Aleksy II (patriarcha Moskwy)

 

Pochodził z kurlandzkiego rodu szlacheckiego, który w XVIII w. przyjął prawosławie. Bezpośredni przodkowie przyszłego patriarchy żyli w Petersburgu i dopiero w 1917, po rewolucji październikowej, uciekli do Estonii. Ojciec Aleksego II, Michaił Aleksandrowicz Ridigier, ukończył tam gimnazjum, po czym pracował jako robotnik w Haapsalu. Następnie rodzina przeniosła się do Tallinna, gdzie Michał Ridigier został zatrudniony w fabryce jako księgowy, zaś w 1942 przyjął święcenia kapłańskie po ukończeniu kursu teologicznego w Tallinnie^[2]. Matka przyszłego hierarchy, Jelena Josifowna z d. Pisariewa, pochodziła z Tallinna i była córką rosyjskiego oficera, pułkownika w wojskach Białych w czasie rosyjskiej wojny domowej, rozstrzelanego przez Czerwonych^[2].

Aleksiej Ridigier urodził się w 1929, trzy lata po ślubie rodziców. Imię otrzymał na cześć Aleksego Człowieka Bożego. Był wychowywany w duchu głęboko religijnym, od dzieciństwa regularnie jeździł na pielgrzymki do prawosławnych klasztorów – Monasteru Piuchtickiego, Pskowsko-Pieczerskiego, na Wałaam. Wyjazdy do ostatniego z wymienionych klasztorów wywarły na nim szczególne wrażenie^[2]. Edukację na poziomie podstawowym i gimnazjalnym odebrał w szkołach prywatnych, następnie w placówce państwowej^[2].

Od 1944 pełnił obowiązki psalmisty i hipodiakona arcybiskupa narewskiego, a następnie tallińskiego i estońskiego Pawła. W 1945 przygotowywał do ponownego otwarcia soboru Świętego Aleksandra Newskiego w Tallinnie, w którym był następnie zakrystianem. Następnie podjął pracę psalmisty w cerkwiach Świętych Symeona i Anny oraz Narodzenia Matki Bożej w Tallinnie^[2]; w tej drugiej świątyni jego ojciec był proboszczem^[3]. W 1946 zdał egzaminy wstępne do seminarium duchownego w Leningradzie, jednak nie został przyjęty z powodu nieukończenia osiemnastu lat. W kolejnym roku akademickim Aleksiej Ridigier ponownie zdał pozytywnie egzaminy i podjął naukę od razu na III roku seminarium. W 1949, po jego ukończeniu, rozpoczął studia w Leningradzkiej Akademii Duchownej. Jednak już w grudniu tego samego roku metropolita leningradzki i nowogrodzki Grzegorz doradził mu zmianę trybu studiów z dziennego na eksternistyczne, przyjęcie święceń diakońskich i kapłańskich, a następnie podjęcie służby w Estonii. Aleksiej Ridigier zgodził się na takie rozwiązanie i wybrał jako miejsce przyszłej pracy duszpasterskiej parafię Objawienia Pańskiego w Jõhvi ze względu na położenie w pół drogi między Tallinnem, gdzie żyli jego rodzice, a Leningradem, dokąd dojeżdżał na egzaminy^[2].

 

11 kwietnia 1950 ożenił się z Wierą Aleksiejewą, córką Gieorgija Aleksiejewa, kapłana prawosławnego z Tallinna^[4]. Cztery dni później został wyświęcony na diakona. 16 kwietnia 1950 przyjął natomiast święcenia kapłańskie z rąk biskupa tallińskiego Romana^[4] i objął wybraną wcześniej parafię^[2]. Według niektórych źródeł stosunkowo szybkie – w porównaniu z innymi absolwentami szkół duchownych – przyjęcie przez niego święceń wynikało z chęci uniknięcia obowiązkowej służby wojskowej w armii radzieckiej (oficjalne biografie patriarchy wskazują chorobę serca jako przyczynę zwolnienia ze służby)^[4]. Jeszcze w tym samym roku małżeństwo Ridigierów zostało rozwiązane przez rozwód^[4].

Aleksiej Ridigier kontynuował naukę w Akademii Duchownej. W 1953 ukończył ją, uzyskując dyplom kandydata nauk teologicznych za pracę poświęconą metropolicie moskiewskiemu Filaretowi jako teologowi dogmatycznemu. Bohatera swojej pracy przyszły patriarcha uważał za wzór służby biskupiej^[2].

W lipcu 1957 ks. Ridigier został przeniesiony z parafii w Jõhvi do służby w soborze Zaśnięcia Matki Bożej w Tartu; przeprowadził remont tejże świątyni^[2]. W sierpniu 1958 otrzymał godność protoprezbitera, zaś w marcu 1959 został mianowany dziekanem dekanatu Tartu-Viljandi. Podjął również prace nad zbieraniem materiałów do planowanej rozprawy doktorskiej, którą chciał poświęcić dziejom prawosławia w Estonii^[2].

W 1959 zmarła matka przyszłego patriarchy. Po tym wydarzeniu ks. Ridigier podjął ostateczną decyzję o złożeniu wieczystych ślubów mniszych, co rozważał już wcześniej. 3 marca 1961 w Ławrze Troicko-Siergijewskiej został postrzyżony na mnicha. Jego imię zakonne – Aleksy, na cześć św. metropolity kijowskiego – zostało wybrane drogą losowania (drugą możliwością było imię Sergiusz na cześć św. Sergiusza z Radoneża^[5]). Po tym wydarzeniu wrócił do Estonii i nadal służył w Tartu. Jednak jeszcze w tym samym roku poznał metropolitę krutickiego i kołomieńskiego Mikołaja, kierującego Wydziałem Zewnętrznych Stosunków Cerkiewnych Patriarchatu Moskiewskiego. Wywarł na nim pozytywne wrażenie, co sprawiło, że zaczął być zapraszany do podejmowania w ZSRR delegacji zagranicznych^[2].

Według dokumentów z Archiwum Mitrochina Aleksy został zwerbowany przez KGB Estońskiej SRR w 1958. Otrzymał pseudonim „Drozdow”, zaś współpracę miał podjąć „z pobudek patriotycznych”. Zachowany meldunek w tej sprawie nie zawiera imienia i nazwiska agenta, lecz zawarty w nim opis jego dotychczasowej kariery w pełni odpowiadał biografii duchownego^[6] (wskazano wyższe wykształcenie teologiczne, znajomość języków rosyjskiego i estońskiego oraz słabą niemieckiego, święcenia kapłańskie). Kopię opisywanego dokumentu opublikowała w 2000 „Ekspries-chronika”^[7]. Z zachowanego raportu wynikała pozytywna ocena działań agenta „Drozdowa” oraz sugestia wsparcia uzyskania przezeń godności biskupa estońskiego, po wdrożeniu go do pracy dla KGB^[7]. W ocenie estońskiego historyka Indreka Jurjo nie ma wątpliwości, że osobą opisywaną w raporcie był Aleksy (Ridigier)^[8].

