Igo Sym

Był synem Polaka, leśnika Antoniego Syma, i Austriaczki, Julianny Anny Seppi. Brat biochemika Ernesta i Alfreda (1894–1973) – również aktora i kompozytora muzyki poważnej.

W I wojnie światowej walczył cztery lata w szeregach Armii Austro-Węgier, dosłużył się stopnia porucznika. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości służył w piechocie do 1921. Następnie pracował jako urzędnik. 20 czerwca 1920 w Warszawie ożenił się z Heleną Ritą Zdzisławą Fałatówną, córką Juliana, z którą miał syna, Juliana Piotra. Małżeństwo zakończyło się rozwodem w 1923. Julian Piotr Sym zmarł na zapalenie opon mózgowych w wieku siedmiu lat w 1929, a dwa lata później matka chłopca Helena Niemczewska (po rozwodzie z Symem wyszła za mąż za adwokata Mariana Niemczewskiego) popełniła samobójstwo^[1] [2] .

Sym był absolwentem Instytutu Filmowego, prywatnej szkoły aktorstwa filmowego Wiktora Biegańskiego^[3] . Debiut w filmie – Wampiry Warszawy z 1925 – umożliwiły Symowi uroda^[4] i wyniesiona z wojska sprawność fizyczna. Grywał głównie eleganckich mężczyzn, arystokratów i wojskowych. Dwa lata po debiucie aktorskim wyjechał do Wiednia. Podpisał tam kontrakt na wyłączność ze studiem „Sascha-Filmindustrie AG”, gdzie potem przez rok sprawował funkcję prezesa. Od 1929 pracował głównie w Niemczech, na ekranie partnerował m.in. Marlenie Dietrich i Lilian Harvey. Z tą pierwszą łączył go ponoć przelotny romans^[5].

Na początku lat 30., po zdaniu egzaminu aktorskiego w Polsce, zaangażował się w warszawskich teatrach rewiowych „Banda” i „Hollywood”. Od tego czasu rzadko, jak na wcześniejszą sławę filmowego amanta, występował na dużym ekranie. Pojawiał się głównie w drugoplanowych rolach, prawdopodobnie z powodu kłopotów z bezbłędnym opanowaniem języka polskiego, co w epoce kina dźwiękowego stało się dla aktorów koniecznym wymogiem^[3] . Skupił się na karierze estradowej, celując w sztuki muzyczne z lżejszego repertuaru, śpiewał recitale, a jego popisowym numerem było akompaniowanie sobie grą na pile^[6]. W rozmowach nie akceptował atmosfery nazistowskich Niemiec, cały czas pracując w Polsce^[7] . Jednakże w 1937 zagrał w niemieckim filmie Serenade, gdzie odtwarzał rolę Ferdinanda Lohnera.

Po wybuchu II wojny światowej Sym pozostał w Warszawie. Podczas obrony miasta pracował w Straży Obywatelskiej: kopał rowy przeciwlotnicze, wydobywał rannych spod gruzów. Po kapitulacji stolicy i rozpoczęciu działań władz okupacyjnych na początku pracował w magistracie jako tłumacz i w wojskowej komendanturze rejestrującej pojazdy^[8] .

Jeszcze przed wojną sądzono, że Sym był agentem Abwehry, ale do kwietnia 1940 wywiad ZWZ nie znalazł na to dowodów^[9] . Dopiero 12 lipca 1940, po czwartym zbadaniu sprawy Syma, stwierdzono niezbicie jego współpracę z Niemcami^[10] . Śledztwo w tej sprawie, na zlecenie „dwójki”, prowadził Roman Niewiarowicz, reżyser Teatru Komedia, potem w podziemiu oficer wywiadu ofensywnego WW-72 (Wywiad Wschód), noszący pseudonim „Łada”^[11] . Zadanie obserwacji Syma oficerowie „dwójki” powierzyli Niewiarowiczowi jeszcze w 1939, w konsulacie polskim w Budapeszcie, w czasie ewakuacji polskich władz^[12] .

