Arizona

• Dewiza: Ditat Deus (Bóg wzbogaca)
• Przydomek: Grand Canyon State (Stan Wielkiego Kanionu)
• Symbole: kwiat kaktusa Saguaro, strzyż kaktusowy, drzewo paloverde

Historycy nie są zgodni co do pochodzenia nazwy stanu^[4][5]. W XVI wieku teren obecnie leżący na terenie południowej Arizony i północnego Meksyku był nazywany przez Hiszpanów jako Pimería Alta (Górny Pima), czyli obszar należący do tubylców o nazwie Pima. Częścią tego obszaru było miejsce nazywane z języka hiszpańskiego Arisona, Arissona lub Arizona^[5]. W 1916 roku historyk James H. McClintock w opublikowanej pracy dowodzi pochodzenia nazwy od słów Indian Tohono O’odham oraz Pima Aleh-zon lub Ali-Shonak oznaczających małe źródło^[4][5]. Także opinie innych wskazują na indiańskie pochodzenie z języka Pima, gdzie Arizonac oznacza miejsce gdzie jest małe źródło^[6].

Obecnie jednak oficjalny historyk stanu Arizona – Marshall Trimble skłania się ku teorii Donalda T. Garate, który opublikował w 2003 roku pracę udowadniającą, iż nazwa pochodzi od słów w języku Basków, którzy należeli do pierwszych eksploratorów tych terenów, a oznaczających w przekładzie Dobry dąb^[5]. Ranchería(inne języki) nazywana Arizona została na tych terenach założona w latach 1734–1736 przez pochodzącego z baskijskiej rodziny Bernardo de Urrea. Nazwa stała się popularna od 1836 roku, kiedy na północ od dzisiejszej granicy państwowej odkryto srebro, a poszukiwacze skarbów przenieśli nazwę na całe eksploatowane terytorium^[5].

Pierwotną, nadal obecną, ludność tych obszarów stanowią m.in. Indianie z plemion Hopi na północy i Apaczów na południu, którzy przybyli tu po upadku cywilizacji Anasazi (na kilkaset lat przed Hiszpanami). Hopi mieszkają w tych samych wioskach od co najmniej 700 n.e. i kulturowo wywodzą się od Anasazi. Obecnie najliczniejsi Indianie Arizony, Nawahowie, również stanowią element napływowy, z Kanady, przybywając dopiero ok. 1300.

Poprawną etymologię nazwy Arizona historycy wyjaśnili dopiero w 1979. Nazwę swą stan zawdzięcza Baskom, którzy przeważali wśród elementu napływowego z Hiszpanii. Słowo aritz oznacza „dąb” a ona – „dobre miejsce”. Całość, o znaczeniu „miejsce gdzie rosną dobre dęby”, została z czasem skrócona przez opuszczenie litery „t”, jako że ciąg „tz” nie występuje w hiszpańskim (kastylijskim) i nie był wymawiany. Istnieją inne miejsca o nazwie Arizona w Ameryce Środkowej czy Południowej, gdzie również zawitali Baskowie.

• 1539 – Marcos de Niza^[7] penetrował obszar w poszukiwaniu „Siedmiu Złotych Miast”.
• XVI wiek – obszar penetrowali hiszpańscy poszukiwacze skarbów (m.in. Francisco Coronado).
• 1692 – ojciec Euzebio Kino założył pierwszą misję.
• 1776 – armia hiszpańska budowała pierwszy fort na tych ziemiach – Tucscon.
• 1821 – Hiszpania przekazała terytorium Arizony Meksykowi.
• 1848 – po wojnie amerykańsko-meksykańskiej obszar wszedł w skład Stanów Zjednoczonych jako część Nowego Meksyku.
• 1853 – rząd Stanów Zjednoczonych zakupił od Meksyku południową część terytorium dzisiejszej Arizony.
• 1863 – Arizona została odrębnym terytorium.
• 1871 – prezydent Ulysses Grant wysłał wojsko do Arizony przeciwko Apaczom.
• 1886 – zakończyła się długotrwała wojna z Apaczami. Ostatni oddział dowodzony przez Geronimo został rozbity.
• 14 lutego 1912 – wstąpienie do Unii (jako 48. stan z kolei).
• 1936 – powstaje Hoover Dam. Zapora ta była największą na świecie elektrownią wodną, jak i największą na świecie konstrukcją betonową.

