Chromosomy płci
Chromosomy płci, heterochromosomy[1], allosomy[1] – chromosomy determinujące płeć u rozdzielnopłciowych organizmów eukariotycznych. Płeć osobnika determinuje ich obecność lub ich liczba w stosunku do liczby autosomów.
U człowieka występują 22 pary chromosomów autosomalnych i jedna para chromosomów płci, która odpowiada za determinację płci. Łącznie kariotyp człowieka tworzą 23 pary chromosomów. Osobnik posiadający chromosomy XX jest płci żeńskiej, natomiast osobnik z jednym chromosomem X i jednym chromosomem Y – będzie płci męskiej[2]. X jest większy od Y i zawiera więcej genów. Y zawiera gen SRY determinujący płeć męską. Płeć determinowana jest zatem przez chromosom otrzymany od ojca. W tej sytuacji samce są płcią heterogametyczną, bo mogą wytwarzać dwa rodzaje gamet, a samice płcią homogametyczną[1]. Gen SRY powoduje tworzenie się jąder, a one testosteronu, który z kolei warunkuje drugorzędowe cechy płciowe: prącie, nasieniowody i inne[3].
Czasem zdarza się, że powstaje chromosom Y bez genu SRY, wtedy rozwija się kobieta XY. Analogicznie rodzą się także mężczyźni z chromosomami XX, w których to gen SRY przeniósł się na jeden z chromosomów X[3].
Czasami jednak, mimo że istnieje gen SRY, a organizm wytworzy u płodu jądra, ciało nie różnicuje się dalej w kierunku męskim. Dzieje się tak, gdyż testosteron wyprodukowany przez jądra nie dostaje wiążącego go białka. Skutkiem tego pojawiają się u tych osób zewnętrzne cechy kobiety, ale nie mają nadal jajników i macicy, a jądra. Takie fizyczne kobiety są jednak bezpłodne[3].
System XY występuje też u innych ssaków[1] oraz u roślin dwupiennych[4]. U ptaków[1], żab[5] i motyli[1] system determinacji płci jest odwrotny. Samice mają dwa różne chromosomy płci (ZW), a samce dwa jednakowe (ZZ). Płeć determinowana jest zatem przez chromosom otrzymany od matki (zob. system determinacji płci ZW).
U muszki owocowej Drosophila melanogaster samice mają dwa chromosomy X, a samce chromosom X i chromosom Y, ale płeć osobnika zależy od stosunku liczby chromosomów X do autosomów[potrzebny przypis].
Niektóre z chorób genetycznych powstają poprzez mutacje w genach, znajdujących się w chromosomach płci (choroby sprzężone z płcią). Są to między innymi: daltonizm i hemofilia, powodowane mutacjami genów położonych na chromosomie X[potrzebny przypis].
Rolę chromosomów płci odkryli niezależnie od siebie i opisali w maju 1905 r. amerykańscy biolodzy Nettie Stevens[6] (Carnegie Institution w Waszyngtonie) i Edmund Beecher Wilson[7] (Uniwersytet Columbia w Nowym Jorku)[8][9].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f Marzena Popielarska-Konieczna, Słownik szkolny. Biologia, Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2003, s. 84, ISBN 83-7389-096-3.
- ↑ Praca zbiorowa, Biologia: jedność i różnorodność, Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN, 2008, s. 89–90, ISBN 978-83-7446-134-4.
- ↑ a b c Marek Maleszewski, Tajemnice płci, „Wiedza i Życie”, 926, 2, Prószyński Media, luty 2012, s. 54–57, ISSN 0137-8929.
- ↑ Barbara Michalik (red.), Hodowla roślin, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2009, s. 230, ISBN 978-83-09-01056-2.
- ↑ David Biello, Nieoczekiwana zmiana płci, „Świat Nauki”, 6 (226), czerwiec 2010, s. 16, ISSN 0867-6380.
- ↑ N.M. Stevens, Studies in spermatogenesis, Washington, D.C.: Carnegie Institution of Washington, 1905 [dostęp 2024-06-24] (ang.).
- ↑ Edmund B. Wilson, Studies on chromosomes. I. The behavior of the idiochromosomes in Hemiptera, „Journal of Experimental Zoology”, 2 (3), 1905, s. 371–405, DOI: 10.1002/jez.1400020305 [dostęp 2024-06-24] (ang.).
- ↑ S.G. Brush, Nettie M. Stevens and the discovery of sex determination by chromosomes, „Isis”, 69 (247), 1978, s. 163–172, DOI: 10.1086/352001, PMID: 389882, JSTOR: 230427 [dostęp 2024-06-24] (ang.).
- ↑ Sarah B. Carey, Laramie Aközbek, Alex Harkess, The contributions of Nettie Stevens to the field of sex chromosome biology, „Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences”, 377 (1850), 2022, DOI: 10.1098/rstb.2021.0215, PMID: 35306894, PMCID: PMC8941642 [dostęp 2024-06-24] (ang.).