Eleonora Ziemięcka

 

Eleonora Gagatkiewicz urodziła się w majątku Jasieniec, który należał do Ewy z Okęckich Łuszczewskiej (siostry Antoniego Onufrego Okęckiego), a ojciec Eleonory był jego administratorem^[1]. Jej wykształceniem zajęła się babka, Eleonora z Grabskich Łuszczewska, kładąc nacisk na znajomość współczesnych poetów (dzieła Adama Mickiewicza, Józefa Bohdana Zalewskiego i Franciszka Karpińskiego)^[4]. Dzięki temu i późniejszemu samodzielnemu kształceniu, Eleonora Gagatkiewicz uzyskała niezwykłą dla kobiety swoich czasów szeroką kulturę umysłową^[5].

Już w 1830 (mając 11 lat), jako Eleonora G., opublikowała pierwsze artykuły w „Dzienniku dla Dzieci” pod redakcją Stanisława Jachowicza, które spotkały się z życzliwym odbiorem. Z czasem stała się nie tylko korespondentką, ale i stałym współpracownikiem. Gagatkiewicz pisała utwory literackie (bajki, przypowieści), jak i publicystyczne (O historii polskiej, Odezwa do kobiet za mową ojczystą, O nagrodach pieniężnych za chlubne postępki)^[6].

W 1833 zaczęła pisać artykuły do „Tygodnika Polskiego”, a później do „Magazynu Powszechnego” i „Pierwiosnka”. W 1834 wyszła za mąż za A. Ziemięckiego. Jej szwagierką została Kazimiera Ziemięcka, entuzjastka i działaczka pedagogiczna^[7]. Eleonora z mężem wyjechała po ślubie do Drezna, gdzie przebywali do 1840. Następnie osiedli w Warszawie^[4].

W tym okresie zaangażowała się w działalność wydawniczą (od 1842 wydaje czasopismo Pielgrzym), społeczną i filozoficzną. Wydaje liczne książki, w tym swoje najważniejsze prace filozoficzne^[8].

W latach sześćdziesiątych XIX w. Ziemięcka zapadła na zdrowiu, pozostając jednak nadal aktywną. Zmarła w 1869. Spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 25, rząd 4, grób 10)^[9].

W tym okresie zaczęła się interesować filozofią, początkowo pismami Johna Locke’a, Étienne de Condillaca i francuskich spirytualistów, następnie zaś filozofią niemiecką: Kantem, Heglem i Schellingiem^[4]. Odwołania do tych filozofów pojawiają się w jej publikowanych w „Pierwiosnku” relacjach z podróży.

Na początku lat trzydziestych XIX w. wśród polskiej inteligencji zaczęły rosnąć wpływy heglizmu, które konserwatywne kręgi postrzegały jako zagrożenie dla tradycyjnego systemu wartości i porządku społecznego, a także nieuprawnione wkraczanie w domenę wiary religijnej. Stąd też zaczęto szukać sposobu powstrzymania tej „zarazy niemieckiej”^[10]. Ziemięcka była związana z tymi konserwatywnymi kołami Królestwa Polskiego, szczególnie ze środowiskiem katolickich tradycjonalistów skupionych wokół „Tygodnika Petersburskiego” i określanym jako „koteria Petersburska”. Należeli do niej Henryk Rzewuski, biskup Ignacy Hołowiński, Stanisław Chołoniewski i Michał Grabowski. Ziemięcka do grupy nie należała (nie publikowała w Tygodniku), lecz była im bliska, a członkowie koterii wspomagali ją w jej działaniach^[3]. W przeciwieństwie do wielu członków koterii, Ziemięcka nie była skrajna w swoim tradycjonalizmie, szukając syntezy nowych prądów intelektualnych z polskimi tradycjami i religijnością. Nie podzielała też ich serwilizmu wobec carskiej Rosji^[5].

 

Zbliżenie z koterią petersburską związane było u Ziemięckiej z końcem fascynacji filozofią Hegla, w kierunku stanowiska konserwatywnego i katolickiego. Autorka podjęła się krytyki filozofii niemieckiej i obecnych w niej tendencji panteistycznych. W swojej pierwszej pracy filozoficznej, Myśli o filozofii, ogłoszonej w „Bibliotece Warszawskiej” w 1841, Ziemięcka wystąpiła z krytyką Hegla, broniąc autonomii sfery religijnej. Jako pozytywny przykład wskazywała z kolei na filozofię Immanuela Kanta, który wskazywał, że rozum ma swoje nieprzekraczalne granice^[10][11]. Wraz z tą publikacją, Ziemięcka stała się pierwszą polską filozofką. Jej publikacja spotkała się z szeroką krytyką i kpinami, ze strony m.in. Bronisława Trentowskiego, Edwarda Dembowskiego, Fryderyka Henryka Lewestama^[5]. Szczególnie ostro wypowiadał się Trentowski, którego zdaniem Ziemięcka dowiodła, że kobiety nie mogą zajmować się filozofią, a mogą się stać jedynie „nieprzyjaciółkami filozofii”^[4].