 

Arizona jest szóstym stanem pod względem obszaru za Nowym Meksykiem, a przed Nevadą. 15% obszaru stanu znajduje się w rękach prywatnych, resztę stanowią tereny rządowe i rezerwaty indiańskie.

Klimat podzwrotnikowy i zwrotnikowy, suchy. Średnia temperatura powietrza latem przekracza 35 °C, maksymalnie dochodzi do 55 °C. Naturalną roślinność stanowią półpustynne stepy z kaktusami, na południu roślinność pustynna, na wyżynie Mogollon lasy z sosną żółtą. W północnej części od Parku Narodowego Wielkiego Kanionu do Parku Narodowego Skamieniałego Lasu na północnym brzegu rzeki Małe Kolorado rozciąga się 240 km pas Pustyni Pstrej^[8].

• Najwyższe szczyty: Humphreys Peak (3852 m n.p.m.) i Baldy Mountain (3476 m n.p.m.)
• Główne rzeki: Kolorado, Gila River
• Roślinność: półpustynne stepy z kaktusami, na południu roślinność pustynna, sosna żółta
• Liczba hrabstw: 15
• Liczba parków stanowych: 28

 

Spis ludności z roku 2020 stwierdza, że stan Arizona liczy 7 151 502 mieszkańców, co oznacza wzrost o 759 485 (11,9%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010^[3]. Dzieci poniżej piątego roku życia stanowią 5,9% populacji, 22,5% mieszkańców nie ukończyło jeszcze osiemnastego roku życia, a 18,0% to osoby mające 65 i więcej lat. 50,3% ludności stanu stanowią kobiety^[9].

Według danych pięcioletnich z 2022 roku, 66,7% mieszkańców stanowiła ludność biała (53% nie licząc Latynosów), 13,4% miało rasę mieszaną, 4,6% to czarnoskórzy Amerykanie lub Afroamerykanie, 4,1% rdzenna ludność Ameryki, 3,4% Azjaci i 0,2% Hawajczycy i mieszkańcy innych wysp Pacyfiku. Latynosi stanowią 32% ludności stanu^[10].

Największe grupy stanowią osoby pochodzenia meksykańskiego (27,6%), niemieckiego (12,5%), angielskiego (9,2%), irlandzkiego (8,7%), włoskiego (4,1%), „amerykańskiego” (3,9%) i afroamerykańskiego. Istnieją także duże grupy Norwegów lub Szwedów (210,8 tys.), Szkotów lub osób pochodzenia szkocko–irlandzkiego (174,4 tys.), Francuzów (168 tys.), nieokreślonych Europejczyków (159,8 tys.) i Polaków (152,2 tys.)^[10].

 

 

Phoenix

 

Tucson

 

Mesa

 

Chandler

 

Gilbert

 

Glendale

 

Scottsdale

 

Największe miasta w stanie Arizona, powyżej 200 000 mieszkańców (2021)^[11]

Na terenie stanu Arizona znajduje się 91 miast (city lub town), w tym jedno o liczbie ludności przekraczającej 1 000 000, 12 powyżej 100 000 mieszkańców, a 44 powyżej 10 000 mieszkańców (2021 r.)^[11]:

W 2010 roku najpowszechniej używanymi językami były^[12]:

• język angielski – 72,58%,
• język hiszpański – 21,57%,
• język nawaho – 1,54%.

W 2022 roku oszacowano 152,2 tys. (2,1%) osób pochodzenia polskiego, w tym 101,7 tys. zamieszkiwało hrabstwo Maricopa obejmujące obszar metropolitalny Phoenix^[10]. Co roku organizowane są tam festiwale polonijne. Życie kulturalne toczy się głównie przy parafii Matki Boskiej Częstochowskiej^{[potrzebny przypis]}.

Drugim, co do wielkości skupiskiem polonijnym jest Tucson. Tam również działalność polonijna koncentruje się wokół parafii św. Cyryla z Aleksandrii. Szkoły przyparafialne są miejscem, gdzie dzieci uczą się historii, języka i tradycji polskiej^{[potrzebny przypis]}.

 

 

Struktura religijna w 2014 roku^[13]:

• protestanci – 39%:
  • ewangelikalni – 26%,
  • głównego nurtu – 12%,
  • historyczni czarni protestanci – 1%,
• niereligijni – 27% (w tym: agnostycy – 4% i ateiści – 3%),
• katolicy – 21%,
• mormoni – 5%,
• inne religie – 8% (w tym: muzułmanie, świadkowie Jehowy, żydzi, hinduiści, prawosławni, buddyści, Kościół Jedności, bahaiści, scjentyści, unitarianie uniwersaliści, wyznawcy New Age i sikhowie^[14]).

