Język grecki klasyczny

Klasyczny język grecki charakteryzował się dużym zróżnicowaniem – występowały liczne dialekty, ukształtowane już w okresie archaicznym, ich wczesne formy zaświadczone są m.in. w dziełach Homera (zob. greka homerycka). Wyróżnia się cztery główne zespoły dialektów:

• Zespół jońsko-attycki – obejmujący:

a) dialekt attycki z Attyki i północnych wybrzeży Morza Egejskiego;

b) dialekt joński z południowo-zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej oraz Cyklad i Sporad Północnych (łącznie z Eubeą);

• dialekt eolski – właściwie grupa dialektów Beocji, Tesalii i północno-zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej oraz niektórych wysp północnej części Morza Egejskiego, m.in. wyspy Lesbos;
• dialekty arkadyjsko-cypryjskie (achajskie) – zespół obejmujący starożytne dialekty Cypru, Pamfilii i Arkadii;
• Zespół zachodni:

a) dialekt dorycki – właściwie grupa dialektów używanych na terenach Lakonii, Mesenii, Argolidy i Koryntu, a także Krety i wysp Dodekanezu oraz części Epiru i północnych Wysp Jońskich (m.in. na Kerkyrze).

b) dialekty północno-zachodnie (włączane często do zespołu doryckiego), rozpowszechnione w północno-zachodniej części Peloponezu, oraz w Etolii, Akarnanii, Fokidzie, częściowo też w Epirze i na Wyspach Jońskich.

Wśród językoznawców nie ma zgody, czy słabo zaświadczony starożytny język macedoński z obszarów Macedonii Greckiej należy uznać za osobny język helleński, czy też włączyć go do dialektów greki klasycznej. Dialekty attycki, joński, dorycki i eolski – z racji dużego stopnia poświadczenia w tekstach literackich – nazywane są głównymi dialektami greki klasycznej. Wszystkie dialekty języka greckiego były wzajemnie zrozumiałe i mieszkańcy różnych rejonów Hellady nie mieli problemów z porozumiewaniem się.

Starożytni autorzy stosowali często określony dialekt jako wyróżnik formalny gatunku literackiego, np. epika i wczesna historiografia nawiązywały do języka Homera (opartego przede wszystkim na dialektach jońskim i eolskim), liryka subiektywna Safony i Alkajosa powstała w dialekcie eolskim, a liryka chóralna (Pindar) i bukolika (Teokryt) w dialekcie doryckim. W dialekcie attyckim wypowiadała się znaczna większość pisarzy okresu klasycznego. Z drugiej strony u wielu autorów tej epoki pojawiają się też ślady innych dialektów (np. Ajschylos i Sofokles obok dialektu attyckiego stosowali też joński i dorycki). Stosunkowo najmniej wpływów z innych dialektów ma proza attycka (Tukidydes, Platon, Ksenofont) oraz u mówców ateńskich (Izokrates, Demostenes, Lizjasz).

W okresie hellenistycznym liczne odmiany języka zlały się w jeden wspólny, dając początek grece koine (opartej jednak w znacznej mierze na dialekcie attyckim).

Występuje w nim rozbudowana fleksja, odziedziczona w dużym stopniu po języku praindoeuropejskim.

[ŋ] było alofonem /n/ przed tylnojęzykową i /g/ przed nosową. /r/ było bezdźwięczne w nagłosie, co Grecy oddawali za pomocą litery ῥ.

Najprawdopodobniej istniało też zwarto-szczelinowe /dz/ zapisywane za pomocą litery ζ, choć według niektórych badaczy czytała się ona /zd/ lub /z/.

Samogłoska /oː/ w IV wieku p.n.e. przeszła w /u:/.

W grece występowały liczne dwugłoski:

• kończące się /u/: /eu/ ευ, /ɛːu/ ηυ, /au/ i /a:u/ – obydwa zapisywane jako αυ
• kończące się /i/: /ɛːi/ ῃ, /ɔi/ οι, /ɔːi/ ῳ, /ai/ αι, /aːi/ ᾳ.

Rzeczownik posiada jeden z trzech rodzajów, przez które, podobnie jak w języku polskim, odmienia się także przymiotnik, rodzajnik, część zaimków i liczebników:

• • rodzaj męski (masculinum)
  • rodzaj żeński (femininum)
  • rodzaj nijaki (neutrum)

• Ponadto rzeczowniki, przymiotniki, rodzajnik i zaimki odmieniają się przez trzy liczby:
  • liczba pojedyncza (singularis)
  • liczba podwójna (dualis) – zanika w czasach klasycznych.
  • liczba mnoga (pluralis)

• oraz pięć przypadków:
  • mianownik (nominativus)
  • dopełniacz (genetivus)
  • celownik (dativus)
  • biernik (accusativus)
  • wołacz (vocativus)

Greka posiada, podobnie do większości współczesnych języków indoeuropejskich poza językami słowiańskimi i łaciną, rodzajnik określony ὁ, ἡ, τό (nie występuje on jeszcze w języku Homera). Stanowi on analogiczną część mowy do ang. the, fr. le, la czy niem. der, die, das. Rodzajnik zgadza się w rodzaju, liczbie i przypadku z określanym rzeczownikiem. W grece klasycznej nie ma rodzajnika nieokreślonego.

