Bruno Jasieński

Ojciec pisarza, Jakub Zysman, luteranin, zasymilowany Żyd, był lekarzem i społecznikiem; matka Jasieńskiego, Eufemia Maria z Modzelewskich była szlachcianką. Oprócz Brunona mieli dwoje dzieci, Irenę i Jerzego. W 1921 zmarła Irena, zwana Renią, ukochana siostra Brunona, którą poeta wspomina kilkakrotnie w swojej twórczości (poświęcił jej m.in. futurystyczny wiersz Pogżeb Reńi i zadedykował Pieśń o głodzie)^[5].

Dzieciństwo spędził Jasieński w Klimontowie. Od szóstego roku życia uczył się w Warszawie. W 1909 r. zaczął uczęszczać do warszawskiego gimnazjum im. Mikołaja Reja^[6], był redaktorem szkolnego pisma „Drugak”, później został redaktorem i wydawcą gazetki „Sztubak”^[6]. W tym okresie zaczął pisać wiersze oraz próbował sił w przekładach utworów poetyckich z niemieckiego i rosyjskiego. W czasie I wojny światowej Jakub Zysman został wcielony do rosyjskiej armii, a Eufemia Zysmanowa wyjechała z dziećmi do Rosji, gdzie w maju 1918 roku przyszły poeta ukończył 8-klasową Szkołę Polską w Moskwie^[7]. W Rosji zachwycił się futuryzmem Igora Siewierianina, ale interesował się także twórczością Majakowskiego, Chlebnikowa i Kruczonycha^{[potrzebny przypis]}. Widział wypadki roku 1917^[8]. W 1918 (uzyskawszy srebrny medal na egzaminie maturalnym) wrócił do Polski i podjął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego^[9].

Podczas wakacji w 1919 roku Jasieński stworzył w Klimontowie teatr amatorski, który w przyklasztornym refektarzu wystawił Ich czworo Zapolskiej, Sędziów, a następnie Wesele Wyspiańskiego z udziałem niepiśmiennych chłopów-naturszczyków. Jasieński wprowadził do tekstu dramatu nową rolę – Widmo Głodu, które wygłaszało dopisany przez poetę monolog przed I aktem, natomiast w akcie II ukazując się Poecie, cytowało słowa z Manifestu Komunistycznego: Widmo krąży po Europie, widmo komunizmu^[10].

Od 1920 roku posługiwał się imieniem Bruno^[11].

W czasie wojny polsko-bolszewickiej został powołany do odbycia kilkumiesięcznego przeszkolenia wojskowego w szkole podchorążych w Chełmnie. Zachowały się wspomnienia^[12] o zorganizowanym przez Brunona wieczorze poetyckim, który zakończył się skandalem i aresztowaniem poety za obrazę podoficera. Według zeznań złożonych po latach dla NKWD, spędził w areszcie dwa miesiące. Brat Jasieńskiego odnotował, że w tym okresie Brunona odwiedzał w areszcie inny ówczesny student podchorążówki, późniejszy kardynał, Stefan Wyszyński^[13], aczkolwiek z badań Ewy K. Czaczkowskiej wynika, że ten nie mógł tego robić, gdyż w tym okresie leczył gruźlicę i przebywał w domu^[14].

Jako student Jasieński zaangażował się w tworzenie ruchu futurystów, współpracował ze Stanisławem Młodożeńcem i Tytusem Czyżewskim. 13 marca 1920 założyli Niezalegalizowany Klub Futurystów Pod Katarynką zwany Katarynki^[15], ^[16]. Przez pewien czas działał również z futurystami w Warszawie – uczestniczył w recitalu w Filharmonii Warszawskiej w marcu 1921 i współorganizował wielki wieczór w sali Towarzystwa Higienicznego^[17]. Zaprzyjaźnił się z Aleksandrem Watem, Anatolem Sternem^[18]. Pierwsze wiersze opublikował w krakowskim piśmie „Formiści” w kwietniu 1920, podpisując je swoim imieniem i nazwiskiem. Następne publikacje podpisywał już nazwiskiem Bruno Jasieński. W czerwcu 1921 roku uczestniczył w poetyckim recitalu w teatrze Słowackiego w Krakowie, a także zredagował i wydał 4-stronicowe pismo „JEDNODŃUWKA FUTURYSTUW mańifesty futuryzmu polskiego wydańe nadzwyczajne na całą Żeczpospolitą Polską”, zawierające m.in. Mańifest w sprawie natyhmiastowej futuryzacji żyća, Mańifest w sprawie ortografji fonetycznej, Mańifest w sprawie poezji futurystycznej oraz Mańifest w sprawie krytyki artystycznej. Powyższa jednodniówka zawierała teksty autorstwa Brunona Jasieńskiego, Anatola Sterna, Stanisława Młodożeńca i Tytusa Czyżewskiego. Jasieński wraz z Anatolem Sternem jest również autorem manifestu futuryzmu polskiego „Nuż w bżuhu. Jednodńuwka futurystuw”^[19].