Pod koniec 1939 Sym rozpoczął współpracę z okupantem, proponując odbudowę środowiska teatralnego w Warszawie. Propagandaabteilung (urząd propagandowy Generalnego Gubernatorstwa) powierzył mu stanowisko dyrektora Theater der Stadt Warschau (ex Teatr Polski) oraz zarządzanie kinem nur für Deutsche „Helgoland” (przedwojenne „Palladium” przy ul. Złotej 7/9). Otrzymał też koncesję na prowadzenie Teatru Komedia przy ul. Kredytowej 14^[13]. W 1940 organizował werbunek polskich aktorów do antypolskiego filmu Heimkehr^[14]. Chociaż Sym często posuwał się w swojej działalności do gróźb i szantaży, aktorzy, którzy odmówili gry w tym filmie, nie ponieśli z tego tytułu żadnych represji ze strony Niemców^[15] . W okupowanej stolicy doradzał w sprawach imprez kulturalnych i środowiska artystycznego gubernatorowi dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa Ludwigowi Fischerowi^[16].

Wbrew opinii z okresu wojny, nie przyczynił się do aresztowania ukrywającej się Hanki Ordonówny, ale też odmówił pomocy w jej uwolnieniu^[17] . Udało mu się uzyskać zwolnienie z obozu niemieckiego dla jego brata Alfreda, powołując się na jego austriackie pochodzenie^[11] .

W dniu 5 marca 1941 z oskarżenia prokuratora Tadeusza Dyzmańskiego za współpracę z okupantem Wojskowy Sąd Specjalny ZWZ wydał wyrok śmierci na Syma. Dokument wyroku nie zawierał opisu materiału dowodowego, uzasadnienia wyroku oraz składu orzekającego^[2] . Zamach (tzw. akcję wyrokową) przeprowadził 7 marca 1941 zespół bojowy „ZOM” kontrwywiadu Okręgu Warszawa-Miasto ZWZ, w składzie^[1] :

• ppor. Bohdan Rogoliński, ps. „Szary”, dowódca grupy
• ppor. Roman Rozmiłowski, ps. „Zawada”
• kpr. Wiktor Klimaszewski, ps. „Mały”

Porucznik „Zawada” tak opisywał zamach w wywiadzie dla konspiracyjnego pisma „Demokrata” w sierpniu 1944^[13]:

Więcej informacji na temat okoliczności śmierci Igo Syma przekazała sąsiadka Symów Aniela Lawińska, żona aktora i reżysera Ludwika Lawińskiego. Kiedy wykonawcy wyroku udali się do mieszkania Syma, znajdowali się w nim, oprócz aktora, jego matka Julianna oraz brat Fred z żoną. Kilka godzin przed śmiercią Igo Sym odebrał z dworca kolejowego swojego starszego brata, którego udało mu się uwolnić z Oflagu. To właśnie bratowa Syma, a nie służąca, otworzyła drzwi wykonawcom wyroku^[18][11] . Igo Sym został z honorami niemieckimi pochowany 12 marca 1941 na cmentarzu Powązkowskim^[19] .

Zamach wywarł bardzo duże wrażenie w środowisku niemieckim. Niemcy wykorzystali go jednak również jako uzasadnienie rozpoczęcia represji wobec polskiej ludności cywilnej, a szczególnie środowiska artystycznego. W odwecie aresztowali 18 kobiet i ok. 100 mężczyzn^[20] . Wśród nich znaleźli się m.in. Stefan Jaracz, Leon Schiller, Zbigniew Sawan, Janusz Warnecki, Elżbieta Barszczewska i Zofia Małynicz. Większość z nich została wywieziona do KL Auschwitz, wszyscy z wymienionych przeżyli^[21][20] . 11 marca 1941 w Palmirach rozstrzelano 21 osób^[22] .

Tuż po zamachu rozplakatowano listy gończe za aktorami podejrzewanymi o udział w akcji – małżeństwem Ireną Górską i Dobiesławem Damięckim, gdyż ktoś doniósł specjalnej grupie dochodzeniowej „Mordkommision Igo Sym”, że Damięcki w barze aktorów w podziemiach Teatru Polskiego opowiadał w niewybredny sposób, co Polacy myślą o obnoszącym się ze swoją pozycją Symie. Na tej podstawie gestapo powiązało ich z zamachem i aktorska para do końca wojny musiała się ukrywać^[21].