 

W 1842 Ziemięcka założyła czasopismo „Pielgrzym”, mające profil konserwatywno-katolicki. W piśmie publikowała teksty literackie, filozoficzne i publicystyczne, często przekłady z francuskiej literatury religijnej^[12][5]. Jego zadaniem było przeciwstawienie się rozprzestrzenianiu się niebezpiecznych idei filozoficznych wśród Polaków^[10]. Pismo redagowane było sucho i mało atrakcyjnie^[5], i pomimo poparcia Józefa Ignacego Kraszewskiego, Ignacego Hołowińskiego i Konstantego Świdzińskiego, zakończyło działalność w 1846^[2] .

Działalność filozoficzna i redaktorska Ziemięckiej odbiła się szerokim echem. W swojej epoce była osobą wyjątkową, potwierdzającą swoją działalnością, że kobiety mogą zajmować się nauką^[13]. Drugim istotnym polem działalności Ziemięckiej była kwestia kobieca, w szczególności problem edukacji kobiet.

Pierwsze teksty na temat kwestii kobiecej publikowała już w wieku 14 lat w Tygodniku Polskim (Listy o wychowaniu kobiet). Te młodzieńcze idee były przez nią później rozwijane^[14].

1842 Ziemięcką spotkała Narcyza Żmichowska^[13], młoda autorka, która zadebiutowała rok wcześniej w „Pierwiosnku”. Żmichowska była zafascynowana osobą Ziemięckiej i przez pewien czas pozostawała pod jej wpływem. Ziemięcka opublikowała w „Pielgrzymie” szereg jej tekstów literackich, a pismo stało się jednym z istotnych miejsc w których podejmowano tematykę kobiecą^[2] .

W 1843 Ziemięcka wydała Myśli o wychowaniu kobiet, w których domagała się podniesienia poziomu moralnego kobiet, kształtowania cnót, wyrobienia charakteru, ale także, co stanowiło istotną nowość, wykształcenia. Jej zdaniem wychowanie kobiet wymagało reformy, dzięki której wraz z rozwojem uczuć, rozwijano by też umysł^[4]. Krytykowała nadmierną „imaginację” wywołaną czytaniem powieści romansowych^[15]. Miały one odrywać kobiety od rzeczywistości, pobudzając ich emocjonalność i powodując „egzaltację uczuć”, które stają się źródłem rodzinnych i życiowych tragedii. Z tego powodu, konieczne jest kształcenie kobiet, które jednak oprócz rozwoju intelektualnego, miałoby na celu ich rozwój moralny^[16].

Stopniowo Żmichowska odsuwała się od Ziemięckiej, gromadząc wokół siebie środowisko określane jako entuzjastki, które wyraźniej formułowało program emancypacji kobiet^[17]. Z czasem znajomość Ziemięckiej i Żmichowskiej została zupełnie zerwana. Istotną kwestią różniącą obie autorki był stosunek do chrześcijaństwa. Żmichowska bardziej ceniła niezależność i nie podzielała katolickiej perspektywy Ziemięckiej^[18]. Ponadto, Żmichowska nie mogła zaakceptować ingerencji Ziemięckiej w swoje teksty^[19].

W wydanych w 1860 Studiach Ziemięcka zamieściła Słówko o kobiecie, w którym rozwinęła myśl wyrażoną w Zarysie filozofii katolickiej (1857): wszystko co w tej pracy powiedziała o jednostce, w sensie społecznym czy dziejowym, odnosi się również do kobiety. Ziemięcka sprzeciwiła się postrzeganiu kobiety zarówno jako istoty nieziemskiej, anielskiej jak i istoty niższej, czy gorszej od mężczyzny. Wskazywała, że powinno się uznać równą godność kobiety i mężczyzny, a kobieta powinna zachować swoją osobową odrębność również w małżeństwie i rodzinie. Uzasadnienie jej twierdzeń miało podbudowę religijną^[20]. „Nawet w rodzinie kobieta ginąć nie powinna, nawet wobec przywiązania do męża i narzeczonego nie powinna tracić swobody i godności istoty, która prawdziwie i rzeczywiście do Boga tylko należy”^[21].

W latach sześćdziesiątych XIX w. Ziemięcka podjęła się edycji podręcznika Kurs nauk wyższych dla kobiet i przed jej śmiercią ukazały się części poświęcone estetyce i psychologii (1863–1864)^[2] .

