Śmierć jak kromka chleba

 

Śmierć jak kromka chleba jest fabularyzowaną wersją wydarzeń historycznych, które zaszły na początku stanu wojennego w 1981 roku, ogłoszonego przez generała Wojciecha Jaruzelskiego. Akcja filmu rozpoczyna się w Katowicach nocą z 12 na 13 grudnia 1981 roku, kiedy grupa zomowców, rozbijając związkową ochronę, wyciągnęła z mieszkania przewodniczącego Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” w kopalni „Wujek”, Jana Ludwiczaka. Wiadomość szybko dotarła do kopalni. Górnicy, początkowo zaskoczeni, zareagowali spontanicznym protestem, domagając się zniesienia stanu wojennego i uwolnienia Ludwiczaka^[2]. Po szturmie wojska, oddziałów ZOMO i milicji protesty zostały stłumione 16 grudnia 1981 roku^[2], a w wyniku walk górników z aparatem przemocy zginęło 9 górników: Józef Czekalski, Józef Krzysztof Giza, Joachim Józef Gnida, Ryszard Józef Gzik, Bogusław Kopczak, Andrzej Pełka, Jan Stawisiński, Zbigniew Wilk i Zenon Zając^[1].

Nocą z 12 na 13 grudnia 1981 roku kilkoro funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa podjeżdża pod mieszkanie Ludwiczaka. Ten odmawia ich wpuszczenia, po czym prosi przez telefon związkowców „Solidarności” o przysłanie ochroniarzy. Ci przybywają, bagatelizują jednak zagrożenie. Niebawem pod to samo mieszkanie przybywa zastęp zomowców, którzy masakrują pałkami twarz jednego z ochroniarzy i siłą zabierają ze sobą Ludwiczaka^[3].

O brutalności wobec Ludwiczaka dowiadują się górnicy z kopalni „Wujek”. Nocą zwołane zostaje zgromadzenie, na którym gremium wyraża oburzenie. Do dyskutujących przedstawicieli górników przybywa Miodek, przewodniczący samorządu pracowniczego, który przekonuje ich o konieczności zwołania strajku. Miodek wraz z podstarzałym górnikiem Skargą składa wizytę księdzu proboszczowi w pobliskiej parafii i prosi go o odprawienie mszy celem podniesienia górników na duchu. Proboszcz wyraża zgodę. Ubierając się, słyszy przez radio wystąpienie generała Wojciecha Jaruzelskiego o wprowadzeniu stanu wojennego. Kiedy dociera na szosę, dostrzega kolumnę czołgów mających spacyfikować „Solidarność”^[3].

Miodek i Skarga wraz z kilkoma górnikami wnoszą krzyż na teren kopalni „Wujek” i przygotowują prowizoryczny ołtarz. Proboszcz również przybywa, witając się z wiernymi i prosząc ich o formalną zgodę na wysłuchanie mszy świętej. Zgoda strajkujących jest jednoznaczna, po czym następuje odprawienie Eucharystii, a górnicy śpiewają pieśń Boże, coś Polskę. Strajkowi sprzeciwia się członek Komisji Zakładowej i współpracownik SB, Trzoda. Na zebraniu jego głos zostaje jednak zignorowany, następuje również zabezpieczenie dokumentów zakładu. Miodek zajmuje się ich przemyceniem w bezpieczne miejsce. Członek Komisji Rewizyjnej, Jurek Putek, nawołuje do rozpoczęcia strajku. Trzoda zostaje wygwizdany przy próbie uciszenia nastrojów; przedstawiciele Wojska Polskiego po wstępnych pertraktacjach ze strajkującymi nadaremnie grożą przedstawicielom „Wujka” aresztowaniem. Pada jednomyślna decyzja o proklamowaniu strajku i przyjęciu hostii^[3].