Przygotowując wykonanie wyroku, Roman Niewiarowicz proponował otruć Igo Syma, motywując to obawą przed niemieckim odwetem. Komenda Główna ZWZ ponowiła rozkaz zastrzelenia, zaznaczając, że w tym wypadku właśnie chodzi o silny wstrząs dla społeczeństwa i danie dowodu, że polskie władze podziemne działają^[13][2] .

Generał Kazimierz Sosnkowski 21 marca 1941 napisał z Londynu list do generała Stefana Grota-Roweckiego z żądaniem wyjaśnień, czy organizacja wojskowa ma coś wspólnego z tym faktem i przypomniał, że wyroki śmierci wydane przez sądy kapturowe związku podlegają zatwierdzeniu przez Delegata Rządu. Zwrócił też uwagę na to, aby przy każdej tego typu akcji … rozważyć, czy nie lepiej poniechać tego rodzaju aktów terroru, jak zabójstwo Igo Syma, ze względu na ofiary, jakie za sobą pociągają^[23] .

Opinia aktorki Marii Malickiej o Igo Symie przedstawiona w 1986^[24] :

• 1925: Wampiry Warszawy jako adwokat Tadeusz Wyzewicz
• 1926: O czym się nie myśli jako kompozytor Orlicz
• 1926: Die Pratermizzi
• 1927: Sąd polowy w Sanoku^[25] tyt. oryg. Das Feldgericht von Sanok, reż. Hans Otto Löwenstein, produkcji Sascha Film (Wien)
• 1927: Kochanka Szamoty jako Jerzy Szamota
• 1927: Die Beichte des Feldkuraten / Das Feldgericht von Gorlice
• 1927: Tingel-Tangel / Das Mädchen vom Tingel-Tangel
• 1927: Café Elektric
• 1928: Die Kaiserjäger
• 1928: Spitzenhöschen und Schusterpech / Lotte, das Warenhausmädchen
• 1928: Dorine und der Zufall
• 1928: Modellhaus Crevette
• 1928: Spelunke
• 1928: Liebe im Mai
• 1928: Erzherzog Johann / Herzog Hansl
• 1928: Die Frau von gestern und morgen / Der Scheidungsanwalt
• 1929: Die Dame auf der Banknote
• 1929: Der Dieb im Schlafcoupée
• 1929: Adieu, Mascotte
• 1929: Meine Schwester und ich
• 1929: Wenn Du einmal Dein Herz verschenkst
• 1929: Das Recht auf Liebe
• 1929: Die Herrin und ihr Knecht
• 1929: Stud. chem. Helene Willfüer
• 1929: Das Erlebnis einer Nacht
• 1930: Wien, Du Stadt der Lieder
• 1930: Das Wolgamädchen
• 1930: Was kostet Liebe?
• 1930: Gigolo
• 1930: Nur am Rhein…
• 1930: Kasernenzauber
• 1930: Das alte Lied
• 1930: Moritz macht sein Glück / Meier und Co.
• 1931: Das Lied der Nationen
• 1931: Ich heirate meinen Mann
• 1931: Ein Auto und kein Geld
• 1932: Pałac na kółkach jako dyrektor Eugeniusz Rańcewicz
• 1933: Szpieg w masce jako szef kontrwywiadu polskiego
• 1934: Przebudzenie jako nauczyciel muzyki
• 1937: Serenade
• 1937: Dyplomatyczna żona jako tenor
• 1939/1940: Złota Maska jako architekt Raszewski
• 1939/1941: Żona i nie żona jako Duval

• Igo Sym jako symbol amanta pojawia się w piosence Co temu winien Zygmuś, że jest taki śliczny? z rewii pt. Pieniądze dla wszystkich^[26].

• Podobny wydźwięk ma tekst piosenki Moja gwiazda z rewii Parada gwiazd (1930)^[27].

• Aktor został uwieczniony jako symbol uwodziciela w przedwojennej piosence Czy umiesz gwizdać Joanno?^[28] wykonywanej m.in. przez Chór Dana.

• Jako symbol amanta filmowego pojawia się także w piosence Nikodem (1933) śpiewanej przez Adama Astona i Tadeusza Faliszewskiego^[29][30].

