Hołdy pruskie 1469–1641

Hołdy pruskie 1469–1641 – hołdy lenne składane królom Polski jako suwerenom Prus Zakonnych (1466–1525) i Prus Książęcych (1525–1657).

Hołdy lenne z Prus Zakonnych

Mocą postanowień zawartego 19 października 1466 II pokoju toruńskiego każdy nowo wybrany wielki mistrz zakonu krzyżackiego jako książę Królestwa Polskiego miał obowiązek złożyć hołd lenny każdemu następnemu królowi Polski nie później niż w czasie 6 miesięcy po swoim obiorze. Powołując się na skomplikowany stopień zależności Prus Zakonnych (zakon krzyżacki podlegał bezpośrednio papiestwu, a jako zbrojne ramię Świętego Cesarstwa Rzymskiego uznawał nad sobą władzę cesarzy) – wielcy mistrzowie wielokrotnie odmawiali złożenia hołdu królom Polski – jak to miało miejsce w latach 1477–1479, gdy Martin Truchsess von Wetzhausen prowadził wojnę popią ze swoim suwerenem o obsadę urzędu biskupa warmińskiego, czy w latach 1498–1525, gdy kolejni wielcy mistrzowie Fryderyk Wettyn i Albrecht Hohenzollern otwarcie odmawiali władcom Polski homagium, powołując się na fakt bycia książętami Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

1 grudnia 1469 na sejmie w Piotrkowie wielki mistrz Henryk Reuss von Plauen złożył hołd lenny Kazimierzowi IV Jagiellończykowi.

20 listopada 1470 na sejmie w Piotrkowie wielki mistrz Henryk VII Reffle von Richtenberg złożył hołd lenny Kazimierzowi IV Jagiellończykowi.

9 października 1479 w Nowym Mieście Korczynie wielki mistrz Martin Truchsetz von Wetzhausen złożył hołd lenny Kazimierzowi IV Jagiellończykowi.

18 listopada 1489 w Radomiu wielki mistrz Johann von Tieffen złożył hołd lenny królowi Kazimierzowi IV Jagiellończykowi.

29 maja 1493 w Poznaniu wielki mistrz Johann von Tieffen złożył hołd lenny królowi Janowi I Olbrachtowi.

Hołdy lenne z Prus Książęcych

Państwo zakonne w Prusach zostało siłą zmuszone do podporządkowania się Koronie Królestwa Polskiego w wyniku przegranej wojny polsko-krzyżackiej 1519–1521. Pozbawiony dalszej pomocy ze strony cesarza Karola V Habsburga, Albrecht Hohenzollern zdecydował się po czteroletnim rozejmie na sekularyzację swojego państwa i złożenie hołdu lennego królowi polskiemu z Prus Książęcych.

Mocą zawartego traktatu krakowskiego z 8 kwietnia 1525 Albrecht zostawał księciem w Prusach i pierwszym senatorem I Rzeczypospolitej z prawem dziedziczenia dla jego potomków w linii męskiej. Traktat dokładnie określił warunki złożenia hołdu: Winien pan margrabia Albrecht złożyć przysięgę Jego Królewskiej Mości i Królestwu Polskiemu, jako swemu przyrodzonemu i dziedzicznemu panu, oraz okazywać się na przyszłość posłusznym Jego Królewskiej Mości we wszystkim, jak z prawa należy księciu wasalnemu względem swego dziedzicznego pana. Powinien też margrabia Jerzy w imieniu własnym i swych braci dotknąć proporca chorągwi.

Prusy Książęce zerwały tym samym swój związek podległości wobec papiestwa i Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Już jednak w 1573 przedstawiciel bocznej linii Hohenzollernów Jerzy Fryderyk von Ansbach, powołując się na postanowienia traktatu krakowskiego zażądał przekazania mu kurateli nad chorym umysłowo księciem pruskim Albrechtem Fryderykiem. W latach 1578–1618 w Prusach Książęcych rządzili faktycznie regenci^[1]. Strona polska nie chciała się jednak zgodzić na trwałe przejście tego lenna we władanie brandenburskiej linii Hohenzollernów. W 1603 kuratelę tę przejął Joachim Fryderyk Hohenzollern, co bez zgody Sejmu Zygmunt III Waza potwierdził 11 marca 1605^[2]. W 1609 regencję przejął Jan Zygmunt Hohenzollern^[3]. Dopiero w 1611, wynagradzając wsparcie jakiego udzielili Hohenzollernowie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618, Zygmunt III zgodził się na formalne złożenie hołdu przez margrabiego brandenburskiego^[4]. Margrabia Jerzy Wilhelm Hohenzollern złożył homagium w 1621 roku, a jego syn, Fryderyk Wilhelm w 1641 roku^[5]^[6]. Był to ostatni hołd pruski, ponieważ Prusy Książęce odpadły od Rzeczypospolitej w 1657 w wyniku podpisania traktatów welawsko-bydgoskich.