67% populacji wyznaje chrześcijaństwo, a Kościół katolicki pozostaje największą pojedynczą organizacją. Nurt kościołów ewangelikalnych obejmuje lokalne kościoły bezdenominacyjne (np. Christ’s Church of the Valley), baptystów, zielonoświątkowców, campbellitów i wiele innych ugrupowań. Protestantyzm głównego nurtu reprezentowany jest głównie przez Zjednoczony Kościół Metodystyczny i Kościół Ewangelicko-Luterański w Ameryce.

Sąsiedztwo ze stanem Utah sprawia, że Arizona wśród stanów USA ma czwarty co do wielkości odsetek mormonów^[15]. Po 2010 roku wraz z napływem migrantów mocno wzrosła społeczność muzułmańska (110 tys. w 2020)^[15]. 86 tys. osób (1,2%) to świadkowie Jehowy^[14].

Arizona jest 39. stanem w Stanach Zjednoczonych pod względem dochodu na głowę mieszkańca. Największym pracodawcą w stanie jest rząd stanowy, największym prywatnym pracodawcą jest Walmart.

Najważniejsze gałęzie gospodarki to rolnictwo, górnictwo, produkcja i turystyka, a Wielki Kanion jest największą atrakcją turystyczną stanu, przyciągającą ponad 4 miliony turystów rocznie^[16].

Największy udział w wytwarzaniu produktu krajowego brutto (PKB) stanu mają nieruchomości, usługi rządowe, usługi profesjonalne i biznesowe, finanse i ubezpieczenia, handel i usługi opieki zdrowotnej. Inne kluczowe branże w stanie obejmują produkcję komputerów i produktów elektronicznych, lotnictwo i obronę, oraz nauki biologiczne^[2].

 

Arizona jest bogata w minerały, a obszar ten już pod koniec XVI wieku przyciągał hiszpańskich odkrywców poszukujących złota, srebra i miedzi. Arizona nadal produkuje więcej miedzi niż jakikolwiek inny stan, co stanowiło prawie trzy czwarte krajowej produkcji w 2020 roku. Arizona jest miejscem występowania dużych rezerw uranu, w tym najwyższej jakości uranu w kraju^[2].

W Arizonie są dwa złoża węgla – Black Mesa na północnym wschodzie w rezerwatach Navajo i Hopi, oraz Pinedale w środkowo-wschodniej Arizonie. Jedyna stanowa kopalnia węgla zaprzestała działalności w 2019 roku^[2].

 

Gaz ziemny jest podstawowym paliwem wykorzystywanym do wytwarzania energii elektrycznej w Arizonie. W 2020 roku odpowiada za blisko połowę produkcji w porównaniu z jedną trzecią zaledwie dwa lata wcześniej. Za blisko trzy dziesiąte wytworzonej energii elektrycznej w stanie odpowiadają trzy działające reaktory Palo Verde^[2].

Na kolejnych miejscach w produkcji energii elektrycznych w Arizonie plasują się elektrownie węglowe, oraz zasoby odnawialne z energią słoneczną i hydroelektryczną na czele. Arizona zajmuje czwarte miejsce wśród stanów produkujących energię elektryczną z energii słonecznej^[2].

Południowa część Arizony to głównie pustynia, gdzie kwitną uprawy bawełny i sałaty. Bydło i owce żyją w górzystych regionach północy i zachodu. Ponadto istotną siłą gospodarczą są cytrusy – stan Wielkiego Kanionu zajmuje drugie miejsce w kraju pod względem produkcji kantalupy, melonów spadziowych i produkcji cytryny. Arizona szczyci się jedną z najbardziej wydajnych sieci nawadniających na świecie^[17].

 

W Phoenix znajduje się międzykontynentalny port lotniczy Phoenix-Sky Harbor, który obsługuje rocznie więcej niż 40 milionów pasażerów. Ważny jest także port lotniczy w Tucson, który obsługuje 4 miliony pasażerów rocznie.