Pomiędzy 1921 a 1923 rokiem współorganizował kilkadziesiąt wieczorów poetyckich, „poezokoncertów” i recitali futurystycznych. Wiele z nich zakończyło się skandalami, niektóre zostały wstrzymane przed rozpoczęciem, niekiedy dochodziło do interwencji policji^[20][21].

Dalsze miesiące to współpraca z „Almanachem Nowej Sztuki”, „Zwrotnicą”, „Trybuną Robotniczą”, „Nową Kulturą”, wyjazd do Lwowa, próba założenia kabaretu z Hemarem^[22].

Studiując w Krakowie Jasieński był świadkiem tzw. wypadków krakowskich 1923 roku. Pod wpływem tych wydarzeń związał się z ruchem komunistycznym^[23]. W 1924 wspólnie z Anatolem Sternem opublikowali świadczący o lewicowych fascynacjach tomik Ziemia na lewo^[24]. Był współpracownikiem „Kultury Robotniczej”, legalnego organu Komunistycznej Partii Polski^[25]. Współpracował z miesięcznikiem „Dźwignia”^[26].

W 1923 poeta poślubił Karę (właśc. Klarę) Arem, córkę zamożnego kupca lwowskiego^[27]. W październiku 1925 wyjechali do Paryża, gdzie Jasieński pracował jako korespondent polskich gazet: lwowskiego „Wieku Nowego”, „Kuriera Lwowskiego” „Gazety Porannej”. W Paryżu spotykał się z Tytusem Czyżewskim, Józefem Czapskim, którzy wobec problemów materialnych, pomagali mu w sprawach egzystencjalnych. Po raz kolejny podjął próby zbliżenia się do środowisk komunistycznych. Nawiązał kontakt z Zygmuntem Modzelewskim. Wraz z nim i polskimi robotnikami stworzył amatorski teatr na Saint Denis. Nawiązał również kontakt z Tomaszem Dąbalem. Coraz bardziej się radykalizował. Powstało Słowo o Jakubie Szeli, a przede wszystkim Palę Paryż. Po skandalu związanym z opublikowaniem tej powieści i wydaleniu z Francji w 1929^[28] Jasieński wyjechał i drogą morską znalazł się w ZSRR.

W 1929 roku osiadł w ZSRR. Dzięki staraniom Tomasza Dąbala został entuzjastycznie przyjęty. W dniu przyjazdu do Leningradu witały go tłumy^[29].

Od razu otrzymał stanowisko redaktora naczelnego pisma Polonii „Kultura Mas” i kierownika działu literackiego „Trybuny Radzieckiej”. Wkrótce został przeniesiony z sekcji polskiej Komunistycznej Partii Francji do WKP(b), w 1932 stał się jej członkiem rzeczywistym^[30]. Na przełomie 1929 i 1930 rozstał się z Karą Arem i zerwał z nią wszelkie kontakty – później twierdził, że wyłącznie z jej winy, wywołała bowiem szereg skandali, wiążąc się z kolejnymi mężczyznami (prawdopodobnie pod koniec życia Karę łączył romans z Gienrichem Jagodą, co ją zgubiło^[31]). Jasieński miał z Karą syna, na którego płacił przez 8 lat alimenty, ale nigdy go nie widywał. Ożenił się powtórnie, z Rosjanką, Anną Bierzin, uprzednio żoną szefa Razwiedupru Jana Bierzina^[32]. Coraz bardziej odsuwał się od środowisk polonijnych, by zerwać z nimi prawie zupełnie. Od 1934 członek zarządu Związku Pisarzy Radzieckich, współpracował z „Literaturą Międzynarodową” i „Kulturą Mas”^[33][34]. Od 1930 roku aktywnie zaangażował się w sowietyzację Tadżykistanu^[35].

Okoliczności jego śmierci były nieznane do 1992 roku. 31 lipca 1937 roku, w okresie wielkiej czystki, został aresztowany przez NKWD. Powszechnie sądzono, że został skazany na 15 lat pobytu w łagrze, zesłany na Syberię i zmarł w Gułagu. Tę legendę utrwalała relacja Aleksandra Wata^[36] oraz utwór Jacka Kaczmarskiego^[37]. W rzeczywistości 17 września 1938 Jasieński został skazany na karę śmierci przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR z zarzutu o „udział w kontrrewolucyjnej organizacji terrorystycznej”, tego samego dnia rozstrzelany i pochowany w bezimiennej mogile w miejscu straceń Kommunarka pod Moskwą. Zrehabilitowany 24 grudnia 1955 roku postanowieniem Kolegium Wojskowego SN ZSRR^[3][14][38].

Tworzył w języku polskim, rosyjskim i francuskim. Autor tomików wierszy But w butonierce i Ziemia na lewo, dramatu Bal manekinów, poematu Słowo o Jakubie Szeli, powieści Palę Paryż. Wraz z Anatolem Sternem jest autorem manifestu futuryzmu polskiego Nuż w bżuhu. Jednodńuwka futurystuw.

We wczesnych wierszach z tomiku But w butonierce widać wyraźne wpływy twórczości Igora Siewierianina^[39].