Agent „Drozdow” w 1988 został nagrodzony za zasługi dla obronności państwa wymienieniem w rozkazie pochwalnym^[9].

Informacje o współpracy Aleksego II z KGB pojawiły się w 1991, gdy komisja Dumy Państwowej na krótko uzyskała dostęp do archiwów KGB^[8]. Rosyjski Kościół Prawosławny określił ujawniony dokument jako fałszywy. Sam patriarcha nie skomentował jego treści^[8].

 

14 sierpnia 1961 Święty Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego wyznaczył hieromnicha Aleksego (Ridigiera) na biskupa tallińskiego i estońskiego oraz locum tenens eparchii ryskiej. W związku z tym przyszły hierarcha został podniesiony do godności archimandryty. Na jego prośbę chirotonia biskupia nie została przeprowadzona w Moskwie, lecz w Tallinnie, w soborze św. Aleksandra Newskiego. Obrzędowi, który miał miejsce 3 września 1961, przewodniczył arcybiskup jarosławski i rostowski Nikodem^[2].

Niemal natychmiast po objęciu katedry tallińskiej biskup Aleksy został poinformowany przez pełnomocnika Rady ds. Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego o planach zamknięcia Monasteru Piuchtickiego oraz 36 parafii prawosławnych uznanych za „nierentowne”. Nie chcąc dopuścić do ich likwidacji, hierarcha zorganizował wizytę delegacji Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego w zagrożonym klasztorze, a następnie również przyjazd do niego reprezentantów Kościołów protestanckich Francji, Chrześcijańskiej Konferencji Pokojowej oraz Światowej Rady Kościołów. Dzięki temu, że monaster został opisany w prasie zagranicznej, nie został zlikwidowany i stał się jednym z najważniejszych ośrodków życia mniszego w ZSRR^[2]. W kolejnych latach biskup Aleksy, będąc przewodniczącym Konferencji Kościołów Europejskich, organizował w klasztorze Seminaria Piuchtickie, na które zapraszał delegatów wszystkich chrześcijańskich związków wyznaniowych działających w ZSRR^[2]. Duchowny przekonał również władze radzieckie, by nie likwidowały parafii uznanych za nierentowne (wielokrotnie opłacał podatki nakładane na cerkwie ze środków eparchii lub własnych), ani nie zamykały soboru św. Aleksandra Newskiego w Tallinnie. Zdołał także wpłynąć na lokalne władze Tallinna, by zmieniły plan zagospodarowania przestrzennego i zrezygnowały z planów rozebrania najstarszej prawosławnej świątyni w mieście – cerkwi Kazańskiej Ikony Matki Bożej^[2]. Wznowił w eparchii tallińskiej praktykę organizowania nocnych nabożeństw paschalnych i okolicznościowych procesji^[2].

Do stycznia 1962 Aleksy (Ridigier) był locum tenens eparchii ryskiej. Z obowiązków tych został zwolniony na własną prośbę. Do tego czasu odbył dwie podróże duszpasterskie do Łotewskiej SRR^[2].

Wcześniej, w listopadzie 1961, Święty Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego wyznaczył biskupa Aleksego na zastępcę przewodniczącego Wydziału Zewnętrznych Stosunków Cerkiewnych^[2]. Jako delegat Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego brał udział w konferencjach Światowej Rady Kościołów, spotkaniach międzykościelnych i ekumenicznych. Brał także udział w oficjalnych przyjęciach w Moskwie przybywających z wizytą delegacji różnych Kościołów chrześcijańskich^[2]. W 1961 został wybrany na członka Komitetu Centralnego Światowej Rady Kościołów, zaś trzy lata później – prezydentem Konferencji Kościołów Europejskich^[2].

23 czerwca 1964 został podniesiony do godności arcybiskupiej^[2]. W grudniu tego samego roku wszedł w skład Świętego Synodu Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego jako członek stały. Powierzono mu zarazem funkcję kanclerza (zarządzającego sprawami) Patriarchatu Moskiewskiego. Objęcie tego kluczowego stanowiska w administracji cerkiewnej przez młodego hierarchę było możliwe dzięki poparciu patriarchy Aleksego I, uważającego arcybiskupa tallińskiego za osobę całkowicie sobie oddaną, a przy tym osobę energiczną i bliską mu w poglądach. Poparcie dla kandydatury Aleksego (Ridigiera) wyraził również metropolita leningradzki i przewodniczący Wydziału Zewnętrznych Stosunków Cerkiewnych Nikodem, który uważał swojego zastępcę za biskupa samodzielnie myślącego i gotowego bronić swoich poglądów^[2]. Jako zarządzający sprawami Patriarchatu Aleksy (Ridigier) działał, z pewnymi sukcesami, na rzecz zniesienia ograniczeń dla osób pragnących ochrzcić swoje dzieci w Cerkwi lub przyjąć chrzest w wieku dorosłym^[2]. W 1965, oprócz pełnionych do tej pory obowiązków, został dodatkowo mianowany przewodniczącym komitetu odpowiedzialnego za uczelnie teologiczne, zaś w 1970 komitetu emerytalnego^[2].

25 lutego 1968 arcybiskup Aleksy (Ridigier) otrzymał godność metropolity^[2]. Obok pełnionych stałych obowiązków, wielokrotnie był członkiem komisji synodalnych realizujących czasowe zadania (np. uczestniczył w organizacji Soboru Lokalnego w 1971)^[2]. 3 lutego 1973 przeszedł pierwszy zawał serca^[2].

W 1974 w tajnym raporcie Rady ds. Wyznań, dzielącym biskupów rosyjskich według stopnia ich lojalności wobec ZSRR, metropolita Aleksy został uznany za duchownego całkowicie lojalnego i niestarającego się poszerzać bazy społecznej Kościoła^[10]. Ocenę Aleksego jako politycznego konformisty podziela D. Pospiełowski, podkreślając jednak, że postawa taka w znacznej mierze przyczyniła się do przetrwania struktur Kościoła prawosławnego w Estonii^[11]. W 1976 metropolita otrzymał nagrodę Radzieckiego Funduszu Pokojowego za „zaangażowanie w światowy ruch na rzecz pokoju”^[12].