• Aktor jest pierwowzorem jednego z bohaterów filmu Miłość ci wszystko wybaczy (1981) w reżyserii Janusza Rzeszewskiego. W filmie nie pada nazwisko aktora, jedynie imię. W jego postać wcielił się Piotr Garlicki^[31].
• Sym jest też pierwowzorem bohatera filmu Oszołomienie (1988) w reżyserii Jerzego Sztwiertni o nazwisku Chris Sten. Rolę tę zagrał Wojciech Wysocki^[32].
• Wyrok na Symie jest tematem pierwszego odcinka serialu Ludzie i bogowie (2020) w reżyserii Bodo Koxa. W postać Syma wcielił się Lesław Żurek^[33].

• Igo Sym, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby) [dostęp 2024-06-08] .
• WładysławW. Bartoszewski WładysławW., 1859 dni Warszawy, Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 230, ISBN 978-83-240-1057-8 .
• LeszekL. Moczulski LeszekL., Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 43 .
• KrzysztofK. Dunin-Wąsowicz KrzysztofK., Warszawa w latach 1939–1945, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984, s. 52, ISBN 83-01-04207-9 .
• RomanR. Niewiarowicz RomanR., Prawda o Igo Symie, „Tygodnik Powszechny” (14), 1946a .
• RomanR. Niewiarowicz RomanR., Kulisy “Komedii”, „Tygodnik Powszechny” (42), 1946b .
• TadeuszT. Lubelski TadeuszT., Historia kina polskiego, Katowice: Videograf II, 2008, s. 67, 113 .
• JaninaJ. Hera JaninaJ., Losy artystów polskich w czasach niewoli 1939-1954, Wydawnictwo Arcana, Kraków, 2019, s. 498–499, 502 .
• JaninaJ. Hera JaninaJ., Losy aktorów w Generalnym Gubernatorstwie, „Pamiętnik Teatralny” (46), 1997 .
• BogusławB. Kunach BogusławB., Być tym, co słynie, „Duży Format” (49), 2003 [dostęp 2013-12-31] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-10] .
• RomanR. Włodek RomanR., Igo Sym (1896-1941), aktor filmowy, kabaretowy, teatralny, dyrektor teatru, t. 46, Polski Słownik Biograficzny, Kraków 2009–2010 .
• TadeuszT. Wittlin TadeuszT., Pieśniarka Warszawy. Hanka Ordonówna i jej świat, Londyn 1985, ISBN 83-7021-144-5 .
• Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, wyd. II, t. I, cz. 2. Wrzesień 1939 – czerwiec 1941, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej i Studium Polski Podziemnej – Instytut Polski i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie, 2015, s. 891 .
• MaciejM. Nowak MaciejM., Po tylu latach wszystko wraca. Rozmowa z Marią Malicką (2), „Teatr” (3), 1986 .
• IrenaI. Górska-Damięcka IrenaI., Wygrałam życie, Warszawa: Prószyński i S-ka, 1997, s. 93, ISBN 83-7180-778-3 .
• AnnaA. Mieszkowska AnnaA., Hanka Ordonówna. Miłość jej wszystko wybaczy, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2019, s. 127–131 .
• LidiaL. Zawistowska LidiaL., Zdrajcom śmierć, „Magazyn Trybuna Ludu”, 11 grudnia 1998 .
• KrzysztofK. Trojanowski KrzysztofK., Świnie w kinie. Film w okupowanej Polsce, Warszawa: Wydawnictwo PWN, 2018, s. 313–318 .
• MirosławM. Derecki MirosławM., Roman Niewiarowicz contra Igo Sym. Z cyklu: Weekend wspomnień Mirosława Dereckiego., „Gazeta w Lublinie” (85), 1998a, s. 6 .
• MirosławM. Derecki MirosławM., Wyrok na „króla amantów”. Z cyklu: Weekend wspomnień Mirosława Dereckiego., „Gazeta w Lublinie” (79), 1998b, s. 4 .

• Igo Sym w bazie IMDb (ang.)
• Igo Sym w bazie filmpolski.pl
• Igo Sym w bazie Filmweb
• „Jak zginął Igo Sym?” – wywiad z wykonawcą wyroku Romanem Rozmiłowskim (ps. Zawada) w bazie świadectw „Zapisy Terroru”
• Igo Sym na zdjęciach w bibliotece Polona