Diabeł (film 1972)

Akcja rozgrywa się w styczniu 1793 roku podczas wkroczenia wojsk pruskich do Wielkopolski. Nieznajomy wyprowadza z więziennego klasztoru młodego szlachcica Jakuba wraz z zakonnicą. Niedoszły królobójca, wyraźnie oszołomiony torturami Jakub, wraca w towarzystwie zakonnicy w rodzinne strony, ale spotkanie z rodzicami, rodzeństwem, przyjacielem oraz narzeczoną tylko potęguje w nim opętanie. Nieznajomy wręcza Jakubowi brzytwę i każe „oczyszczać”. Jakub postanawia rozliczyć się z najbliższymi, którzy pogrążyli się w zdradzie i moralnej rozpuście, zatraca przy tym poczucie realności^[1].

• Wojciech Pszoniak – nieznajomy (tytułowy Diabeł)
• Leszek Teleszyński – Jakub
• Małgorzata Braunek – była narzeczona Jakuba (teraz brzemienna z Hrabią)
• Monika Niemczyk – zakonnica
• Anna Parzonka – siostra Jakuba
• Michał Grudziński – Ezechiel, przyrodni brat Jakuba
• Maciej Englert – Hrabia
• Wiktor Sadecki – Herz, dyrektor objazdowego cyrku
• Iga Mayr – matka Jakuba

 

Scenariusz Diabła, opublikowany w 1969 w miesięczniku „Kino”, zapowiadał klasyczny horror. Prasa zamieszczała reportaże z planu Diabła, a reżyser udzielał wywiadów dotyczących powstającego filmu. Jednak Diabła zatrzymała peerelowska cenzura z powodu okrucieństwa i zbyt śmiałych scen erotycznych, jakich dopatrzyli się w filmie ówcześni dygnitarze kinematografii. Zdaniem Żuławskiego powodem zatrzymania filmu miała być zawarta w nim alegoria marca 1968; tytułowym diabłem miał być Mieczysław Moczar^[2]. Po tym wydarzeniu Żuławski musiał opuścić kraj i wyemigrować do Francji.

Film został odłożony przez komunistyczną cenzurę na półkę, a jego emisję w kinach wstrzymano. W 1975 roku w zaleceniach dla cenzorów Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk zakazał również publikowania jakichkolwiek informacji na temat tego filmu. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o cenzurze w PRL cytuje oficjalny tajny dokument urzędu kontroli, podając zakres ingerencji cenzorskich wraz z listą zakazanych filmów: „Nie należy zwalniać żadnych materiałów (informacji, omówień, recenzji, reportaży, postulatów wprowadzenia na nasze ekrany itp.)”^[3]. Mimo odblokowania po Sierpniu '80 wielu niecenzuralnych dotąd filmów, premiera Diabła odbyła się dopiero w roku 1988^[4].

Po transformacji ustrojowej Diabeł ulegał rehabilitacji. Manuela Gretkowska w 2004 roku podkreślała wielowymiarowość filmu, twierdząc, że „Diabeł opowiada o upadku Polski w XVIII wieku, o polskich protestach studenckich w roku 1968. Nie jest to jednak wyłącznie film historyczno-polityczny, skonstruowany na zasadzie aluzji do współczesności. Pokazuje on także metafizyczne tło zdrady, kłamstwa, upadku”^[5]. Marcin Maron rozwijał tę argumentację, zauważając, iż światem Diabła „rządzi chaos, szaleństwo, kazirodztwo, rozpusta, zbrodnia i korupcja”, a podstawowym problemem poruszanym przez Żuławskiego jest „problem słabości człowieka oraz jego uległości wobec zła”^[6]. Na problem zła nakłada się jednak również tło polityczne szlacheckiej Rzeczypospolitej końca XVIII wieku. Maron pisał, że reżyser Diabła dokonuje rewizji „stereotypu republikańskiej Polski jako kolebki demokracji, wolności i heroizmu”^[6].

• SebastianS. Jagielski SebastianS., Polska: nie tylko Kino Moralnego Niepokoju, [w:] TadeuszT. Lubelski, IwonaI. Sowińska, RafałR. Syska (red.), Kino epoki nowofalowej, Kraków: Universitas, 2015, s. 1165–1222 .
• MarcinM. Maron MarcinM., „Diabeł” Andrzeja Żuławskiego: historia, zło i romantyczna gnoza, „Kwartalnik Filmowy” (96), 2016, s. 137–155 [dostęp 2022-02-22] .
• TomaszT. Strzyżewski TomaszT., Wielka księga cenzury PRL w dokumentach, Warszawa: Prohibita, 2015, ISBN 978-83-61344-70-4 .

• Diabeł w bazie IMDb (ang.)
• Diabeł w bazie filmweb.pl
• Diabeł w bazie filmpolski.pl
• Zdjęcia z filmu Diabeł w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”