Jazid I

Był synem Mu’awiji I i jego ulubionej żony, Majsūn, jakobitki, syryjskiej Arabki z rodu Bahdal^[1], zaliczanego do Kalbitów, potężnej grupy południowoarabskich plemion^[2]. Urodził się około 642 roku^[3]. Za jego młodych lat matka, niechętna życiu dworskiemu i tęskniąca za tradycyjnym życiem na pustyni^[a], zabierała go ze sobą na Pustynię Syryjską, szczególnie w rejon Palmyry, gdzie koczowało jej rodzinne plemię. Tam Jazid uczył się polowania, jazdy konnej, układania poezji, jak i picia wina. Takie wyprawy stały się później stałym elementem wychowania książąt z dynastii Umajjadów^[4].

W 669 roku Jazid stanął na czele posiłków wysłanych dla wsparcia sił Fadala al-Ansariego, który wdarł się w głąb Cesarstwa Bizantyńskiego i zimował w Chalcedonie (668–669). Razem z nim syn Mu’awiji kierował pierwszym atakiem na Konstantynopol. Wedle przekazów o charakterze legendarnym, Jazid wyróżniał się wówczas męstwem i walecznością, przez co zyskał tytuł fata al-Arab („młody wojownik”, „bohater Arabów”). Być może powierzenie mu tego dowództwa było odpowiedzią Mu’awiji na niezadowolenie, jakie wywołały zapowiedzi uczynienia syna swoim następcą^[b][5]. W 674 roku Jazid, dowodząc flotą arabską, wziął udział w kolejnej wyprawie na Konstantynopol, która przerodziła się w czteroletnie oblężenie, zakończone niepowodzeniem sił Umajjadów^[6].

Problem uregulowania sukcesji był sporym wyzwaniem, ze względu na to, że wśród Arabów zasada dziedziczenia tytułu kalifa nie była jeszcze mocno ugruntowana. Mu’awiji udało się pozyskać poparcie wielu wodzów plemiennych i mianować Jazida następcą w 679 roku^[c]. Musiał przy tym zachować pozory elekcji, zakorzenionej w tradycjach plemiennych, w której wzięli udział mieszkańcy Damaszku i wafd, delegacje wszystkich prowincji, zakończonej hołdem i przysięgę wierności jego synowi^[7]. W praktyce było to wprowadzenie dziedziczności tronu i dzięki temu w następnym roku, po śmierci ojca, Jazid bez trudności objął władzę jako kalif^[8].

Kalif na początku swoich rządów uwolnił z więzienia i przywrócił na stanowisko namiestnika Egiptu Ukbę ibn Nafiego, który następnie podjął wyprawy na wielką skalę skierowane na obszar Maghrebu. Jednocześnie Jazid I zdecydował się na opuszczenie miasta, które na Cyprze założył Mu’awija I w trakcie wyprawy z 654 roku. Przypuszczalnie uznał utrzymywanie tam załogi za nieopłacalne^[9]. Podobnie wycofał arabski garnizon z Rodos^[10]. W przeciwieństwie do ambitnych rajdów ojca, sam dążył do ustabilizowania granicy z Bizancjum, rezygnując także z wysuniętych placówek nad Morzem Marmara^[11]. Zarazem za jego rządów włączono do imperium Kinnasrin, północny okręg Syrii^[12].

Podczas jego rządów w pełni ukształtował się system administracji okręgów wojskowych ajnad (l. poj. jund) – cztery na obszarze Syrii (wyodrębnione z jednego rozległego okręgu wokół Homs), jeden w Egipcie – które przyczyniły się do większej profesjonalizacji armii Umajjadów^[13]. Zajął się także porządkowaniem finansów państwa. Wiadomo, że zniósł zwolnienie z podatków, jakim cieszyli się Samarytanie od czasów wsparcia arabskiego podboju, a jednocześnie obniżył obciążenia nałożone na chrześcijan z Nadżranu, samowolnie wypędzonych z Arabii za czasów kalifa Omara^[3]. Wykazywał zainteresowanie rozwojem rolnictwa, w związku z czym w okolicach Damaszku przeprowadzono wykopanie lub poszerzenie kanału Nahr Jazid (nazwa od imienia kalifa), który doprowadzał wodę z rzeki Barady do oazy Dżuty dla jej nawodnienia. W związku z tym Jazida obdarzono tytułem muhandis („inżynier wodny”)^[14].

Mimo tego, że ojciec zapewnił mu następstwo, nie udało się uniknąć wojny domowej^[15]. Władzy Jazida nie uznali szyici z Iraku, do czego przyczyniły się surowe rządy namiestników, Zijada Ibn Abiha i jego syna, Ubajda Allaha. Niezadowoleni z panowania Umajjadów wezwali do siebie Husajna ibn Alego, by sięgnął po władzę kalifa. Ten, pod wpływem tych apeli i swojego otoczenia, wyruszył do irackiej Kufy. Jednak jego orszak został zmasakrowany przez siły wierne Jazidowi w bitwie pod Karbalą (680), w której śmierć poniósł także sam Husajn. Jego głowę zwycięzcy wysłali do Damaszku, sam jednak kalif wyraził ubolewanie z powodu tego wydarzenia, świadom jego znaczenia. Rodzinie Husajna wydano jego ciało, jak i odciętą głowę, by mogła pochować szczątki^[16].

Bitwa pod Karbalą w dłuższej perspektywie pogłębiła rozłam między szyitami a sunnitami^[17]. Próba porozumienia, jaką Jazid I podjął, przyjmując delegację z Medyny popierającej ród Alidów, zakończyła się niepowodzeniem – monarszy przepych dworu kalifa, jego świecki tryb życia i obyczaje wręcz zszokowały przybyłych. W efekcie tego w 683 roku wybuchło powstanie przeciw władzy Umajjadów, na którego czele stanął Abd Allah Ibn az-Zubajr. Kalif posłał wojska przeciw niemu, które pokonały go pod Al-Harra, a następnie obległy w Mekce. Walki przerwała śmierć Jazida I 11 listopada 683 roku w Hawarinie, gdzie został pochowany^[18]. Jego następcą został nieletni syn, Mu’awija II^[19].