W 1984 uzyskał tytuł doktora nauk teologicznych za trzytomową pracę poświęconą historii prawosławia na ziemiach estońskich^[2].

17 grudnia 1985, po dojściu do władzy Michaiła Gorbaczowa i rozpoczęciu pieriestrojki, metropolita Aleksy zwrócił się do sekretarza generalnego KC KPZR z listem, w którym podejmował problem zmiany stosunku państwa radzieckiego do Kościoła prawosławnego. Wyraził pogląd, iż niezbędny jest realny rozdział państwa i Kościoła, podkreślał ingerencję świeckich władz komunistycznych w życie Cerkwi, jak również twierdził, że zawsze była ona częścią społeczeństwa rosyjskiego, toteż kwestie moralności, zdrowia i kultury narodowej wymagają współpracy władz świeckich i duchownych, nie zaś dominacji jednej z nich^[2]. Według ks. W. Cypina w momencie dotarcia doń listu Michaił Gorbaczow odniósł się do jego treści negatywnie i zażądał usunięcia metropolity Aleksego z pełnionej przez niego wysokiej funkcji w Kościele. W rezultacie po śmierci metropolity leningradzkiego i nowogrodzkiego Antoniego w 1986 Aleksy (Ridigier) został wyznaczony na jego następcę, ustępując kolejno z pełnionych dotąd funkcji w Synodzie, zachowując jednak stałe członkostwo w nim (z racji obejmowanej katedry)^[2]. Tezę o związku między listem metropolity a jego usunięciem z funkcji kanclerza popiera Dmitrij Pospiełowski^[11]. W 2008 były przewodniczący Rady ds. Religii przy Radzie Ministrów ZSRR Konstantin Charczew stwierdził, że przeniesienie metropolity Aleksego nie było następstwem jego listu, ale wynikało z chęci zakończenia tarć personalnych w najbliższym otoczeniu patriarchy moskiewskiego Pimena^[13]. Zdaniem Pospiełowskiego w rezultacie swojego przeniesienia do Leningradu Aleksy (Ridigier) stracił dotychczasową pozycję w Świętym Synodzie: stary i schorowany patriarcha Pimen w coraz mniejszym stopniu był w stanie realnie zarządzać Kościołem i jego obowiązki w znacznej mierze realizował właśnie kanclerz Cerkwi^[11].

Jako metropolita leningradzki Aleksy (Ridigier) przyczynił się m.in. do odzyskania przez Rosyjski Kościół Prawosławny dawnego żeńskiego klasztoru św. Jana Rylskiego na Karpowce, w którym życie monastyczne na nowo zainicjowały mniszki sprowadzone z Monasteru Piuchtickiego^[2].

W 1988, w czasie obchodów tysiąclecia chrztu Rusi, doszło do radykalnej zmiany stosunku państwa radzieckiego do Cerkwi. Kościół prawosławny uzyskał pełną swobodę działania po spotkaniu członków Świętego Synodu z Michaiłem Gorbaczowem. W spotkaniu tym uczestniczył również metropolita leningradzki. W roku następnym został on wybrany na deputowanego^[2]. Pod wpływem doświadczeń w pracy politycznej Aleksy II w kolejnych latach stanowczo sprzeciwiał się pełnieniu przez duchownych tego typu funkcji^[14].

W latach 80. XX wieku jego autorytet w kręgach społecznych i cerkiewnych znacznie wzrósł^[2].

3 maja 1990 zmarł patriarcha moskiewski i całej Rusi Pimen. 6 czerwca tego samego roku Sobór Biskupów Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego wskazał trzech kandydatów na jego następcę, z których największą liczbę głosów (37) uzyskał metropolita leningradzki^[2]. 7 czerwca ostateczne głosowanie zostało przeprowadzone na Soborze Lokalnym. 139 delegatów oddało swój głos na metropolitę Aleksego, 107 – na metropolitę rostowskiego i nowoczerkaskiego Włodzimierza, zaś 66 – na metropolitę kijowskiego i halickiego Filareta. W kolejnej turze metropolita Aleksy otrzymał 166 głosów, zaś Włodzimierz – 143. Następnie, zgodnie z procedurą, patriarcha-elekt potwierdził przyjęcie wyboru i przyjął tradycyjne gratulacje od najstarszego chirotonią obecnego hierarchy – arcybiskupa orenburskiego Leoncjusza^[2].

W dzień po wyborze patriarchy, Sobór Lokalny obradujący pod jego przewodnictwem ogłosił akt kanonizacji Jana Kronsztadzkiego^[2]. Natomiast 10 czerwca 1990 w soborze Objawienia Pańskiego w Moskwie miała miejsce intronizacja nowego zwierzchnika Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Świętą Liturgię wspólnie odprawiali członkowie Świętego Synodu, Katolikos-Patriarcha Gruzji Eliasz II, biskup Nifon z Patriarchatu Antiochii i inni duchowni. Obrzęd wprowadzenia patriarchy na tron przeprowadzili egzarcha Ukrainy Filaret i egzarcha Białorusi Filaret^[2].

Przez kolejne dwa lata po wyborze na patriarchę Aleksy II pozostawał zwierzchnikiem eparchii tallińskiej i estońskiej. Dopiero później przekazał jej zarząd biskupowi Korneliuszowi, który w opisywanym okresie faktycznie zajmował się sprawami administratury^[2].

 

 

 

W okresie sprawowania przez Aleksego II urzędu patriarchy Rosyjski Kościół Prawosławny rozpoczął ponowne otwieranie parafii i klasztorów zlikwidowanych w czasach radzieckich. Od 1991 do 2004 reaktywował lub otworzył piętnaście tysięcy cerkwi i pięćset monasterów^[15]. U schyłku życia patriarchy Rosyjski Kościół Prawosławny liczył 29 263 parafie obsługiwane przez 27 216 kapłanów oraz 804 klasztory, 203 placówki filialne większych monasterów i 65 skitów. Liczba eparchii Kościoła wzrosła z 67 do 157. Jako patriarcha Aleksy II przeprowadził 86 chirotonii biskupich^[2]. Aleksy II twierdził przy tym, że Kościół w dalszym ciągu nie odzyskał całości własności, jaką utracił w czasach radzieckich^[16].

19 sierpnia 2000 dokonał ponownego poświęcenia odbudowanego soboru Chrystusa Zbawiciela w Moskwie, wzniesionego w XIX w. i zburzonego z polecenia władz stalinowskich^[2].

