednak rozwiązanie to nie spotkało się z aprobatą Aleksandra II, który uznał, że taki ustrój mógłby zostać źle przyjęty przez Bułgarów i osłabić ich prorosyjskie sympatie. Wzorem dla konstytucji bułgarskiej miała być liberalna konstytucja Belgii^[4].

Prace Zgromadzenia Konstytucyjnego zainaugurował Aleksandr Dondukow-Korsakow 10/22 lutego 1879 w Wielkim Tyrnowie. Zapewnił wówczas, że Rosja nie będzie narzucać Bułgarii konstytucji, a jej treść będzie zależała wyłącznie od woli deputowanych. Do przyjęcia takiego stanowiska Rosję zmusiła energiczna działalność dyplomacji brytyjskiej i francuskiej. Przewodniczącym zgromadzenia został bułgarski egzarcha-senior, metropolita widyński Antym, zaś jego zastępcami Todor Ikonomow i Petko Karawełow. Większość w zgromadzeniu stanowili liberałowie, drobni mieszczanie zaangażowani w bułgarski ruch niepodległościowy w poprzednich dziesięcioleciach. Drugą wielką frakcję parlamentarną stanowili konserwatyści, zamożni kupcy i właściciele ziemscy (czorbadżi)^[4]. Dyskusje w Zgromadzeniu Narodowym miały burzliwy charakter, jednak obydwie frakcje godziły się co do ustroju państwa - monarchii konstytucyjnej^[4]. O tym, że Bułgaria będzie monarchią, przesądził jednak jeszcze kongres berliński, natomiast radykalni bułgarscy demokraci, opowiadający się za republiką, nie mieli w parlamencie reprezentacji^[1][4].

Konstytucja tyrnowska czyniła głową państwa bułgarskiego księcia; monarchia miała być dziedziczna. Władzę ustawodawczą sprawować miało jednoizbowe (zgodnie z postulatem liberałów^[4]) Zgromadzenie Narodowe obierane w wyborach powszechnych. Czynne prawo wyborcze konstytucja przyznawała wszystkim mężczyznom w wieku powyżej 21 lat, zaś bierne – mężczyznom, którzy ukończyli 30 lat i potrafili czytać i pisać. Jeden deputowany miał reprezentować 10 tys. obywateli. Przewidywano trzyletnią kadencję Zgromadzenia Narodowego^[1]. Sprawy szczególnej wagi (obiór władcy w sytuacji braku następcy, zmiana konstytucji, zmiany terytorium państwa) rozstrzygać miało Wielkie Zgromadzenie Narodowe o podwójnej liczbie deputowanych^[1][4]. Władzę wykonawczą sprawować miała rada ministrów^[1]. Głową państwa był książę, który dowodził siłami zbrojnymi, miał prawo rozwiązywania Zgromadzenia Narodowego, zatwierdzania ich ustaw, zwoływania kolejnych wyborów^[4], mógł odwoływać rząd lub poszczególnych ministrów^[1]. Zgromadzenie Narodowe kontrolowało działalność rządu, opracowywało ustawy, nadzorowało realizację zatwierdzonego budżetu^[4].

Konstytucja gwarantowała równość wszystkich obywateli wobec prawa i wprowadzała obowiązek szkolny, jak również obowiązek powszechnej służby wojskowej (w praktyce dotyczył mężczyzn). Gwarantowana była również wolność wyznania, z tym, że prawosławie otrzymało status religii państwowej i dominującej. Poza pierwszym księciem władcy kraju mieli należeć do Bułgarskiego Kościoła Prawosławnego. Zachować on miał dotychczasową nazwę (Egzarchat Bułgarski) i strukturę, to zaś oznaczało, że Święty Synod Kościoła miał mieć siedzibę w Sofii, zaś zwierzchnik – w Konstantynopolu^[1].

W teorii konstytucja tyrnowska pozostawała w mocy do 1947, gdy zastąpiono ją nową ustawą zasadniczą^[5]. Faktycznie została zawieszona kilkanaście lat wcześniej, w 1934, po zamachu stanu dokonanym przez wojskową organizację Zweno. Co prawda utworzony przez Zweno rząd utrzymał się jedynie kilka miesięcy, jednak car Borys III po odzyskaniu władzy nie przywrócił ustroju demokratycznego przewidywanego w konstytucji tyrnowskiej^[6].

• Treść konstytucji (bułg.)