Komitet strajkowy zauważa jednak wraz z upływem czasu, że dochodzi do dezercji niektórych górników i infiltracji strajkujących przez esbeków. Bezskutecznie górnikom próbuje wyperswadować strajk wiceprzewodniczący Komisji Zakładowej, Hajduk, który zostaje wyprowadzony z kopalni. Strajkujący barykadują wejście do zakładu i żegnają się z bliskimi zza drugiej strony muru, proszą też proboszcza o udzielenie im absolucji zbiorowej, po czym odśpiewują Mazurek Dąbrowskiego. Górników nawiedzają też przedstawiciele Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego, którzy zostają wygwizdani po bezskutecznej próbie ugody. Wojskowi i zomowcy rozpoczynają szturm na kopalnię, obrzucając protestujących gazem paraliżującym, lecz przez pewien czas ci stawiają twardy opór pacyfikatorom, chwytając niektórych zomowców i podłamując morale reszty z nich. Oddziały pacyfikacyjne wobec tego sięgają po ostrą broń palną i dopiero wtedy opór górników się załamuje. Postrzelony zostaje między innymi Jurek^[3].

Strajkujący wnoszą do wnętrza budynku kopalni krzyż i ciała zabitych górników. Niebawem przychodzą również notable Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego, których górnicy – przed spełnieniem żądań kapitulacji – zmuszają do obejrzenia ciał zamordowanych strajkujących^[3].

Źródło: FilmPolski.pl^[2]

•  
  Janusz Gajos
•  
  Jerzy Trela
•  
  Wiesław Wójcik
•  
  Jerzy Radziwiłowicz
•  
  Jan Peszek
•  
  Teresa Budzisz-Krzyżanowska

Śmierć jak kromka chleba zdaniem filmoznawcy Andrzeja Szpulaka opiera się na trzech motywach: słowie, powtórzonych obrazach i ofierze, bliskich etyce chrześcijańskiej. Słowo według Szpulaka jest zapośredniczone przez postać księdza odtwarzanego przez Jerzego Radziwiłowicza. W Śmierci ksiądz okazuje się jedynym autorytetem spoza terenu kopalni, którego górnicy przyjmują na teren kopalni „Wujek” i podbudowuje ich moralnie^[4]. W momencie starć górników z siłami pacyfikacyjnymi ksiądz usuwa się w cień, ale dzięki ciągłemu, autentycznemu dialogowi z wiernymi przygotowuje strajkujących do aktu ofiarnego^[5].

W Śmierci powtarzają się również motywy ikonograficzne typowe dla wcześniejszych filmów śląskich Kutza. Szczególną wagę odgrywa pieśń (Boże, coś Polskę, Mazurek Dąbrowskiego), która konsoliduje grupę górników i umacnia ich wzajemną solidarność^[6]. Istotny jest również motyw wojny z opresyjną władzą, charakterystyczny dla poprzednich filmów śląskich Kutza i wynikły bardziej z lokalnego etosu aniżeli ducha narodowego^[7]. Walka ta służy zachowaniu godności górniczej wspólnoty, tak jak w tryptyku śląskim Kutza, lecz ma swoje moralne granice. Przykładowo milicjanci złapani podczas walki przez górników pozostają nietknięci^[8]. Morale górników jest znacznie większe niż zomowców, którzy mimo przewagi w sprzęcie uciekają przed tłumem strajkujących, wyposażonych w prowizoryczne narzędzia obrony. Dopiero strzały z ostrej amunicji powstrzymują strajkujących i zmuszają ich do zaprzestania oporu^[9].

Ostatnim szczególnym motywem jest ofiara o wymiarze pasyjnym. Górnicza wspólnota z „Wujka”, w pełni demokratyczna w sposobie organizacji, staje się bohaterem zbiorowym całej opowieści i w pełni afirmuje chrześcijańską tradycję (symbolikę kielicha oraz krzyża)^[10]. Tym bardziej dla strajkujących wstrząsająca jest śmierć górników, wydawałoby się zupełnie kwestionująca cały trud górników w walce z oddziałami ZOMO^[11]. Szpulak zauważa jednak, że w końcowej scenie, która ukazuje wysokich rangą oficerów nad zamordowanymi buntownikami, półmrok stopniowo zostaje przełamany przez blask zapalonych świec w sąsiedztwie krzyża, wnoszący niewielką nadzieję, iż ofiara nie poszła na marne^[12].