Wśród utworów poetyckich Jasieńskiego znaleźć można zarówno eksperymenty formalne (neologizmy, rozbijanie słowa i zdania), jak i wiersze ściśle podporządkowane klasycznym regułom wersyfikacji – na przykład fragment Pieśń o głodzie został napisany heksametrem^[40].

Twórczość Jasieńskiego w ZSRR przybrała socrealistyczny charakter. W dziele sławiącym budowę Kanału Białomorsko-Bałtyckiego był współautorem rozdziału zatytułowanego Dobić wroga klasowego^[41][42]. Socrealistyczna powieść Człowiek zmienia skórę przez wiele lat była lekturą w szkołach Tadżyckiej SRR^[43].

 

• But w butonierce^[44] (1921)
• Ziemia na lewo (1924)
• (Pośmiertnie) Utwory poetyckie (1960)
• (Pośmiertnie) Utwory poetyckie. Manifesty. Szkice. (1972)
• (Pośmiertnie) But w butonierce i inne wiersze (2006) Warszawa, Wydawnictwo Iskry, ISBN 83-244-0012-5.
• (Pośmiertnie) Poezje zebrane (2008), Gdańsk, Słowo/obraz Terytoria, ISBN 978-83-7453-708-7.

• Nogi Izoldy Morgan (1923)
• Palę Paryż^[45] (1929, wznowienie polskie 1957, 2005)
• Człowiek zmienia skórę (wydanie ros. 1933-34, pol. 1935-37, wznowienie 1961)
• Zmowa obojętnych (1957, wyd. pol. 1962. Nieukończone)

• Słowo o Jakubie Szeli^[46] (1926; wielokrotnie wznawiane)
• Pieśń o głodzie (1922)

• Bal manekinów (1931, tłumaczenie 1957, wznowienie 2006)
• Rzecz gromadzka (1930, na motywach Słowa o Jakubie Szeli)

• Klucze (1925)
• Męstwo (1935)
• Nos (1936)
• Główny winowajca (napisane w 1936, opublikowane po polsku w 1957)

W Klimontowie, rodzinnej miejscowości Jasieńskiego, od 2002 do 2011 roku każdego lata odbywały się na cześć pisarza Brunonalia^[47][48]. Jego imieniem nazwano ulice w Kielcach (obecnie jest to ulica imienia Zbigniewa Herberta) oraz w Klimontowie (obecnie jest to ulica imienia Heleny Herman)^[49].

W ocenie Instytutu Pamięci Narodowej nazwy ulic imienia Brunona Jasieńskiego powinny zostać zmienione jako wypełniające normę ustawy o zakazie propagowania komunizmu^[50].

Jacek Kaczmarski nagrał utwór Epitafium dla Brunona Jasieńskiego.

• Halina Kowalska, Wiktor (Bruno) Jasieński w: Polski Słownik Biograficzny, t. XI Warszawa-Kraków-Wrocław-Gdańsk 1964–1965, s. 27–30 wersja elektroniczna IPSB
• Anatol Stern Bruno Jasieński, Warszawa 1969
• Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki, Ossolineum, 1978
• Janina Dziarnowska: Słowo o Brunonie Jasieńskim. Warszawa: Książka i Wiedza, 1978.
• Piotr Mitzner, Bruno Jasieński. Śmierć futurysty, Karta nr 11/1993
• Krzysztof Jaworski, Bruno Jasieński w sowieckim więzieniu: aresztowanie, wyrok, śmierć, Kielce 1995, ISBN 83-7133-037-5^[a]
• Krzysztof Jaworski, Bruno Jasieński w Paryżu, Kielce, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, 2003, ISBN 83-7133-204-1.
• Krzysztof Jaworski: Czytały go białe panienki z podkrążonymi oczyma – kilka słów o życiu i poezji Brunona Jasieńskiego. W: Bruno Jasieński: But w butonierce i inne wiersze. Warszawa: Iskry, 2006.
• Krzysztof Jaworski: Dandys. Słowo o Brunonie Jasieńskim. Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 2009. ISBN 978-83-244-0114-7.
• Piotr Kitrasiewicz: Pisarze zapomniani. Warszawa: Jirafa Roja, 2007, s. 62–77. ISBN 978-83-89143-83-9.
• „Midrasz”, nr 6 (134), czerwiec 2008 r. – monograficzny numer poświęcony Jasieńskiemu
• Kasper Pfeifer, Emancypacyjny projekt pierwszej polskiej awangardy, „Pamiętnik Literacki” 2021, z. 1, s. 5–20.

• Strona o Brunonie Jasieńskim. republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2003-08-01)].
• Biogram na stronach Wirtualnej biblioteki literatury polskiej
• Utwory Brunona Jasieńskiego w serwisie Wolne Lektury
• Dzieła Brunona Jasieńskiego udostępnione w zasobach Federacji Bibliotek Cyfrowych
• Nuż w bżuhu, listopad 1921
• „Nazwy do zmiany / ul. Jasieńskiego Brunona” na stronie IPN
• Bruno Jasieński – dzieła w bibliotece Polona
• Bruno Jasieński, Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dostęp 2021-12-30].