 

Są dwie ważne autostrady międzystanowe na osi wschód-zachód. Na północy, omijając rezerwat Nawaho przecina stan autostrada Interstate 40^[18]. W Arizonie jest ona w większości poprowadzona wzdłuż drogi Route 66 (Chicago – Los Angeles), która ma obecnie charakter historyczny, z licznymi muzeami i atrakcjami turystycznymi^[19]. Na południu stanu prowadzi autostrada Interstate 10 łącząc Teksas (El Paso) z Kalifornią Południową. Pomiędzy miastami Tucson i Phoenix odchodzi od niej autostrada Interstate 8 wiodąca przez Yumę do San Diego na wybrzeżu Pacyfiku^[18].

Nie ma autostrady przecinającej cały stan w kierunku północ-południe, ze względu na Wielki Kanion i tereny rezerwatów indiańskich na północy. Rolę południkowej arterii spełniają trzy drogi prowadzące od Nogales na granicy z Meksykiem do Flagstaff (Interstate 19, następnie fragment autostrady międzystanowej nr 10 oraz od Phoenix Interstate 17)^[18]. Obie autostrady (nr 17 i 19) mimo nazwy międzystanowe zaczynają się i kończą w Arizonie. Północno-zachodniej części granicy z Utah nie można pokonać jadąc z południa ze względu na blisko 400 km odcinek Wielkiego Kanionu. Droga US 180 będąca przedłużeniem arterii południkowej od Flagstaff dochodzi tylko do Parku Narodowego Wielkiego Kanionu^[18].

Jedynymi sąsiednimi stanami, które nie mają połączenia autostradami z Arizoną są Nevada i Utah, jednak z tym pierwszym połączenie jest drogą ekspresową, czterojezdniową nr US 93 z Kingman do Las Vegas, a z Utah drogami US 89 oraz US 191 wiodącymi przez rezerwaty Indian Nawaho oraz Hopi^[18].

Google w Arizonie, oferuje darmowe przejazdy dla mieszkańców samochodami autonomicznymi, na obszarze dwukrotnie większym niż San Francisco^[20].

Władzę ustawodawczą na szczeblu stanowym sprawuje dwuizbowa Legislatura Arizony, złożona z Izby Reprezentantów i Senatu. Na czele władzy wykonawczej stoi gubernator, wybierany w wyborach bezpośrednich na czteroletnią kadencję.

Dnia 10 lutego 2011 r., politycy i działacze reprezentujący co najmniej trzy partie polityczne uruchomili stronę „Start our State” na Facebooku, dążąc do oderwania pewnych terytoriów od Arizony^[21]. Pomysł ten po raz pierwszy został zaproponowany w 1980 roku przez Hugh Holuba, zaczął się rozwijać po artykule na pierwszej stronie „Arizona Daily Star” z 24 lutego 2011 roku^[22]. Około 1986 zaproponowano odseparowanie od Arizony Gila River (pomiędzy Phoenix i Tucson), po wyborze gubernatora Evana Mechama(inne języki), który zanim został usunięty z urzędu, anulował płatny urlop w stanowe obchody dnia Martina Luthera Kinga.

Pojawiają się propozycje utworzenia z hrabstwa Pima i sąsiednich hrabstw stanu Baja Arizona. Hrabstwo to, samo w sobie jest większe niż New Jersey i Connecticut, a także ma większą populację niż Vermont i Delaware^[23].

Edukacja publiczna z trudem radziła sobie z gwałtownym wzrostem liczby studentów wynikającym z wyżu demograficznego oraz z ogólnym brakiem wsparcia finansowego ze strony rządu stanowego, który pod koniec XX wieku należał do tych, które najmniej przeznaczały na edukację publiczną w przeliczeniu na mieszkańca. Dzieci muszą uczęszczać do szkoły w wieku od 8 do 16 lat lub do ukończenia ósmej klasy. Wskaźnik porzucania nauki należy do najwyższych w kraju^[24].

Szkolnictwo wyższe w Arizonie, podobnie jak w większości stanów zachodnich zdominowane jest przez duże uniwersytety publiczne, a do najważniejszych należą: Uniwersytet Arizony w Tucson (zał. w 1885), Arizona State University w Tempe (1885), oraz Northern Arizona University we Flagstaff (1899)^[24].

• Wielki Kanion Kolorado
• Park Narodowy Skamieniałego Lasu
• Park Narodowy Saguaro
• Pustynia Pstra
• Krater Meteorytowy

• Oficjalna strona Stanu Arizona (ang.)