 

Reżyser filmu, Kazimierz Kutz, miał intencję upamiętnienia – bardzo ryzykownego w obliczu wprowadzenia stanu wojennego – buntu śląskich górników przeciwko opresyjnym rządom Wojciecha Jaruzelskiego, tym bardziej że sam został internowany w 1981 roku^[13][14]. Jak sam mówił: „Górnicy zdobyli się na coś, na co nikt się wtedy nie zdobył. Tamta śmierć była ofiarą, darem, kamieniem węgielnym nowego ustroju”^[14]. Intencją Kutza była również wierna rekonstrukcja zdarzeń, a jako kanwa literacka posłużyły mu fragmenty wówczas niedokończonej książki Jana Dziadula Rozstrzelana kopalnia^[15].

Projekt Śmierci jak kromki chleba od początku natrafiał na trudności. Reżyserowi wsparcia materialnego odmówił producent Lew Rywin, tłumacząc to brakiem scen erotycznych w scenariuszu^[16]. Udziału w rekonstrukcji filmowej odmówiło wojsko, na dofinansowanie filmu nie zgodziła się również Fundacja Kultury. Nakręcenie filmu stało się możliwe głównie za sprawą Społecznego Komitetu Realizacji Filmu Fabularnego o Tragedii w Kopalni Wujek; ostatecznie dołożyły się również Telewizja Polska oraz Ministerstwo Kultury i Sztuki^[17][18].

W styczniu 1993 roku na plan zdjęciowy specjalnie wynajętym autobusem do Katowic przyjechali aktorzy krakowscy, a inscenizacja walki między górnikami śląskimi a oddziałami ZOMO przypominała „pole bitwy”; statyści odgrywający górników niezwykle wczuli się w rolę, z narastającą nienawiścią nacierając na aktorów imitujących zomowców^[19]. 5 lutego 1993 roku podczas kręcenia zdjęć śmierć poniósł dwunastoletni Grześ Nowak, ostrzelany przypadkiem strumieniem wody z armatki^[20].

Zdjęcia kręcono w Katowicach (kościół w Parku Kościuszki na Brynowie, kopalnia "Wujek", rondo przy ul. Powstańców Śląskich) oraz w Zabrzu (kopalnia "Pstrowski - Rokitnica")^[21].

Film miał premierę w maju 1994 roku; sprawa Nowaka zbulwersowała część opinii publicznej na tyle, że niektórzy dziennikarze (np. Janusz Nowak z „Gazety Wyborczej”) zadeklarowali bojkot filmu^[22]; z kolei znaczna część widzów nie była zainteresowana filmem rozliczeniowym i wolała oglądać komercyjne kino Władysława Pasikowskiego^[23]. Ostatecznie film zgromadził w kinach zaledwie kilkadziesiąt tysięcy widzów^[24]. Prezydent Lech Wałęsa po uroczystej premierze w kinie „Kosmos” w Katowicach wyszedł bez słowa, nie pożegnawszy się nawet z Kutzem^[23]. Część krytyków jednak chwaliła film za trafną obsadę aktorską. Piotr Wojciechowski w recenzji dla „Filmu” pisał: „Świetny jest cały zespół Teatru Starego w Krakowie, mroczny Trela, żarliwy ksiądz-Radziwiłłowicz, dwuznaczny, zagadkowy Peszek. Teresa Budzisz-Krzyżanowska wzniosła się jeszcze ponad ten poziom, nasyciła dynamiczną postać lekarki nie nazwanym, wiarygodnym jednak ciepłem”^[25]. Tadeusz Sobolewski w tekście dla „Wyborczej” twierdził, że Kutz „przywrócił nam doświadczenie stanu wojennego w jego czystej postaci”^[26].

