Kamikawa Maru

 

„Kamikawa Maru” był pierwszym statkiem z typu czterech drobnicowców o napędzie motorowym, zbudowanych w latach 1936–1937 w stoczni Kawasaki w Kobe dla armatora Kawasaki Kisen, należącego do tego samego koncernu^[1][a]. Ich budowa wiązała się z programem odnowienia japońskiej floty handlowej w celu zwiększenia jej konkurencyjności, wiążącym się z subsydiami państwowymi dla budowy nowych statków. Statki tego typu były zarazem projektowane z uwzględnieniem wymagań wojskowych co do ich ewentualnej mobilizacji, obejmujących np. wzmocnienia konstrukcji pod montaż artylerii^[2]. Stępkę pod budowę pierwszego statku „Kamikawa Maru” położono 5 sierpnia 1936 roku, pod numerem budowy 603, a wodowano go 13 grudnia 1936 roku^[1].

„Kamikawa Maru” wszedł do eksploatacji 15 marca 1937 roku^[1]. Nosił znak wywoławczy JNJL, portem macierzystym było Kobe^[1]. Odbywał rejsy do Qingdao i Nowego Jorku^[3]. Kariera jego jako statku handlowego nie trwała jednak długo, gdyż w związku z wojną japońsko-chińską 17 września 1937 roku został zmobilizowany^[3].

 

„Kamikawa Maru” był towarowo-pasażerskim motorowcem o klasycznej konstrukcji, z nadbudówką i maszynownią w środkowej części i ładowniami w części dziobowej i rufowej^[1]. Kadłub był podzielony ośmioma poprzecznymi grodziami wodoszczelnymi i miał dno podwójne^[1]. Przed nadbudówką i za nią były po trzy luki do ładowni, ponadto na rufie był siódmy mały luk^[1]. Część ładowni była chłodzona^[1]. Urządzenia przeładunkowe obejmowały cztery pary masztów kolumnowych, na których zawieszone było 16 bomów^[1]. Statek mógł zabierać ośmiu pasażerów w czterech kabinach^[2]. Załogę stanowiło etatowo 47 osób (faktycznie od 44 do 51)^[2].

Statek miał długość całkowitą 155 m i na linii wodnej 146,16 m, a między pionami 145 m^[4]. Szerokość wynosiła 19 m, a zanurzenie w stanie załadowanym 9,23 m. Pojemność wynosiła 6853 BRT i 3956 NRT, a nośność 9844 t^[4]. Wyporność przy pełnym załadowaniu dla statków tego typu podawana była jako 15 875 t^[4]. Wyporność bez ładunku według pomiarów bliźniaczego „Kiyokawa Maru” wynosiła 7995,73 t (przy średnim zanurzeniu 4,59 m)^[2]. Napęd stanowił dwusuwowy silnik wysokoprężny Kawasaki-MAN D7Z70/120T o mocy projektowej 7500 KM przy 118 obr./min^[2]. Silnik mógł rozwijać moc maksymalną 9137 KM^[4]. Średnica cylindrów wynosiła 700 mm, a skok tłoka 1200 mm^[2]. Silnik napędzał czterołopatową śrubę o średnicy 5500 mm^[2].

„Kamikawa Maru” został wcielony do służby 18 września 1937 roku i przydzielony do bazy w Sasebo, po czym skierowany do adaptacji na okręt-bazę wodnosamolotów^[3]. Zdemontowano parę kolumn dźwigów za nadbudówką, a poza tym ze zmian zewnętrznych pierwotnie tylko zabudowano na pokładzie górnym drewniane platformy dla składowania wodnosamolotów^[3]. Ładownie zaadaptowano na dodatkowe pomieszczenia załogi i magazyny. Na pokładzie dziobowym i nadbudówce rufowej ustawiono dwa działa przeciwlotnicze 120 mm Typ 10, a na skrzydłach mostka dwa karabiny maszynowe 7,7 mm Typ 92^[3]. Początkowo okręt nie miał katapulty i jedynie przenosił wodnosamoloty, stawiane na wodzie za pomocą dźwigów. W skład jego grupy lotniczej początkowo wchodziło 6 dwumiejscowych Nakajima E8N2, składowanych przed nadbudówką, i 4 trzymiejscowe Kawanishi E7K1, składowane za nadbudówką^[3]. Z uwagi na adaptację jednostki cywilnej, okręt klasyfikowany był jako pomocniczy okręt-baza wodnosamolotów (tokusetsu suijōki bokan)^[5].