Cerkiew na nowo podjęła pracę społeczną i charytatywną^[14]. Hierarcha prowadził szeroką kampanię na rzecz powrotu prawosławia na centralne miejsce w życiu Rosji^[17]. Z inicjatywy patriarchy podjęto wydawanie wielotomowej rosyjskojęzycznej encyklopedii prawosławia^[14]. Duchowni prawosławni pojawili się jako kapelani w więzieniach (otwarto w nich ponad tysiąc kaplic) i jednostkach wojskowych^[15]. Patriarcha regularnie spotykał się z przedstawicielami rosyjskich ministerstw, prezydentami jednostek wchodzących w skład Federacji Rosyjskiej, sił zbrojnych. Z częścią tych instytucji Kościół nawiązał stałą współpracę^[2].

W okresie kierowania Cerkwią Rosyjską przez Aleksego II przeprowadzonych zostało 8 Soborów Biskupów, które na bieżąco rozwiązywały kluczowe problemy Kościoła^[2].

W 1992 kierowany przez Aleksego II Sobór Biskupów kanonizował rodziców św. Sergiusza z Radoneża: Cyryla i Marię, a także pierwszą grupę nowomęczenników rosyjskich: metropolitów piotrogrodzkiego i gdowskiego Beniamina oraz kijowskiego i halickiego Włodzimierza, archimandrytę Sergiusza (Szejna), świeckich Jurija Nowickiego, Joanna Kowszarowa, mniszki Elżbietę (wielką księżnę Rosji) i Barbarę^[2]. Z kolei Sobór z roku 2000 kanonizował 1154 osoby, z czego 867 zaliczono do Soboru Świętych Nowomęczenników i Wyznawców Rosyjskich. Wśród zaliczonych do świętych prawosławnych znalazł się wówczas ostatni car Rosji Mikołaj II i zamordowani razem z nim członkowie rodziny panującej^[2]. Ten sam sobór przegłosował treść dokumentu przedstawiającego naukę społeczną Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego^[2]. Z kolei sobór w 2008 przyjął kolejny dokument poświęcony pozycji Cerkwi wobec praw człowieka i ponownie powołał do życia sąd cerkiewny^[2].

W okresie kierowania przez Aleksego II Rosyjskim Kościołem Prawosławnym przy Świętym Synodzie Kościoła powstały nowe oddziały: ds. nauczania religii i katechizacji, działalności charytatywnej i służby społecznej, misyjny, współpracy z siłami zbrojnymi i służbami porządkowymi, pracy z młodzieżą^[2]. Patriarcha powołał również do życia synodalne komisje biblijną, teologiczną, ds. monasterów, ds. ekonomicznych i kwestii humanitarnych, historyczno-prawną^[2].

Aleksy II regularnie udawał się do różnych eparchii Kościoła z wizytami duszpasterskimi; odwiedzał zarówno administratury na terenie Federacji Rosyjskiej, jak i poza jej granicami. W 1997 w Jerozolimie przewodniczył uroczystościom z okazji jubileuszu rosyjskiej misji prawosławnej z siedzibą w tym mieście. W 2000 wizytował autonomiczny Japoński Kościół Prawosławny. Czterokrotnie odwiedzał eparchie na terytorium Białorusi, trzykrotnie – na Ukrainie. W 2003 przebywał z wizytą w Estońskim Kościele Prawosławnym, zaś w 2006 jako pierwszy w historii patriarcha moskiewski i całej Rusi udał się na Łotwę. W 1997 wizytował eparchię wiedeńską i austriacką, w 2001 – eparchię bakijską i nadkaspijską, zaś w 2007 udał się z wizytą do Francji^[2].

W okresie sprawowania przez Aleksego II urzędu patriarchy Rosyjski Kościół Prawosławny zyskał swojego przedstawiciela przy Unii Europejskiej Radzie Europy, ONZ i jej agendzie UNESCO^[2]. Patriarcha wielokrotnie spotykał się z politykami z różnych państw^[2].

 

 

 

Od początku sprawowania urzędu Aleksy II dążył do uznania Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego za duchownego przewodnika Rosjan, z którego zdaniem będą liczyć się siły polityczne państwa^[2]. W 1990 skrytykował projekt nowej ustawy o wolności sumienia i związkach wyznaniowych, doprowadzając do włączenia przedstawicieli Patriarchatu Moskiewskiego i innych wyznań w prace nad jej redagowaniem. W tym samym roku Rosyjski Kościół Prawosławny stał się w ZSRR osobą prawną. Pojawiła się także możliwość nauki religii w szkołach – jako przedmiotu fakultatywnego^[2]. Aleksy II był przy tym zdania, iż przedmiot „Podstawy kultury prawosławnej” powinien być w Rosji obowiązkowy dla wszystkich uczniów^[18]. Za sprawą starań patriarchy dzień Bożego Narodzenia (według kalendarza juliańskiego) od 1991 był dniem wolnym od pracy^[2]. W 1990 uchwała Soboru Biskupów, któremu przewodniczył Aleksy II, ogłosiła zerwanie z postępowaniem w duchu deklaracji lojalności wobec władz państwowych wydanej w 1927 przez locum tenens Patriarchatu Moskiewskiego metropolitę Sergiusza^[2].

W sierpniu 1991 patriarcha potępił pucz moskiewski i stwierdził, że ideologia komunistyczna nigdy więcej nie będzie obowiązywała w Rosji^[2]. 19 sierpnia 1991, w dniu przewrotu, zabronił wznoszenia w cerkwiach tradycyjnych modlitw za władze i wojsko, zaś następnego dnia zaapelował do organizatorów zamachu stanu o niedopuszczenie do rozlewu krwi i o pozwolenie Michaiłowi Gorbaczowowi na publiczne zabranie głosu^[19]. Stwierdził również, że tylko idee prawosławne mogą na nowo zjednoczyć podzielone społeczeństwo^[20].

W czasie kryzysu konstytucyjnego w 1993, po otrzymaniu listu od Aleksandra Ruckiego, Aleksy II wystąpił jako mediator pomiędzy stronami konfliktu. 29 października wezwał do negocjacji między stronami, ostrzegając przed możliwym wybuchem wojny domowej i rozlewem krwi. Następnego dnia reprezentanci prezydenta Borysa Jelcyna i parlamentu przeprowadzili w obecności patriarchy rozmowy w Monasterze Daniłowskim w Moskwie, jednak wypracowane wówczas porozumienie pozostało w mocy jedynie przez kilka godzin^[21]. W tym samym roku stwierdził, że Rosyjski Kościół Prawosławny oczekuje wprowadzenia w Rosji pełnego rozdziału państwa od Kościoła^[22]. Pojawienie się w kraju znacznej liczby nieznanych w nim dotąd związków wyznaniowych, protestanckich Kościołów charyzmatycznych, jak i sekt, które zagroziły pozycji osłabionego po latach prześladowań prawosławia, skłoniło jednak patriarchę do poszukiwania poparcia władz. Równocześnie politycy rosyjscy sami zabiegali o poparcie Kościoła prawosławnego. Tendencje te doprowadziły do nawiązania bliskiej współpracy między kolejnymi rządami a Patriarchatem^[22], chociaż Aleksy II nie zawsze realizował oczekiwania władz^[23].