Czasownik odmienia się przez trzy liczby i trzy osoby, a ponadto:

• cztery tryby:
  • tryb oznajmujący (indicativus)
  • tryb rozkazujący (imperativus)
  • tryb życzący (optativus)
  • tryb łączący (coniunctivus)

Optativus i coniunctivus używane są w zdaniach wyrażających życzenie, możliwość, warunek itp. Zakres ich użycia częściowo pokrywa się z polskim trybem przypuszczającym.

• 3 strony:
  • czynna (activum)
  • bierna (passivum)
  • medialna (medium)

Strona medium jest odziedziczona po języku praindoeuropejskim i oznacza bliższy związek podmiotu z działaniem. Może mieć znaczenie polskiej strony zwrotnej: λούομαι "myję się", ale także może oznaczać, że podmiot bierze w czynności żywy, fizyczny udział, działa dla własnej korzyści lub wykorzystuje własne zasoby lub zdolności, lub że podmioty działają na sobie wzajemnie.

Strona bierna jest grecką innowacją i ma oddzielne formy tylko dla czasu przyszłego i aorystu, w pozostałych czasach dzieląc formy ze stroną medialną.

• 6 czasów:
  • czas teraźniejszy (praesens)
  • przeszły niedokonany (imperfectum)
  • aoryst (aoristus)
  • perfectum – nie jest czasem przeszłym dokonanym, jak perfectum łacińskie, lecz oznacza stan obecny wynikający z czynności przeszłej
  • czas zaprzeszły (plusquamperfectum)
  • czas przyszły (futurum)

oraz rzadko używane perfectum przyszłe (futurum perfectum).

Czasy greckie oznaczają zarówno czas jak i aspekt czynności. Ta cecha jest także dziedzictwem praindoeuropejskim.

• Pod względem czasowym dzielą się na:
  • Czasy główne – oznaczające czynność lub stan obecny bądź przyszły: czas teraźniejszy, perfectum, przyszły oraz perfectum przyszłe.
  • Czasy historyczne – oznaczające czynność bądź stan przeszły: przeszły niedokonany, aoryst i zaprzeszły.

• Pod względem aspektu dzielą się na:
  • Aspekt niedokonany – wskazuje na czynność trwającą, ciągłą bądź powtarzającą się: czas teraźniejszy i przeszły niedokonany.
  • Aspekt aorystu – wskazuje czynność momentalną, która rozpoczyna się i natychmiast kończy lub skupia się w jednym punkcie czasowym, bądź czynność jako pojedynczą całość, bez określania długości jej trwania czy zakończenia. Czasem, który wskazuje ten aspekt jest aoryst. Odpowiada mu na ogół polski czas przeszły dokonany.
  • Aspekt perfectum – wskazuje czynność zakończoną a jej skutki trwają do czasu o którym mowa: perfectum i czas zaprzeszły oraz perfectum przyszłe. Czasowi perfectum może odpowiadać zarówno polski czas teraźniejszy jak i przeszły dokonany. Np. μέμνημαι znaczy "pamiętam (bo wcześniej zapamiętałem)", a okrzyk Archimedesa eureka! (ηὕρηκα heureka) oznacza dosłownie "znalazłem (i teraz już mam)".

Charakterystyczną cechą greckiej koniugacji jest augment, przybierany w odmianie czasów historycznych. W najprostszej formie ma on postać ἐ- dodawanego na początku wyrazu, np. γράφω "piszę" (czas teraźniejszy), ale ἔγραφον "pisałem" (imperfectum), ἔγραψα "napisałem" (aoryst). Gdy czasownik zaczyna się na samogłoskę, augment zlewa się z nią i ulega ona wzdłużeniu, i niekiedy dalszym przekształceniom: ἐσθίω "jem", ἤσθιον "jadłem". W czasach perfectum występuje inna charakterystyczna cecha – reduplikacja, polegająca na podwojeniu pierwszej głoski czasownika, np. γέγραφα "napisałem (i teraz jest napisane)".

• język nowogrecki
• accusativus cum infinitivo
• spójka