 

„Kamikawa Maru” został 1 października 1937 roku przydzielony do 3. Floty i 5 października wyszedł z bazy Kure, po czym został skierowany ku wybrzeżom środkowych Chin^[3]. Okręt stał się bazą dla wodnosamolotów pochodzących z operującej tam 22. grupy lotnictwa morskiego^[3][b]. 1 grudnia 1937 roku został wraz z transportowcem wodnosamolotów „Kamoi” przydzielony do 3. dywizjonu okrętów lotniczych 3. Floty, od 1 lutego 1938 roku podporządkowanego 5 Flocie^[6]. 28 grudnia 1937 roku wyszedł z bazy Takao na Formozie na rejs bojowy u wybrzeży południowych Chin^[6]. Jego wodnosamoloty prowadziły rozpoznanie i okazjonalne bombardowania. W dniach 10–12 maja 1938 roku okręt wspierał duży desant ponad dwóch tysięcy żołnierzy piechoty morskiej w Xiamen (Amoy), wraz z innymi okrętami 5 Floty, w tym lotniskowcem „Kaga” i transportowcem wodnosamolotów „Kamoi”^[6]. Pod koniec maja okręt wspierał ataki na Hankou, działając na rzece Jangcy. Podczas nalotu 31 maja dwa samoloty E8N2 zostały zestrzelone przez chińskie myśliwce Gloster Gladiator^[7]. 1 lipca „Kamikawa Maru” został przeniesiony do 3. Floty, a 24 lipca wspierał desant 5. oddziału Kure piechoty morskiej na brzegu Jangcy^[7]. Od 1 września 1938 roku działał na południu, u ujścia Rzeki Perłowej, wspierając w październiku natarcie na Kanton^[7].

15 grudnia 1938 roku „Kamikawa Maru” został przeklasyfikowany na transportowiec samolotów (niezaliczający się do okrętów bojowych), będący bazą dla 16. grupy lotniczej, której dowódcą był zarazem dowódca okrętu^[7][c]. Zmiana ta nie wpłynęła jednak na charakter dalszego wykorzystywania okrętu, który w lutym 1939 roku brał udział w zajęciu wyspy Hajnan, a 21–27 czerwca – portu Szantung^[8]. 15 listopada 1939 roku ponownie został przeklasyfikowany w okręt-bazę wodnosamolotów, z etatową grupą lotniczą^[8]. Działał dalej na wodach chińskich w składzie 4. Floty, a od listopada 1939 roku – 2. Floty Obszaru Chin^[8]. 15 listopada 1940 roku powrócił na wody japońskie, wchodząc w skład nowo sformowanego 6. dywizjonu okrętów lotniczych wraz z bazą wodnosamolotów „Notoro”^[8][d]. Między 1 a 20 grudnia 1940 roku był dokowany w stoczni Mitsubishi w Nagasaki^[8]. 10 kwietnia 1941 roku został skierowany jeszcze raz na wody chińskie, do 12. dywizjonu okrętów lotniczych 2 Floty Obszaru Chin, lecz już przed początkiem maja powrócił do Japonii^[8][e].