W grudniu 1995 patriarcha zorganizował w swojej oficjalnej rezydencji – moskiewskim Monasterze Daniłowskim – spotkanie reprezentantów siedemnastu największych rosyjskich partii politycznych^[24]. W maju kolejnego roku zadeklarował jednak, że Kościół nie udzieli swojego poparcia żadnej partii^[25].

Potępił interwencję rosyjską w Czeczenii w 1994^[23].

W 1996 wziął udział w zaprzysiężeniu Borysa Jelcyna na prezydenta Rosji^[26].

W czasie prac nad nową ustawą o wolności sumienia i związkach wyznaniowych, przyjętą we wrześniu 1997, Aleksy II apelował o podkreślenie w jej tekście szczególnej roli prawosławia w historii Rosji, przy równoczesnym wprowadzeniu pełnej wolności wyznania. Jego oczekiwania zostały spełnione^[2].

Patriarcha regularnie podkreślał, że Rosyjski Kościół Prawosławny nie dąży do scalenia instytucji państwowych i kościelnych, a do ich współpracy^[2]. Definiując rolę Cerkwi w państwie twierdził, że musi być ona oddzielona od struktur władzy, ale pozostaje organiczną częścią społeczeństwa i stąd ma prawo do komentowania wszystkich bieżących wydarzeń, nie będąc zobligowana do pozytywnej opinii o działalności rządu^[23]. Równocześnie Aleksy II brał regularnie udział w uroczystościach państwowych i razem z innymi hierarchami spotykał się z władzami Federacji Rosyjskiej. W 2000 patriarcha i członkowie Świętego Synodu Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego rozmawiali z prezydentem kraju Władimirem Putinem o relacjach państwowo-kościelnych, działalności zagranicznej Patriarchatu i o udziale Cerkwi w procesach kształcenia młodzieży. Podobne spotkanie, tym razem z całym Soborem Biskupów Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, miało miejsce w 2004. W 2000, w 55 rocznicę zakończenia II wojny światowej, patriarcha poświęcił, w obecności głów państw rosyjskiego, białoruskiego i ukraińskiego, dzwony symbolizujące jedność narodów wschodniosłowiańskich^[2]. Aleksy II uczestniczył również w zaprzysiężeniu Dmitrija Miedwiediewa na prezydenta Rosji w 2008^[2].

W 1998 odmówił wzięcia udziału w pogrzebie szczątków cara Mikołaja II i członków jego rodziny w soborze Świętych Piotra i Pawła w Petersburgu, motywując tę decyzję wątpliwościami w kwestii ich autentyczności^[27].

Komentując w 2004 zmiany w relacjach między państwem a Kościołem w Rosji, patriarcha stwierdził, że zostało osiągnięte więcej, niż spodziewała się Cerkiew bezpośrednio po upadku ZSRR. Stosunki z rządem ocenił jako oparte na partnerstwie i dialogu. Stwierdził, że instytucje świeckie i kościelne współpracują na polach pracy dla pokoju na świecie, wychowania młodzieży, ochrony dziedzictwa kulturalnego Rosji^[28]. Ponownie otwarcie tysięcy cerkwi w całym kraju, do jakiego doszło po 1991, porównywał przy tym do cudu i twierdził, że takie wydarzenia skłaniają go do optymistycznego postrzegania przyszłości Kościoła^[28].

W 2004 kierowany przez Aleksego II Rosyjski Kościół Prawosławny (podobnie jak inne związki wyznaniowe działające w Rosji) uzyskał zwolnienie z podatków od gruntów, na których znajdowały się obiekty sakralne lub służące działalności charytatywnej^[2].

W czasie wojny w Osetii Południowej w 2008 razem z Katolikosem-Patriarchą Gruzji Eliaszem II wzywał do pokoju^[18][29].

 

 

W 2007 podpisał akt zjednoczenia Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym poza granicami Rosji^[14]. Wydarzenie to poprzedziły prowadzone od 2000 rozmowy między przedstawicielami obydwu struktur i trzyletnia praca wspólnej komisji, omawiającej najważniejsze zagadnienia związane ze zjednoczeniem. Aleksy II nazywał pomyślne zakończenie starań o likwidację rozłamu między Cerkwią Rosyjską i Zagraniczną najważniejszym zadaniem, jakie stało przed nim jako patriarchą^[2]. Według niektórych źródeł głównym architektem ugody między dwiema zwalczającymi się przez dziesięciolecia organizacjami religijnymi był nie on sam, lecz kierujący Wydziałem Zewnętrznych Stosunków Cerkiewnych metropolita smoleński i kaliningradzki Cyryl^[30].

W okresie sprawowania urzędu patriarchy przez Aleksego II pogorszyły się relacje między Patriarchatem Moskiewskim a Patriarchatem Konstantynopolitańskim, na tle wznowienia działalności przez podległy mu Estoński Apostolski Kościół Prawosławny (na terytorium Estonii powstała w 1994 konkurencyjna jurysdykcja wobec Estońskiego Kościoła Prawosławnego uznającego zwierzchnictwo patriarchów moskiewskich)^[2]. Rosyjski Kościół Prawosławny czasowo zawiesił łączność kanoniczną z Konstantynopolem. Po rozmowach między przedstawicielami obydwu Kościołów w 1996 osiągnięte zostało porozumienie, na mocy którego obydwa Kościoły autonomiczne kontynuują działalność, uznając wzajemną legalność^[2]. Drugim przedmiotem sporu między obydwoma patriarchatami była kwestia przynależności jurysdykcyjnej Ukrainy^[2].

Aleksy II utrzymywał bliskie kontakty z Serbskim Kościołem Prawosławnym. Wspólnie z jego duchowieństwem protestował przeciwko interwencji NATO w krajach byłej Jugosławii – operacjom Deliberate Force i Allied Force^[2]. 20 kwietnia 1999 przybył do bombardowanego w ramach operacji Allied Force Belgradu w celu wyrażenia solidarności z Serbami. W czasie tej wizyty patriarcha stwierdził, że interwencja NATO nie jest prowadzona w obronie kogokolwiek, lecz stanowi przykład narzucania swojego dyktatu przez „kilka silnych i bogatych krajów” tym państwom, które nie chciały kierować się ich zasadami. Oznajmił także, że pomoc Boża jest po stronie Serbów^[2]. Rosyjski Kościół Prawosławny organizował pomoc humanitarną dla serbskich uchodźców z Kosowa^[2].