Alina Madej i Jakub Zajdel w eseju z 2002 roku próbowali tłumaczyć niepowodzenie filmu napiętą sytuacją polityczną w Polsce; ówczesne elity kraju, pogrążone w „wojnie na górze”, obawiały się ryzyka związanego z reakcją na rozliczenie z epoką Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a w kraju pokutował wizerunek Śląska jako krainy zaludnionej przez oportunistów uprzywilejowanych przez komunistyczne rządy. Poważny problem mogło też budzić utożsamienie buntu śląskich górników z częścią rzeczywistości śląskiej, nie zaś ogólnopolskiego etosu narodowego^[27].

Z czasem reakcje na film okazały się przychylniejsze. Tadeusz Lubelski pisał o Śmierci jak kromce chleba: „W rekonstrukcyjnym zamiarze film posuwał się do ascezy, skupiony na drobiazgowym opisie wypadków i ograniczający do minimum całą ikonografię i frazeologię czasu »pierwszej Solidarności«”^[28]. Lubelski dostrzegał w filmie Kutza nie tyle przejaw buntu solidarnościowego, ile buntu Ślązaków, „przedstawicieli plemienia, które ma wszczepione przekonanie, że złu trzeba się przeciwstawiać czynem”^[28]. Zdaniem Lubelskiego czas przyznał rację filmowi, „patetycznemu podzwonnemu dla mitu »Solidarności«”^[28]. Inną opinię wyraziła Ewa Mazierska, która porównywała Śmierć pod względem bogoojczyźnianej retoryki do stylu filmów socrealistycznych. Zdaniem Mazierskiej Śmierć „starzeje się źle, przyciągając teraz niewielkie zainteresowanie młodszych widzów. W zasadzie jest dziś interesująca tylko dla historyków kina”^[29].

Krytyczka Paulina Gorlewska w retrospektywie twórczości Kutza dla pisma „Kino” twierdziła, że po pierwszym seansie nie była przekonana do Śmierci: „Pozostawiła ona we mnie poczucie osobistej porażki i jakiejś urazy do Kutza, że jest reżyserem okrutnym, zamęczającym widza ciemnymi kadrami wypełnionymi mnogością postaci, których nie można od siebie odróżnić”^[30]. Ponowny seans zmienił jednak jej przekonanie: „przez cały seans drżałam z emocji, jak w przypadku czterech innych filmów śląskich Kutza, a na koniec wstydliwie przełykałam wielką łzę”^[30].

Alicja Helman zauważyła, że Kutz podkreśla istotny czynnik jednoczący społeczność górniczą – „jej związki z religią i Kościołem katolickim, który w tym okresie odgrywał centralną rolę w ruchu oporu zarówno wierzących, jak i niewierzących […]. Górnicy wyrażają się w działaniu, tak jak kapłan wyraża się w homilii, przypominając górnikom o znaczeniu wolności i chrześcijańskim obowiązku czynienia dobra oraz zachęcając ich do wytrwałości”^[31].

Śmierć jak kromka chleba momentami budziła obiekcje pod względem reprezentacji kobiet, zapowiadającej schemat tzw. kina pamięci narodowej z początku XXI wieku. Mazierska krytykowała film za to, że kobiety w Śmierci jak kromka chleba „jawią się albo jako uciążliwe osoby, próbujące nakłonić swoich mężczyzn do wycofania się ze strajku, albo jako służki walczących mężczyzn: pielęgniarki i lekarki, opatrujące rany buntowników”^[32]. Podobnie Elżbieta Durys zauważyła, że u Kutza „postacie kobiece ukazane są jako zawodzące żony, które starają się, jak tylko mogą, odciągnąć swoich mężów od służenia wyższym sprawom. Jedyną czynnością, której z pasją oddają się w swoich domach, jest obieranie ziemniaków”^[33].

