Czułyszman

Wypływa ze zboczy wschodniego Ałtaju na wysokości prawie 2300 m n.p.m., w kotlinie między Górami Szapszalskimi i Czułyszmańskimi, w pobliżu granicy Republiki Ałtaju i Tuwy, po czym przepływa przez wysokogórskie jezioro Dżułukul w Górach Czułyszmańskich na wysokości 2200 m i wpada do Jeziora Teleckiego, będąc jego największym dopływem. Długość wynosi 241 km, powierzchnia dorzecza – 16 800 km²^[1]. Szerokość w środkowym biegu wynosi 30–50 m, głębokość około metra. Ponieważ wypływająca z Jeziora Teleckiego Bija razem z Katuniem tworzą Ob, Czułyszman może uchodzić za rzekę źródłową Obu. Rzeka tworzy granicę zachodnią Ałtajskiego Rezerwatu Biosfery. Źródła rzeki zostały odkryte przez ekspedycję Piotra Czichaczowa w 1842 roku.

Rzeka płynie po obszarach rzadko zaludnionych. Nad Czułyszmanem położone są wsie Koo i Bałykcza. Wzdłuż rzeki, przez te wsie, przechodzi droga samochodowa od ujścia Czułyszmanu do przełęczy Katu-Jaryk i dalej, przez wsie Bałyktujul i Ułagan do wsi Aktasz, z wyjazdem na szosę R256 „Trakt Czujski”.

Atrakcją i jednocześnie najtrudniejszym i najbardziej niebezpiecznym miejscem tej drogi jest przełęcz Katu-Jaryk; podjazd z doliny Czułyszmanu ma ponad 800 metrów,

Woda jest zimna, mętna, o niebieskim lub zielonym odcieniu.

Rzeka jest bogata w ryby. W górnym brzegu można znaleźć lipienia i oreoleuciscus potanini; w dolnym tajmienia, coregonusa, lipienia, szczupaka, jelca, okonia, miętusa i inne gatunki.

Rzekę wykorzystują turyści do spływów, kategoria trudności V – VI (rosyjska). Nad Czułyszmanem, w pobliżu przełęczy Katu-Jaryk, jest położonych kilka baz turystycznych. W tym samym rejonie jest wiszący most przez Czułyszman.

Reżim wodny jest mieszany, z przewagą śnieżnego. Wyższy poziom wody jest od kwietnia do września. Zamarza od końca października do początku grudnia, a rozmarza od końca marca do początku kwietnia. Głównym dopływem jest Baszkauz.

Wysoki poziom wód ma miejsce od wiosny do połowy lata, od maja do sierpnia włącznie, z wyraźną kulminacją w czerwcu, co odpowiada roztopom i stopniowemu topieniu się śniegów i lodów. Od lipca przepływ wody stopniowo obniża się i taki obniżanie ciągnie się przez całe lato i dalej jesień. W listopadzie, przepływ wody osiąga najniższy poziom, co oznacza początek okresu niskiego poziomu wód. Ten ma miejsce od grudnia do kwietnia włącznie i odpowiada zimie i zamarzaniu, które ogarnia całą Syberię.

Średni przepływ miesięczny obserwowany w marcu (minimalny poziom) wynosi 15,9 m³/s, czyli mniej niż 3% średniego przepływu czerwca (564 m³/s), co świadczy o istotnej amplitudzie sezonowej. W toku 58-letniej obserwacji, średni miesięczny przepływ wynosił 4,41 m³/s w marcu 1940, podczas gdy przepływ miesięczny maksymalny wyniósł 1370 m³/sekundę w czerwcu 1966.

Jeśli chodzi o okres wolny od lodu (od maja do września włącznie), minimalny zaobserwowny przepływ wynosił 68,2 m³/s we wrześniu 1945, co było co najmniej godne uwagi.

(odległość od ujścia)

• 7 km: Aczełman
• 13 km: Kajru
• 22 km: Baszkauz — lewy dopływ
• 38 km: Koo
• 44 km: Karasu
• 47 km: Czulcza — prway dopyw
• 69 km: rzeka bez nazwy
• 78 км: Kurkure
• 83 км: Tajbułku
• 103 км: Juł
• 104 км: Ak-su
• 107 км: Szawła (Ongurasz, Saj-Gonysz)
• 115 км: Sukbak (Sunbik, Kara-Su)
• 116 км: Niżnij Kułasz
• 118 км: rzeka bez nazwy
• 120 км: Adulugiem
• 124 км: Jełandu
• 128 km: Sriednij Kułasz
• 132 km: Baydysz
• 133 km: Niżnij Tar-Tagaj
• 135 km: Wierchnij Tar-Tagaj]
• 139 km: Małyj Kara-Kiem
• 143 km: Wierchnij Kułasz
• 145 km: Kara-Kiem
• 152 km: Majaryk (Manryk)
• 153 km: Sadieurtiem
• 159 km: Kugandu (Kuganduch)
• 161 km: Musztuajry
• 164 km: Jabału
• 166 km: Uandu
• 172 km: rzeka nez nazwy
• 182 km: Uzun-Ojuk
• 188 km: Tepszy-Ojuk
• 195 km: rzeka bez nazwy
• 197 km: rzeka bez nazwy
• 198 km: Bogojasz
• 201 km: Tutu-Ojuk
• 204 km: rzeka bez nazwy
• 205 km: Makatu

• M-45-XI
• M-45-XVII
• M-45

 

• Informacja dla spływających Czułyszmanem na stronie skitalets.ru. skitalets.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-03)].
• Album fotograficzny i opi podróży (Czułyszman, Czulcza, Jezioro Teleckie)
• Czułyszman, relacja Michaiła Iwanowa. splav.211.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-03-13)].

• Góry Czułyszmańskie