Od 4 do 15 maja 1941 roku okręt przeszedł remont połączony z modernizacją w Sasebo^[9]. Przede wszystkim otrzymał obrotową katapultę na prawej burcie za nadbudówką – przy tym, w odróżnieniu od innych przebudowywanych okrętów-baz, jej podstawa nie wystawała poza obrys kadłuba^[9]. Na pokładzie ustawiono też tory do przemieszczania wózków z wodnosamolotami. Uzbrojenie wzmocniono o dwa sprzężone karabiny maszynowe kalibru 13,2 mm, pozostawiając dwa działa przeciwlotnicze 120 mm^[9]. Niektóre źródła podają zamiast karabinów maszynowych uzbrojenie okrętów tego typu z czterech działek przeciwlotniczych kalibru 25 mm Typ 96 w dwóch podwójnych stanowiskach (nie wiadomo w jakim okresie)^[10]. W skład grupy lotniczej etatowo wchodziły 4 nowoczesne wodnosamoloty dalekiego rozpoznania Aichi E13A1 i 8 obserwacyjno-myśliwskich Mitsubishi F1M2, natomiast faktyczny skład grupy lotniczej bywał później różny^[9].

2 czerwca 1941 roku „Kamikawa Maru” został okrętem flagowym 12. dywizjonu okrętów lotniczych^[f]. W lipcu osłaniał transporty wojska do Sajgonu w ramach operacji zajęcia południowych Indochin francuskich^[11]. 25 listopada przepłynął do Sanya na wyspie Hajnan jako pozycji wyjściowej do rozpoczęcia wojny na Pacyfiku^[9]. 4 grudnia zespół japoński wypłynął stamtąd do przeprowadzenia operacji „E” – zdobycia Malajów^[9]. Od 6 grudnia zespół był śledzony przez brytyjskie samoloty Lockheed Hudson. Próba przechwycenia Hudsona przy pomocy wodnosamolotu F1M2 nie powiodła się, lecz 7 grudnia ok. 8:20 rano E13A1 z pokładu „Kamikawy Maru” uszkodził nad Zatoką Syjamską łódź latającą Catalina z 205 Dywizjonu RAF, następnie zestrzeloną przez wezwane myśliwce lądowe Ki-27 i stanowiącą pierwszą stratę brytyjską w wojnie z Japonią^[9]. 8 grudnia zespół japoński opanował port Kota Bharu w Malezji^[12] [g]. Tego dnia stracono jeden samolot z „Kamikawa Maru” z załogą^[9]. 13 grudnia „Kamikawa Maru” wyszedł z zatoki Cam Ranh w Indochinach w celu wspierania sił zajmujących Brytyjskie Borneo. Od 17 grudnia, w ciągu kolejnych 10 dni wodnosamoloty okrętu walczyły pod Miri z holenderskim lotnictwem, zestrzeliwując lub uszkadzając kilka maszyn, głównie Do 24K i Martin 139^[13]. Wodnosamoloty okrętu nie poniosły strat w walkach, lecz 20 grudnia zaginął na patrolu E13A1, 27 grudnia F1M2, a wysłany na poszukiwanie E13A1 zatonął podczas powrotu^[13]. Okręt został tego dnia odwołany do zatoki Cam Ranh, po czym w styczniu dalej działał w tym rejonie, osłaniając w połowie stycznia konwój na Malaje^[13].

1 lutego 1942 roku rozwiązano 12 dywizjon okrętów lotniczych i okręt przeszedł bezpośrednio pod rozkazy 3. Floty^[13]. Wziął następnie udział w zajęciu Holenderskich Indii Wschodnich. Od 13 lutego „Kamikawa Maru” organizował bazę wodnosamolotów w porcie Muntok na wyspie Bangka^[13]. 16 lutego jego samoloty walczyły nad Sumatrą z holenderskimi bombowcami Martin 139, zestrzeliwując jeden, lecz tracąc też jeden F1M2^[13]. Od 1 marca okręt brał udział w zajęciu zachodniej Jawy, wspierając z samolotami z „Sanyo Maru” desant w zatoce Bantam, Merak i Eretan^[14]. W walce powietrznej tego dnia samotny F1M2 przetrwał ataki pięciu myśliwców Hawker Hurricane brytyjskiego 605 Dywizjonu (samemu donosząc o rzekomym zestrzeleniu trzech z nich), lecz inny Hurricane później zniszczył F1M2 zakotwiczonego w zatoce Bantam i uszkodził drugiego^[12] . W związku z kapitulacją Holenderskich Indii Wschodnich, okręt 11 marca wypłynął do Japonii, po czym przeszedł dokowanie w Sasebo 27 marca – 4 kwietnia^[14]. 25 kwietnia przebazował do atolu Truk^[14].