*Proporzec albo Hołd Pruski* Jana Kochanowskiego z 1587

10 kwietnia 1525 na rynku krakowskim Albrecht Hohenzollern złożył hołd lenny Zygmuntowi I Staremu
Osobny artykuł: hołd pruski 1525.
19 lipca 1569 na sejmie w Lublinie książę pruski Albrecht Fryderyk Hohenzollern złożył hołd lenny Zygmuntowi II Augustowi, co obecny wówczas Jan Kochanowski opisał w utworze Proporzec albo hołd pruski.

20 lutego 1578 przed kościołem św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie margrabia Jerzy Fryderyk von Ansbach złożył hołd lenny Stefanowi Batoremu.

16 listopada 1611 przed kościołem św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie margrabia brandenburski, elektor Jan Zygmunt Hohenzollern złożył hołd lenny Zygmuntowi III Wazie.

We wrześniu 1621 margrabia brandenburski, elektor Jerzy Wilhelm złożył hołd lenny Zygmuntowi III Wazie.

21 marca 1633 posłowie margrabiego brandenburskiego, elektora i księcia Prus Książęcych Jerzego Wilhelma złożyli w imieniu swego władcy hołd lenny Władysławowi IV.

6 października 1641 na dziedzińcu Zamku Królewskiego w Warszawie margrabia brandenburski, elektor Fryderyk Wilhelm Hohenzollern (Wielki Elektor) złożył hołd lenny Władysławowi IV Wazie.