W 1999 Aleksy II przyczynił się do rozwiązania konfliktu wewnętrznego w Bułgarskim Kościele Prawosławnym, jaki wybuchł na tle oskarżeń patriarchy bułgarskiego Maksyma o współpracę ze służbami bezpieczeństwa komunistycznej Bułgarii^[31].

Aleksy II sprzeciwiał się prowadzeniu przez Rumuński Kościół Prawosławny metropolii Besarabii, obejmującej terytorium Mołdawii, gdzie działa równolegle podległy Patriarchatowi Moskiewskiemu Mołdawski Kościół Prawosławny. Zgadzał się jedynie na powołanie w Mołdawii przedstawicielstwa Patriarchatu Rumuńskiego, grupującego parafie rumuńskie, lecz nieposiadającego statusu eparchii^[2].

W kwietniu 2008 zadeklarował poparcie dla serbskiego stanowiska w sprawie jednostronnej deklaracji niepodległości Kosowa. Wyraził również solidarność z Serbami żyjącymi w tym regionie^[32].

W 1989 Michaił Gorbaczow zgodził się na wznowienie działalności duszpasterskiej na Ukrainie przez Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego. Od 1988 działał ponadto Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny, mający aspiracje do odegrania roli narodowego Kościoła wszystkich Ukraińców^[33]. Obydwa wymienione związki wyznaniowe zaczęły rywalizować z kanonicznym i wchodzącym w skład Patriarchatu Moskiewskiego Egzarchatem Ukraińskim o przynależność jurysdykcyjną parafii^[33].

Aleksy II dwukrotnie przybył na Ukrainę już w roku swojego wyboru na patriarchę. Jego przyjazd spotkał się z gwałtownymi protestami zwolenników autokefalii. W czasie pierwszej z wizyt, występując przed duchowieństwem w ławrze Poczajowskiej, patriarcha zapewnił, iż Kościół prawosławny na Ukrainie otrzyma status autokefalicznego, co miało ratować pozycję prawosławia w kraju. Doszło jednak jedynie do likwidacji Egzarchatu Ukraińskiego połączonego z powołaniem w jego miejsce Kościoła autonomicznego pod nazwą Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego^[34]. Komentując wydarzenia na Ukrainie, patriarcha zarzucił autokefalistom upolitycznianie religii^[34]. Kluczowe znaczenie dla patriarchy moskiewskiego miał fakt, że udzielając autokefalii Kościołowi na Ukrainie Patriarchat Moskiewski straciłby de facto prawo określania siebie jako sukcesora metropolii kijowskiej – jednego z najstarszych i najważniejszych prawosławnych Kościołów słowiańskich^[35]. Ogólna reakcja rosyjskich hierarchów Patriarchatu Moskiewskiego na ukraińskie aspiracje do autokefalii była negatywna; Ukrainie odmawiano posiadania odrębnej tradycji cerkiewnej, która uzasadniałaby dążenia do budowy niezależnego Kościoła. Tendencję tę wzmacniał fakt, iż przeciwko autokefalii opowiedzieli się wierni i duchowieństwo wschodnich i południowych regionów kraju, z wyraźnym odsetkiem ludności rosyjskiej^[36]. W 1992 Sobór Biskupów obradujący pod przewodnictwem patriarchy, po dyskusji, odrzucił apel metropolity kijowskiego i halickiego Filareta o nadanie Kościołowi na Ukrainie autokefalii. Następnie Synod Kościoła Rosyjskiego potwierdził decyzję większości biskupów ukraińskich o usunięciu Filareta z katedry^[37].

Stanowisko Aleksego II w sprawie Kościoła na Ukrainie nie uległo zmianie także po powstaniu w tym kraju kolejnego niekanonicznego Kościoła – Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego. W 2008 w czasie wizyty w Kijowie podkreślał, iż jego zdaniem służba wolnej Ukrainie nie stoi w sprzeczności z pracą na rzecz jedności narodów wschodniosłowiańskich^[38].

 

Aleksy II wielokrotnie twierdził, że w kontaktach między Rosyjskim Kościołem Prawosławnym a Kościołem katolickim istnieją problemy wynikające z działalności misjonarzy katolickich na terytorium byłego ZSRR, w szczególności w państwach zamieszkanych w większości przez prawosławnych^[39][40]. W ocenie patriarchy utworzenie nowych diecezji katolickich w Rosji przez papieża Jana Pawła II miało na celu poszerzenie skali działalności misyjnej, a tym samym katolicki prozelityzm. Aleksy II podkreślał, że w odróżnieniu od katolickich placówek w Rosji prawosławne struktury w Europie zachodniej ukierunkowane są przede wszystkim na pracę z emigrantami, zaś fakt ten podkreślają ich nazwy (np. eparchia chersoneska we Francji, eparchia suroska w Wielkiej Brytanii), nawiązujące do nieistniejących miast na terenie dawnej Rusi, nie zaś do ośrodków, w których realnie działają eparchie^[39]. W czerwcu 2002 kierowany przez Aleksego II Święty Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego wydał obszerne dokumenty dotyczące problemu prozelityzmu, które zdaniem patriarchy udowodniły prowadzenie takich działań przez duchowieństwo katolickie w Rosji. Komentując fakt publikacji wymienionych dokumentów Aleksy II stwierdził, że ich zawartość potwierdza prowadzenie przez Kościół katolicki „ekspansywnej i długoterminowej strategii” w odniesieniu do prawosławnych na terenie byłego ZSRR^[40]. Uznał również, że postępowanie Watykanu wobec Patriarchatu Moskiewskiego jest sprzeczne z padającymi w ruchu ekumenicznym stwierdzeniami o tym, iż Kościoły prawosławny i katolicki są „Kościołami siostrzanymi”^[40]. Podkreślał, że znaczna część duchownych katolickich pracujących w Rosji to Polacy i oskarżał ich o szerzenie polskiego nacjonalizmu^[2].

W szczególności negatywnie patriarcha odnosił się do aktywności Kościoła katolickiego (zarówno obrządku łacińskiego, jak i bizantyjsko-ukraińskiego) na Ukrainie, zarzucając mu celowe zaostrzanie konfliktu wyznaniowego, jaki wybuchł w tym kraju po proklamowaniu przezeń niepodległości. W taki sposób interpretował m.in. przeniesienie siedziby zwierzchników Kościoła katolickiego obrządku bizantyjsko-ukraińskiego ze Lwowa do Kijowa i erygowanie nowych katolickich diecezji na Ukrainie wschodniej i południowej^[40].

