Anszan

Z Anszanu pochodził lud, który podbiwszy pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. Suzjanę, znajdującą się wtedy w orbicie wpływów kultury Uruk, zapoczątkował państwo Elam, będące od tej pory połączeniem tych dwóch, ogromnie się różniących krain, których mieszkańcy mieli jednak poczucie wspólnoty politycznej.^[1] Góry i stepy Anszanu stanowiły dobre tereny dla pasterstwa opartego na transhumancji, jednak możliwości uprawy roli były ograniczone; miasta były nieliczne.^[5] Przez Anszan (i resztę Elamu) biegł jeden z dwóch szlaków wiodących z Azji Środkowej do Mezopotamii, ówczesnego centrum cywilizacji, co zapewniało Elamowi pozycję ważnego partnera ekonomicznego dla tego regionu^[5].

Za czasów akadyjskiego imperium Sargona Suzjana została podbita. Następcy Sargona wprawdzie twierdzili w inskrypcjach, że zdobyli Anszan, lecz były to prawdopodobnie tylko wyprawy łupieskie.^[6] Później, po krótkotrwałym odrodzeniu Elamu, nad państwem znowu panowali władcy z Mezopotamii – tym razem III dynastia z Ur. Podbili oni Suzjanę, a resztę Elamu, w tym Anszan, utrzymywali w stanie zależności.^[6] Pod koniec III tysiąclecia p.n.e. górny Elam został zjednoczony przez władców z Szimaszki, którzy potem zdobyli Suzę i zadali ostateczny cios chwiejącemu się państwu Sumerów, zdobywając Ur i uprowadzając jego władcę, Ibbisina, do Anszanu.^[6] Za panowania dynastii z Simaszki (trwającej co najmniej do połowy II tysiąclecia p.n.e.) władcy Elamu tytułowali się królami Anszanu i Suzy (później zaczęto używać sumeryjskiego określenia sukkalmah), kraj dzielił się na trzy dzielnice: Suzjanę, górny Elam (Anszam) i Szimaszki.^[7]

W XII wieku p.n.e. władcy Babilonii zniszczyli Suzjanę (był to odwet za wcześniejsze podboje Elamitów na zachodzie) i choć Anszan nie został dotknięty najazdami, w następnych stuleciach nastąpił w nim spadek zaludnienia (miasta, w tym Anszan, uległy wyludnieniu).^[3][8] Być może było to spowodowane przybyciem ludów irańskich, przodków Persów, ale brak na to jednoznacznych dowodów; możliwe, że odpowiedzialne są zmiany klimatu.^[3] W Elamie rozpoczęły się wieki ciemne trwające kilkaset lat.^[3]

Obecność Persów w Anszanie poświadczona jest po raz pierwszy w źródłach w 691 p.n.e., musieli przybyć więc wcześniej, lecz nie jest jednak pewne, w jakim stopniu ich kultura była już ukształtowana, a w jakim stopniu była wynikiem mieszanie się wpływów nowych z miejscowymi, elamickimi.^[9] Władcy państwa nowoelamickiego (VIII-VII wiek p.n.e.) rozciągnęli swoją władzę także na Anszan (powrócił tradycyjny tytuł królów Suzy i Anszanu), lecz był on już wtedy podzielony etnicznie i politycznie na części perską i elamicką.^[8] W latach 647-646 p.n.e. asyryjski władca Assurbanipal, pokonawszy uprzednio armię Elamu, pustoszył kraj, nie oszczędzając Anszanu.^[10] Wprawdzie państwo elamickie odrodziło się po tej klęsce, jednak górny Elam był już wtedy pod panowaniem perskiej dynastii, której władcy przywłaszczyli sobie tytuł króla Anszanu.^[10]

Perski Anszan stał się w pewnym momencie wasalem Medów^[4] i został podzielony na 2 części, które przypadły różnym gałęziom rodu Achemenidów^{[potrzebny przypis]}. Cyrus II Wielki zjednoczył plemiona perskie^{[potrzebny przypis]}, rzucił wyzwanie medyjskiemu władcy – Isztuwegu i przejął w 550 p.n.e. władzę w imperium.^[11]

• Adam Ziółkowski: Historia powszechna. Starożytność. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009. ISBN 978-83-01-15810-1.