Przypisy

↑ Po wymarciu męskiej linii Hohenzollernów Prusy Książęce miały zostać wcielone do Korony. Jednak nadzieje te przekreślił Zygmunt August już 5 lutego 1563 roku, kiedy to dopuścił do sukcesji lenna pruskiego elektorów brandenburskich. Janusz Obrębski, Szlachta polska wobec kwestii pruskiej w okresie rokoszu Zebrzydowskiego (1606 - 1607) s. 524.
↑ Adam Strzelecki, Sejm z r. 1605 Kraków 1921, s. 184. „Krokiem tym Zygmunt III dał do zrozumienia, że nie zamierza liczyć się ze zdaniem szlachty.” (Szlachta polska wobec kwestii pruskiej s. 525). Na Sejmie 1606 posłowie zarzucili przyznanie kurateli „sine scitu et voluntate nostri ordinis” (bez uchwały i woli naszych stanów), tamże s. 526. Było to jedną z przyczyn Rokoszu Zebrzydowskiego. „Szereg sejmików podnosiło skierowany przeciw królowi zarzut o złamanie prawa przy nadaniu lenna pruskiego: „Przywilej prawu przeciwny, który sine consensu ordinum [bez zgody stanów] na beneficium pruskie jest dany, aby był zniesiony” Edward Opaliński, Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587–1652: system parlamentarny a społeczeństwo obywatelskie s. 97.
↑ Spowodowało to nowe spory. „Szlachta liwska, przed sejmem 1609 r., domagała się: „Przywilej prawu przeciwny, który sine consensu ordinum na beneficia pruskie jest dany, aby był zniesiony”. W podobnym tonie sformułowały swe stanowisko sejmiki ciechanowski, różański i łomżyński, przy czym domagały się one, aby król sprawował kuratelę osobiście, bądź powierzył ją Polakowi”. Tamże, s. 144.
↑ „w 1607 r., po wcześniejszych, kilkuletnich debatach publicznych na sejmikach i sejmach, król zgodził się na uchwalenie konstytucji, w której gwarantował „bez konsensu sejmowego, dalszych dyspozycyi księstw do Korony należących zaciągać nie będziemy”. Już sam tekst tej uchwały budzi duże wątpliwości. Zarzucono jej bowiem przeróbkę po zamknięciu obrad sejmu, w fazie tak zwanego „ucierania”. Wojewodzic płocki Wojciech Zieliński, będący posłem na ten sejm, zachował, jak twierdził, osobiste notatki, zawierające skopiowane teksty uchwalonych konstytucji. Jego zdaniem w uchwale O Curatelli autentyczny tekst brzmiał: „bez Consensu Seymowego napotym dawać Curatelli nie miano”. Gdyby tak rzeczywiście było, to oznaczałoby, że ostateczna wersja, która ukazała się w druku, ogólnikowa i niejasna w interpretacji, dawała królowi znacznie większą swobodę w tej sprawie. Do sprawy powrócono w 1611 r. wobec spodziewanej śmierci mocno schorowanego księcia pruskiego. Sejm uchwalił nadanie lenna Janowi Zygmuntowi i jego braciom, a więc rozciągnięto tę możliwość na boczne linie Hohenzollernów. I w tym wypadku postanowieniom sprzeciwiała się część posłów. Być może znów w trakcie redagowania uchwały doszło do nadużyć.” Izabela Lewandowska-Malec, Tradycje odpowiedzialności prawnej monarchy w Polsce s. 18.
↑ „Władysław IV, po początkowych wahaniach, wyraził zgodę na nadanie lenna elektorowi w zamian za możliwość wybierania cła pilawskiego. Kontynuując politykę swego ojca, nie poddał tej kwestii pod ocenę sejmików i sejmu. W 1641 r. niektóre sejmiki przedsejmowe, jak średzki i bełski, wysunęły tradycyjny już zarzut braku zgody stanów. Zaś sejmik wyszogrodzki zapytywał dodatkowo, dlaczego nie załatwiono najpierw egzorbitancji [naruszenia prawa], które wysuwała szlachta mazowiecka pod adresem księcia pruskiego. Nieprzejednane stanowisko zajęła natomiast szlachta różańska i krakowska. Mazurzy proponowali, aby księstwo pruskie przeznaczyć jako uposażenie dla królewiczów. Interesujący wywód przedstawił sejmik proszowicki, który podobnie jak różański nie zaakceptował faktu nadania lenna nowemu elektorowi i domagał się anulowania decyzji królewskiej.” Kultura polityczna... s. 146.
↑ Decyzję króla, jakoby „zgodną ze zwyczajem”, próbował usprawiedliwić kanclerz koronny Piotr Gembicki. „Jego zdaniem, elektor ma pełne prawo do lenna, a protestacja województw kujawskich z 1641 r. nie mogła podważyć zgody stanów osiągniętej na sejmie 1611 r. Zauważyć trzeba, że aczkolwiek nadanie lenna pruskiego nie było bezprawne, jednak kanclerz koronny mijał się z prawdą, kiedy dowodził, że w 1611 r. istniała zgoda w sprawie pruskiej. Właśnie jej brak zadecydował o przyjęciu przez szlachtę rozwiązania narzuconego przez króla.” Tamże, s. 147.

Bibliografia

Vetulani A., Lenno pruskie od traktatu krakowskiego do śmierci księcia Albrechta 1525–1568. Studium historyczno-prawne, Kraków 1930.
Marian Biskup, Geneza i znaczenie hołdu pruskiego 1525 r. „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 1975, nr 4.
Bogucka M., Hołd Pruski, Warszawa 1982.
Boockman H., Zakon krzyżacki. Dwanaście rozdziałów jego historii, wyd. polskie, Warszawa 1998
Bogdan Wachowiak, Andrzej Kamieński Dzieje Brandenburgii-Prus. Na progu czasów nowożytnych (1500–1701) ISBN 83-7177-195-9.

Linki zewnętrzne

Hołd Pruski- Muzeum Historii Polski

[1] Po wymarciu męskiej linii Hohenzollernów Prusy Książęce miały zostać wcielone do Korony. Jednak nadzieje te przekreślił Zygmunt August już 5 lutego 1563 roku, kiedy to dopuścił do sukcesji lenna pruskiego elektorów brandenburskich. Janusz Obrębski, Szlachta polska wobec kwestii pruskiej w okresie rokoszu Zebrzydowskiego (1606 - 1607) s. 524.