W następujący sposób wypowiadał się na temat perspektyw swojego spotkania z papieżem:

Równocześnie Aleksy II podkreślał, że w wielu przypadkach współpraca duchownych Kościołów prawosławnego i katolickiego była owocna i że zależy mu na jej kontynuowaniu^[40]. Wzywał Kościół katolicki do współpracy w procesie propagowania chrześcijańskich wartości moralnych^[41].

W listopadzie 2008 pojawiły się informacje o przygotowywaniu spotkania papieża i patriarchy moskiewskiego i całej Rusi w czasie forum przywódców religijnych w Baku jesienią następnego roku^[42].

Aleksy II krytykował decyzje części Kościołów protestanckich, dopuszczających małżeństwa osób tej samej płci^[43]. W 2006 wprowadzenie błogosławieństwa takich związków przez Kościół Szwecji stało się przyczyną zerwania z nim dialogu przez Patriarchat Moskiewski^[2]. Trzy lata wcześniej zawieszone zostały kontakty Patriarchatu Moskiewskiego z Kościołem Episkopalnym w Stanach Zjednoczonych z powodu ordynowania w nim na biskupa osoby jawnie deklarującej orientację homoseksualną^[2]. Rosyjski Kościół Prawosławny kontynuował natomiast dialog z Ewangelicko-Luterańskim Kościołem Finlandii i Kościołem Ewangelickim w Niemczech^[2]. Równocześnie zdaniem Kościoła niektóre Kościoły protestanckie prowadziły w Rosji działalność misyjną^[2].

Deklarował poparcie dla ruchu ekumenicznego, twierdząc, że jedynie poprzez udział w nim Rosyjski Kościół Prawosławny może popularyzować swoje idee etyczne i moralne^[43]. Twierdził, że Kościół prawosławny jest jedynym Kościołem chrześcijańskim w pełni kontynuującym tradycję Kościoła założonego przez Chrystusa i apostołów i upowszechnianie tej prawdy jest zadaniem prawosławnych w dialogu ekumenicznym^[2].

 

Rosyjski Kościół Prawosławny prowadził dialog z Kościołami przedchalcedońskimi, w tym rozmowy teologiczne dotyczące nauki poszczególnych Kościołów w zakresie chrystologii. Aleksy II utrzymywał kontakty z Apostolskim Kościołem Ormiańskim, zapraszając jego przedstawicieli na Sobór Biskupów w 2000. Zwierzchnicy obydwu Kościołów uzgadniali również szczegóły współpracy w zakresie kształcenia teologicznego i pracy społecznej. W 2001 patriarcha moskiewski i całej Rusi uczestniczył w obchodach 1700 lat chrześcijaństwa w Armenii^[2].

28 czerwca 2008 Święty Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego na posiedzeniu odbywającym się pod przewodnictwem patriarchy suspendował biskupa anadyrskiego i czukockiego Diomida, uznając go za winnego złamania kanonów i prowadzenia działalności przyczyniającej się do tworzenia w Kościele rozłamu^[44]. Duchowny ten krytykował działalność ekumeniczną Cerkwi rosyjskiej, w tym udział w nabożeństwach razem z duchownymi innych wyznań oraz związki patriarchatu z władzami Rosji. Oskarżał hierarchię Kościoła o niereagowanie na działania polityków, które zdaniem Diomida prowadziły do rozbijania państwa. Biskup cieszył się poparciem ugrupowań skrajnie prawicowych i nacjonalistycznych oraz niewielkiej grupy wiernych^[45]. Po decyzji Synodu odmówił złożenia publicznego aktu pokuty i stwierdził, że nie zmieni poglądów, jak również że mimo zakazu będzie kontynuował działalność duszpasterską^[46]. 17 lipca 2008 ogłosił obłożenie anatemą patriarchy Aleksego II, metropolity smoleńskiego i kaliningradzkiego Cyryla (kierującego Wydziałem Zewnętrznych Stosunków Cerkiewnych) i metropolity mińskiego i białoruskiego Filareta „oraz wszystkich ich poprzedników”^[47]. W związku z tym 6 października 2008 Święty Synod pod przewodnictwem patriarchy usunął go ze stanu kapłańskiego^[48].

Aleksy II od wielu lat cierpiał na poważne dolegliwości układu krążenia. W 2002 doznał udaru mózgu^[49]. Gdy Aleksy II nie pojawił się na pogrzebie Borysa Jelcyna w kwietniu 2007, media podawały informacje o jego śmierci lub pobycie w klinice w Szwajcarii w ciężkim stanie, mówiono m.in. o śmierci klinicznej^[50]. Przedstawiciele Kościoła potwierdzili następnie informacje o jego leczeniu, lecz zaprzeczyli, jakoby stan patriarchy był poważny^[49] i zapowiedzieli jego rychły powrót do kraju i pełnienia swoich obowiązków^[50].

 

4 grudnia 2008 patriarcha odprawił Świętą Liturgię z okazji święta Wprowadzenia Matki Bożej do Świątyni. Następnie udał się do Monasteru Dońskiego i odsłużył molebień przed relikwiami świętego patriarchy moskiewskiego i całej Rusi Tichona. Rankiem następnego dnia zmarł w swojej rezydencji w Pieriediełkinie^[2]. Jako oficjalną przyczynę śmierci podano zawał serca^[49]. W rosyjskich mediach pojawiały się również inne wersje okoliczności śmierci patriarchy. Protodiakon Andriej Kurajew, wykładowca Moskiewskiej Akademii Duchownej i były pracownik Patriarchatu twierdził, że Aleksy II zmarł wskutek obrażeń doznanych w nocy z 4 na 5 grudnia 2008 po upadku w toalecie w osobistych apartamentach, zaś rankiem 5 grudnia pracownicy rezydencji znaleźli go już martwego^[51]. Krążyły także informacje o śmierci hierarchy w wypadku samochodowym, stanowczo odrzucone przez Cerkiew^[52].

9 grudnia 2008 w Soborze Chrystusa Zbawiciela w Moskwie miało miejsce nabożeństwo pogrzebowe, w którym oprócz duchownych Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego udział wzięli patriarcha konstantynopolitański Bartłomiej, Katolikos-Patriarcha Gruzji Eliasz II, patriarcha Rumunii Daniel, arcybiskup Aten i całej Grecji Hieronim II, metropolita Tirany i całej Albanii Anastazy oraz metropolita ziem czeskich i słowackich Krzysztof. Po nabożeństwie patriarcha został pochowany w soborze Objawienia Pańskiego w Moskwie^[2]. W ceremonii uczestniczyli przedstawiciele najwyższych władz państwowych Rosji – prezydent Dmitrij Miedwiediew i premier Władimir Putin^[49].