„Kamikawa Maru” wziął następnie udział w operacji MO, mającej na celu opanowanie Port Moresby, wchodząc w skład sił osłony (eskortowany przez krążowniki „Tenryū” i „Tatsuta”)^[14]. 2 maja osłaniał zdobycie wyspy Santa Isabel na Wyspach Salomona, na której w zatoce Rekata urządzono bazę wodnosamolotów, biorących następnie udział w walkach o Guadalcanal^[14]. Po tym, „Kamikawa Maru” udał się ze swoją eskortą dalej na południe i 6 maja założył bazę wodnosamolotów pod Deboyne na Luizjadach. Operowała z niego wówczas zarówno własna grupa lotnicza, jak i bliźniaczego „Kiyokawa Maru”, będącego w remoncie^[14]. Na skutek bitwy na Morzu Koralowym (w której rozpoznanie lotnicze popełniło kilka błędów), Japończycy odwołali operację zajęcia Port Moresby i „Kamikawa Maru” 10 maja odpłynął spod Deboyne, zawijając do bazy w Rabaulu^[15].

 

20 maja „Kamikawa Maru” został włączony do 11. dywizjonu okrętów lotniczych Floty Połączonej i wyszedł na Saipan w celu uczestnictwa w operacji MI – zajęcia Midway^[15][f]. Okręty wyszły stamtąd 28 czerwca, a „Kamikawa Maru” wchodził w skład sił inwazyjnych Midway, osłaniając grupę transportową^[12] . Jego zadaniem było najpierw założenie bazy wodnosamolotów w atolu Kure^[15]. Na pokładzie „Kamikawa Maru” miał wówczas 4 starsze wodnosamoloty E8N2 i 14 F1M2^[9]. Okręt nie uczestniczył w samej bitwie o Midway, gdyż 6 czerwca został skierowany do operacji AL zajęcia wysp Kiska i Attu na Aleutach^[15]. 15 czerwca przybył na Kiskę, dołączając do bliźniaczego „Kimikawa Maru”, gdzie przystąpiono do organizacji bazy wodnosamolotów^[15]. Ponoszono straty w samolotach, zarówno od walk z amerykańskimi bombowcami, jak i od złej pogody^[15]. Z powodu aktywności amerykańskiego lotnictwa, od 18 czerwca „Kamikawa Maru” przebywał u brzegów wyspy Agattu^[16]. Po nalocie amerykańskich bombowców B-24 3 lipca, w którym „Kamikawa Maru” nie odniósł uszkodzeń, następnego dnia został wycofany z tego rejonu i 15 lipca powrócił do Sasebo^[16].

 