[2] Adam Strzelecki, Sejm z r. 1605 Kraków 1921, s. 184. „Krokiem tym Zygmunt III dał do zrozumienia, że nie zamierza liczyć się ze zdaniem szlachty.” (Szlachta polska wobec kwestii pruskiej s. 525). Na Sejmie 1606 posłowie zarzucili przyznanie kurateli „sine scitu et voluntate nostri ordinis” (bez uchwały i woli naszych stanów), tamże s. 526. Było to jedną z przyczyn Rokoszu Zebrzydowskiego. „Szereg sejmików podnosiło skierowany przeciw królowi zarzut o złamanie prawa przy nadaniu lenna pruskiego: „Przywilej prawu przeciwny, który sine consensu ordinum [bez zgody stanów] na beneficium pruskie jest dany, aby był zniesiony” Edward Opaliński, Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587–1652: system parlamentarny a społeczeństwo obywatelskie s. 97.

[3] Spowodowało to nowe spory. „Szlachta liwska, przed sejmem 1609 r., domagała się: „Przywilej prawu przeciwny, który sine consensu ordinum na beneficia pruskie jest dany, aby był zniesiony”. W podobnym tonie sformułowały swe stanowisko sejmiki ciechanowski, różański i łomżyński, przy czym domagały się one, aby król sprawował kuratelę osobiście, bądź powierzył ją Polakowi”. Tamże, s. 144.

[4] „w 1607 r., po wcześniejszych, kilkuletnich debatach publicznych na sejmikach i sejmach, król zgodził się na uchwalenie konstytucji, w której gwarantował „bez konsensu sejmowego, dalszych dyspozycyi księstw do Korony należących zaciągać nie będziemy”. Już sam tekst tej uchwały budzi duże wątpliwości. Zarzucono jej bowiem przeróbkę po zamknięciu obrad sejmu, w fazie tak zwanego „ucierania”. Wojewodzic płocki Wojciech Zieliński, będący posłem na ten sejm, zachował, jak twierdził, osobiste notatki, zawierające skopiowane teksty uchwalonych konstytucji. Jego zdaniem w uchwale O Curatelli autentyczny tekst brzmiał: „bez Consensu Seymowego napotym dawać Curatelli nie miano”. Gdyby tak rzeczywiście było, to oznaczałoby, że ostateczna wersja, która ukazała się w druku, ogólnikowa i niejasna w interpretacji, dawała królowi znacznie większą swobodę w tej sprawie. Do sprawy powrócono w 1611 r. wobec spodziewanej śmierci mocno schorowanego księcia pruskiego. Sejm uchwalił nadanie lenna Janowi Zygmuntowi i jego braciom, a więc rozciągnięto tę możliwość na boczne linie Hohenzollernów. I w tym wypadku postanowieniom sprzeciwiała się część posłów. Być może znów w trakcie redagowania uchwały doszło do nadużyć.” Izabela Lewandowska-Malec, Tradycje odpowiedzialności prawnej monarchy w Polsce s. 18.

[5] „Władysław IV, po początkowych wahaniach, wyraził zgodę na nadanie lenna elektorowi w zamian za możliwość wybierania cła pilawskiego. Kontynuując politykę swego ojca, nie poddał tej kwestii pod ocenę sejmików i sejmu. W 1641 r. niektóre sejmiki przedsejmowe, jak średzki i bełski, wysunęły tradycyjny już zarzut braku zgody stanów. Zaś sejmik wyszogrodzki zapytywał dodatkowo, dlaczego nie załatwiono najpierw egzorbitancji [naruszenia prawa], które wysuwała szlachta mazowiecka pod adresem księcia pruskiego. Nieprzejednane stanowisko zajęła natomiast szlachta różańska i krakowska. Mazurzy proponowali, aby księstwo pruskie przeznaczyć jako uposażenie dla królewiczów. Interesujący wywód przedstawił sejmik proszowicki, który podobnie jak różański nie zaakceptował faktu nadania lenna nowemu elektorowi i domagał się anulowania decyzji królewskiej.” Kultura polityczna... s. 146.

[6] Decyzję króla, jakoby „zgodną ze zwyczajem”, próbował usprawiedliwić kanclerz koronny Piotr Gembicki. „Jego zdaniem, elektor ma pełne prawo do lenna, a protestacja województw kujawskich z 1641 r. nie mogła podważyć zgody stanów osiągniętej na sejmie 1611 r. Zauważyć trzeba, że aczkolwiek nadanie lenna pruskiego nie było bezprawne, jednak kanclerz koronny mijał się z prawdą, kiedy dowodził, że w 1611 r. istniała zgoda w sprawie pruskiej. Właśnie jej brak zadecydował o przyjęciu przez szlachtę rozwiązania narzuconego przez króla.” Tamże, s. 147.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]