W związku ze śmiercią patriarchy Aleksego II Dmitrij Miedwiediew przełożył planowaną wizytę we Włoszech. Komentując zgon hierarchy stwierdził, że z imieniem Aleksego II wiąże się odnowa Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, jak i ustanowienie w Rosji zasad wolności wyznania i sumienia^[49].

Władimir Putin nazwał śmierć Aleksego II ogromną stratą i tragicznym wydarzeniem^[49].

Papież Benedykt XVI w specjalnym komunikacie podkreślił, że Aleksy II kierował Cerkwią rosyjską w czasach ogromnych przemian, a jego postawa przyczyniła się do przejścia przez Kościół przez okres transformacji ustrojowej kraju^[49]. Wyraził smutek z powodu śmierci patriarchy i stwierdził, że walczył on o wartości ludzkie i ewangeliczne^[53].

Aleksy II wyrażał pogląd, iż istnieje ścisły związek między gospodarką a moralną postawą człowieka. W jego ocenie każdy sukces ekonomiczny, w ślad za którym nie szła troska o ludzi, musi kończyć się upadkiem jego realizatorów i tragicznym skutkami społecznymi^[16]. Uważał ponadto, że

W gospodarczych różnicach między zamożną Północną a biednym Południem, dysproporcjach między wschodem i zachodem Europy doszukiwał się korzeni wielu współczesnych mu konfliktów^[16].

W czasie Soboru Biskupów, jaki obradował w Moskwie w 1997, Aleksy II stwierdził, że Rosyjski Kościół Prawosławny powinien włączyć się do polityki społecznej państwa w celu walki z biedą w kraju. W jego ocenie aktywność społeczną winien podjąć nie tylko Kościół jako całość, ale i poszczególne parafie^[2]. Problem wzrostu nierówności społecznych i materializmu w Rosji poruszał także w swoim wystąpieniu przed Zgromadzeniem Parlamentarnym Rady Europy w 2007^[41].

Patriarcha był przekonany o szczególnym znaczeniu Rosji w historii i o posiadaniu przez nią określonej misji, której realizacja rozpoczęła się natychmiast po chrzcie Rusi^[16]. Równocześnie twierdził, że społeczeństwo rosyjskie po upadku ZSRR uległo głębokiej demoralizacji. Apelował do prawosławnych o czynne działanie na rzecz odwrócenia tego procesu, m.in. poprzez bojkot uznanych za niemoralne programów telewizyjnych, produktów, publiczną krytykę osób łamiących zasady etyki prawosławnej^[16]. Rosję nazywał krajem prawosławnym^[16] i był zdania, że etyka prawosławna powinna zostać dobrowolnie przyjęta przez wszystkich jej obywateli (proces jej propagowania określał jako „misję wewnętrzną”^[2]). Nie udzielał przy tym poparcia rosyjskiemu ruchowi nacjonalistycznemu^[54].

Aleksy II twierdził, że drogą rozwiązywania konfliktów międzyreligijnych (zwłaszcza chrześcijańsko-muzułmańskich) jest praktyczne stosowanie się do zasady pokory i nieingerowania w życie innych społeczności. Jako przykład podawał współistnienie społeczności prawosławnych i muzułmańskich w Rosji^[16]. Wypowiadał się przeciwko antysemityzmowi^[54].

W 2007 patriarcha wystąpił przed Zgromadzeniem Parlamentarnym Rady Europy. W swoim wystąpieniu podkreślał znaczenie odpowiedzialności w procesie podejmowania decyzji przez człowieka, jaki przez całe społeczeństwa. Twierdził, że światopogląd oparty jedynie na dążeniu do wolności jednostki nie jest słuszny:

W swoim wystąpieniu Aleksy II wzywał do powrotu do kierowania się w życiu wartościami chrześcijańskimi, twierdząc, że istnieje rozdźwięk między prawami człowieka a moralnością^[41]. Twierdził, że nowe pokolenie posługuje się prawami człowieka, by uzasadniać zachowania niemoralne^[41]. Zapytany o sprzeciw Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w sprawie organizacji Parady Równości w Moskwie stwierdził, że homoseksualizm jest chorobą i zaburzeniem ludzkiej osobowości, porównywalną z kleptomanią. Oznajmił przy tym, że Kościół kocha grzeszników „pomimo ich grzechów”^[41]. Był zdecydowanym przeciwnikiem aborcji^[43]. Za negatywne zjawisko uważał wytworzenie się jednobiegunowego układu sił na świecie, zarówno w sferze politycznej, jak i gospodarczej i kulturalnej^[18].

Aleksy II zaliczany był do konserwatywnego skrzydła episkopatu Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego^[55].

Patriarcha Aleksy II otrzymał następujące odznaczenia^[2]:

• Order św. Andrzeja
• Order „Za zasługi dla Ojczyzny” II i I stopnia
• Order Czerwonego Sztandaru Pracy
• Order „Przyjaźń” I klasy (Kazachstan, 2001)^[56]

• Order św. Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania
• Order Świętego Równego Apostołom Księcia Włodzimierza I i II stopnia
• Order Świętego Księcia Daniela Moskiewskiego I stopnia
• Order Świętego Innocentego, Metropolity Moskiewskiego I stopnia
• Order „Sławy i Chwały”
• Order Świętego Aleksego, Metropolity Moskiewskiego I stopnia
• Order Świętego Makarego, Metropolity Moskiewskiego I stopnia
• Order św. Dymitra Dońskiego I stopnia
• Order Świętego Męczennika Jana Ryskiego (Łotewski Kościół Prawosławny)^[57]

• honorowe obywatelstwo Petersburga
• honorowe obywatelstwo Nowogrodu Wielkiego
• honorowe obywatelstwo Siergijew Posadu
• honorowe obywatelstwo Mordowii
• honorowe obywatelstwo Kałmucji
• honorowe obywatelstwo Moskwy

• Akademia Teologiczna w Debreczynie
• Wydział Teologiczny Uniwersytetu w Pradze
• Akademia Duchowne w Tbilisi
• Wydział Teologiczny Uniwersytetu Belgradzkiego.

W Tallinnie znajduje się plac noszący imię patriarchy^[58].

Istnieją również następujące pomniki Aleksego II:

• w Tallinnie we wrześniu 2012 odsłonięto jego popiersie^[59],
• w Mińsku przy cerkwi Wszystkich Świętych, odsłonięty w październiku 2012^[60],
• w sąsiedztwie soboru w Nowoczeboksarsku, odsłonięty w listopadzie 2013^[61].