Śmierć Jazida I zapoczątkowała okres chaosu w imperium arabskim^[20]. Ibn az-Zubajr uzyskał poparcie Kajsytów^[21], których mianem określano północne plemiona arabskie^[22], ponadto charydżyci, którzy już wcześniej występowali przeciw Umajjadom, rozpoczęli powstanie na wielką skalę^[23].

Jazid bywał uznawany za zdolnego i sprawnego władcę, jednak żyjący w późniejszych latach arabscy dziejopisarze oceniali go bardzo krytycznie^[19], zainspirowani poglądami szyitów, echami sporów politycznych w Iraku czy też katastrofalnymi nieszczęściami jego krótkiego panowania^[3]. W wielu popularnych przekazach o bitwie pod Karbalą przedstawiany był jako władca opresyjny, brutalny i zdegenerowany, którego krewni Husejna publicznie potępili za okrucieństwo wobec potomków Mahometa^[24]. Wskazywano na niego jako na pierwszego pijaka wśród kalifów, który pijał wino codziennie i do udziału w pijatykach tresował swoją małpkę Abu Kajs. Określano go tytułem Jazid al-chumur – „Jazid od wina”. Kalif wyróżniał się zamiłowaniem do polowań i był uznawany za wielkiego myśliwego. Każdemu ze swych psów myśliwskich przydzielił osobnego opiekuna i ozdabiał je złotymi krążkami na nogi, miał też nauczyć geparda jazdy na końskim zadzie^[25]. Opinie dotyczące jego trybu życia mogą mieć charakter oszczerczy^[26].

Kalif komponował poezję i muzykę, był mecenasem artystów, wprowadził śpiew z akompaniamentem instrumentalnym na dwór oraz zwyczaj obchodzenia ważnych świąt w pałacach przy biesiadach^[27]. Al-Masudi oskarżał go o wprowadzanie muzyki do świętych miast islamu, którą potępiali tradycjonaliści i ulemowie ze względu na związki z obrzędami pogańskimi i chrześcijańskimi, jak również skojarzenia z pijaństwem i hazardem^[28].

W otoczeniu Jazida nie brakowało chrześcijan. Jednym z nich był jego nadworny poeta Al-Achtal, w młodości blisko z nim związany, podobnie jak Jan z Damaszku, który miał uczestniczyć w jego pijatykach^[29]. Chrześcijańscy kronikarze różnili się w ocenach kalifa. Nestorianin Jan bar Penkāyē zarzucał mu sprawowanie władzy w sposób tyrański, krytykując także zamiłowanie do rozkoszy i gier, które określał jako „dziecinne”. Natomiast anonimowy autor łacińskiej Kroniki roku 754 z terenów Półwyspu Iberyjskiego pochwalał przystępność Jazida wobec ludzi, twierdząc, że był powszechnie kochany przez poddanych, nie szczycąc się swoją władzą^[30]. W podobnym tonie pisał autor kroniki Continuatio byzantino-arabica, który opisywał go w sposób uznany przez Juliusa Wellhausena za panegiryczny – jako władcę, który był uprzejmy, a nie zarozumiały, nienawidzący przepychu i żyjący skromnie^[31].

• Kamran Scot Aghaie: The Martyrs Of Karbala: Shi'i Symbols and Rituals in Modern Iran. Seattle-London: University of Washington Press, 2004. ISBN 978-0-295-98448-3. [dostęp 2023-01-07].
• Józef Bielawski: Plemiona arabskie. W: Mały słownik kultury świata arabskiego. red. naukowy Józef Bielawski. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1971, s. 432–436.
• Błażej Cecota: Arabskie oblężenia Konstantynopola w VII–VIII wieku. Rzeczywistość i mit. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2015, seria: Byzantina Lodziensia, t. XXI. ISBN 978-83-7969-904-9.
• Jerzy Hauziński: Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego. Warszawa–Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993. ISBN 83-01-10988-2.
• Philip K. Hitti: Dzieje Arabów. przeł. Wojciech Dembski, Maria Skuratowicz, Edward Szymański. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969.
• Hugh Kennedy: The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the Sixth to the Eleventh Century. Harlow: Pearson Education, 2004. ISBN 978-0-582-40525-7. [dostęp 2023-01-07].
• Hugh Kennedy: Wielkie podboje arabskie. Jak ekspansja islamu zmieniała świat. przeł. Mateusz Wilk. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011. ISBN 978-83-01-16830-8.
• Henri Lammens: Yazīd b Mu'awiya. W: The Encyclopaedia Of Islam. Leyden–London: J. Brill, 1934, s. 1162–1163. [dostęp 2023-01-07].
• Bernard Lewis: Arabowie w historii. przeł. Janusz Danecki. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1995, seria: Biblioteka myśli współczesnej. ISBN 83-06-02454-0.
• Bernard Lewis: Muzułmański Bliski Wschód. przeł. Janusz Danecki. Gdańsk: Wydawnictwo Marabut, 2003, seria: Narody i cywilizacje. ISBN 83-89261-10-3.
• Danuta Madeyska: Historia świata arabskiego. Okres klasyczny od starożytności do końca epoki Umajjadów (750). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 1999. ISBN 83-235-0096-7.
• Danuta Madeyska: Kalb. W: Mały słownik kultury świata arabskiego. red. naukowy Józef Bielawski. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1971, s. 266–267.