Jest sprawą dyskusyjną, jakie jest miejsce Ziemięckiej w historii ruchu kobiecego w Polsce i jaki jest charakter jej twórczości na ten temat. Wskazywano, że Ziemięcka wspierała obraz kobiety-ofiary i cierpiętniczki. Taka interpretacja jest jednak sporna^[22]. Dyskutowane jest również zaliczanie jej do początków feminizmu w Polsce^[15][14]. Mimo bowiem jej wypowiedzi na rzecz uznania godności kobiet i podniesienia ich wykształcenia, krytykowała szerszy ruch emancypacji^[15].

 

Pełniejszym wykładem własnych poglądów filozoficznych były Zarysy filozofii katolickiej w czterech poglądach zawarte (Warszawa, 1857). Umieszczały one Ziemięcką w nurcie filozofii chrześcijańskiej (w szczególności katolickiej) i czerpały z dzieł Nicolasa de Malebranche, A.J.A. Gratry’ego i teologów katolickich^[2] . Niektórzy badacze zaliczają ją także do mesjanizmu^[23]. W swoich pracach autorka starała się godzić wiarę z rozumem^[2] . Dzieło podzielone było na cztery części: dotyczące świata przyrodniczego, rozumu i woli (łączyła tu tomistyczne poglądy na temat duszy z romantycznym irracjonalizmem i współczesnym jej spirytualizmem), świata objawionego (kwestia opatrzności Bożej, relacje wiary i rozumu) oraz świata społecznego (pozytywna rola religii w postępie społecznym)^[24].

W latach sześćdziesiątych XIX w. zapadła na zdrowiu, pozostając jednak nadal aktywną. W 1860 wydała swoją ostatnią większą pracę oryginalną: Studja, zawierające analizy Kursów Adama Mickiewicza, Dumań Józefa Gołuchowskiego i inne jej opracowania^[2] . W latach 1862–1863 ukazał się wybór prac Julesa Simona, Émile’a Saisseta i Amédée Jacquesa w jej przekładzie (dwa tomy Przewodnika filozofji) oraz dwa tomy Kursu nauk wyższych dla kobiet (Warszawa, 1864)^[2] . Spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 25, rząd 4, grób 10)^[25].

Oprócz juweniliów literackich publikowanych w Dzienniku dla Dzieci, Ziemięcka jest autorką dwóch tomów Powiastek ludowych (1860–1861). Przetłumaczyła również powieść Kalista Johna Henry’ego Newmana (1858)^[2]  oraz napisała szereg studiów krytycznoliterackich. W programowym artykule Eleonora Sztyrmer i literatura powieściowa w ogólności („Pielgrzym”, 1845) krytykowała realizm, przeciwstawiając mu za wzór idealizującą powieść dydaktyczną^[5].

• (1841) Myśli o filozofii (artykuł w Bibliotece Warszawskiej);
• (1843) Myśli o wychowaniu kobiet;
• (1857) Zarysy filozofii katolickiej w czterech poglądach zawarte;
• (1860–1861) Powiastki ludowe, t. I–II;
• (1860) Studia Eleonory Ziemięckiej;
• (1862–1863) Przewodnik filozofii, t. I–II (przekłady z filozofów francuskich);
• (1863) Kurs nauk wyższych dla kobiet;
• (1883) O wychowaniu kobiet (artykuł w Tygodniku Polskim).

• JulianJ. Krzyżanowski JulianJ., CzesławC. Hernas CzesławC. (red.), Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 2, Warszawa: PWN, 1985 .
• S. Orgelbranda Encyklopedja Powszechna, Warszawa: Wydawnictwo Towarzystwa Akcyjnego Odlewni Czcionek i Drukarni S. Orgelbranda Synów, 1898–1912 .
• MirellaM. Nawracała-Urban MirellaM., Ziemięcka Eleonora, [w:] AndrzejA. Maryniarczyk (red.), Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2011, s. 886–887 .
• WiesławaW. Sajdek WiesławaW., Program wychowania kobiet wedle wskazówek Eleonory Ziemięckiej, [w:] RenataR. Gola, DominikaD. Jagielska, JaninaJ. Kostkiewicz (red.), Niepodległościowe koncepcje i programy wychowania przełomu XIX i XX wieku, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2015, s. 93–104 .
• JanJ. Skoczyński JanJ., JanJ. Woleński JanJ., Historia filozofii polskiej, Kraków: Wydawnictwo WAM, 2010 .
• BogdanB. Szlachta BogdanB., Ziemięcka Eleonora, [w:] MichałM. Jaskólski (red.), Słownik historii doktryn politycznych, t. 6, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 569-572 .
• AndrzejA. Walicki AndrzejA., Lata 1815–1863, [w:] AndrzejA. Walicki (red.), Zarys dziejów filozofii polskiej 1815-1918, Warszawa: PWN, 1986 .

Zobacz multimedia związane z tematem: Eleonora Ziemięcka

• Publikacje Eleonory Ziemięckiej w bibliotece Polona