W związku z walkami o Gudalacanal na Wyspach Salomona, 23 sierpnia okręt został skierowany w ten rejon, docierając do kotwicowiska koło wyspy Shortland 4 września, przenosząc na pokładzie 11 myśliwców pływakowych Nakajima A6M2-N i dwa F1M2^[16]. Wszedł wówczas w skład grupy lotniczej obszaru R (R Homen Koku Butai), z „Chitose”, „Sanyo Maru” i „Sanuki Maru”), przenosząc jako jedyny myśliwce pływakowe^[16]. Wodnosamoloty grupy uczestniczyły w walkach nad Guadalcanalem, osłonie okrętów i wsparciu japońskich natarć lądowych, korzystając też z wysuniętej bazy Rekata. Podczas wsparcia nieudanego natarcia 14 września stracono trzech pilotów A6M2-N w starciach z amerykańskimi F4F^[12] . 19 września „Kamikawa Maru” odpłynął do Rabaulu, pozostawiając na Shortland resztę samolotów, które przez kolejne miesiące nadal walczyły nad Guadalcanalem. 1 października okręt powrócił do Yokosuki w Japonii; zainstalowano wówczas na nim radar^[12] . 18 października „Kamikawa Maru” ponownie dotarł na Shortland, po czym 19 października przeszedł pod Buin na Wyspie Bougainville’a, gdzie stacjonował do 3 listopada^[17]. Pięć razy był tam celem nalotów amerykańskich B-17 (19, 21, 30, 31 października i 1 listopada), odnosząc niewielkie uszkodzenia za ostatnim razem^[12] . Przez kolejne dwa miesiące okręt kursował kilka razy między Japonią a Shortland. 11 grudnia 1942 roku koło Buin holował uszkodzony okręt-bazę wodnosamolotów „Sanyo Maru”^[12] . 1 lutego 1943 roku jego grupa lotnicza składała się z siedmiu E13A1 i trzech F1M2^[12] . Tego samego dnia okręt został uszkodzony w nalocie B-17 na Shortland, po czym po prowizorycznych naprawach w Rabaulu i Truk, udał się na remont do Jokohamy, ukończony 15 marca^[17].

1 kwietnia 1943 roku „Kamikawa Maru” dotarł do Rabaulu i został przydzielony do Floty Obszaru Południowowschodniego^[12] . 21 kwietnia okręt przeszedł do Truk, a 29 kwietnia do Yokosuki. 14 maja 1943 roku ponownie okręt wyszedł z dwoma transportowcami z Yokosuki do Truk, gdzie dotarł 23 maja, dostarczając samoloty i bomby. Następnie wyruszył 26 maja do Rabaulu, pod eskortą ścigaczy okrętów podwodnych nr 12 i nr 37^[18]. 28 maja 1943 roku o godzinie 12:03, na północ od Kaviengu, „Kamikawa Maru” został storpedowany trzema torpedami w prawą burtę przez amerykański okręt podwodny USS „Scamp” (SS-277)^[18]. Wobec nieudanych prób holowania został wydany rozkaz opuszczenia okrętu, który jednak trzymał się na wodzie. Po północy 29 maja, o godzinie 0:16 „Kamikawa Maru” został dobity przez okręt podwodny jeszcze jedną torpedą w lewą burtę, po czym zatonął^[18]. Zginęło 39 członków załogi, w tym dowódca komandor Seitarō Hara, a także trzech pracowników wojska^[18]. Okręt zatonął na pozycji 01°36′S 150°24′E/-1,600000 150,400000^[12] [19] lub według innych źródeł 01°00′S 150°18′E/-1,000000 150,300000^[18]. Skreślono go formalnie z listy floty 18 lipca 1943 roku^[18].

• Władimir Sidorienko, Jewgienij Pinak. I w trudie, i w boju. Gruzopassażyrskije tiepłochody tipa „Kamikawa-maru” wo wriemia wojny i mira. „Arsienał-Kollekcyja”. Nr 3/2012 (3), wrzesień 2012. Moskwa: Jauza-katalog. (ros.). 
• Bob Hackett, Sander Kingsepp, Allan Alsleben: IJN Seaplane Tender KAMIKAWA MARU: Tabular Record of Movement. Imperial Japanese Navy Page, 1998. [dostęp 2021-10-05]. (ang.).
• Oskar Myszor: Cesarstwo Japonii. Tom I. Pancerniki, lotniskowce i krążowniki. Tarnowskie Góry: Wydawnictwo Okręty Wojenne, 2014, seria: „Okręty Wojenne”. Numer specjalny 47. ISBN 978-83-61069-26-3.