Film wraz z upływem czasu wciąż budził kontrowersje. Robert Birkholc zarzucał Śmierci momentami „zbyt ostentacyjne uświęcanie przedstawianych wydarzeń”, ale cenił drugą połowę filmu, w której Kutz „z pasją i energią inscenizuje »bitwę« milicji z górnikami: to właśnie wtedy słowo staje się ciałem, a tytułowe porównanie – przejmującym konkretem”. Birkholc podsumowywał: „Mimo swych wad Śmierć pozostaje ważnym świadectwem jednego z najbardziej wstrząsających momentów stanu wojennego”^[34]. Także Jan F. Lewandowski podkreślał, iż Śmierć jak kromka chleba „pozostaje ciągle jedynym naprawdę znaczącym filmem powracającym od wypadków stanu wojennego […], przejmującym epickim wspomnieniem pierwszej «Solidarności», zamykającym cykl filmów śląskich Kutza tragicznym akordem”^[35].

• IlonaI. Copik IlonaI., Topografie i krajobrazy: filmowy Śląsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2017, ISBN 83-226-3255-X  (pol.).
• ElżbietaE. Durys ElżbietaE., Film and Values: Polish Cinema of National Remembrance, [w:] Sabrina P.S.P. Ramet (red.), Civic and Uncivic Values in Poland: Value Transformation, Education, and Culture, Central European University Press, 2019, s. 281–302, DOI: 10.7829/j.ctvs1g8rj.17 [dostęp 2024-06-15]  (ang.).
• PaulilnaP. Gorlewska PaulilnaP., Wierny plebejskim sprawom i sobie, „Kino”, marzec 2019, s. 58–61 .
• AlicjaA. Helman AlicjaA., The Masters Are Tired, „Canadian Slavonic Papers”, 42 (1-2), 2000, s. 99–111, DOI: 10.1080/00085006.2000.11092240 [dostęp 2024-06-16]  (ang.).
• SebastianS. Jagielski SebastianS., Kino polskie w czasach transformacji, [w:] TadeuszT. Lubelski, IwonaI. Sowińska, RafałR. Syska (red.), Kino końca wieku, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2019, s. 985–1038, ISBN 83-242-3129-3  (pol.).
• AleksandraA. Klich AleksandraA., Cały ten Kutz, Wydawnictwo „Znak”, 2009, ISBN 83-240-5827-3  (pol.).
• Jan F.J.F. Lewandowski Jan F.J.F., Kino śląskie, "Śląsk" - Wydawnictwo Naukowe, 2012, ISBN 83-7164-637-2  (pol.).
• TadeuszT. Lubelski TadeuszT., Kino Wolność (1990-2009), „Postscriptum Polonistyczne”, 5 (1), 2010, s. 35–62 [dostęp 2024-06-15]  (pol.).
• EwaE. Mazierska EwaE., Polish martial law of 1981 in Polish post-communist films: Between romanticism and postmodernism, „Communist and Post-Communist Studies”, 42 (2), 2009, s. 289–304, JSTOR: 48609708 [dostęp 2024-06-16] .
• KacperK. Pobłocki KacperK., The Economics of Nostalgia: Socialist Films and Capitalist Commodities in Contemporary Poland, [w:] OksanaO. Sarkisova, PéterP. Apor (red.), Past for the Eyes: East European Representations of Communism in Cinema and Museums After 1989, Budapest: Central European University Press, 2009, s. 181–213  (ang.).
• TadeuszT. Sobolewski TadeuszT., Zachowaj czystość, „Gazeta Wyborcza”, 6 maja 1994, s. 9 .
• AndrzejA. Szpulak AndrzejA., Kino wśród mitów, Wydawn. Fundacji Collegium Europaeum Gnesnense, 2004, ISBN 83-918778-6-8  (pol.).
• PiotrP. Wojciechowski PiotrP., Kromka prawdy, „Film” (5), 1994, s. 59 .

• Śmierć jak kromka chleba w bazie Filmweb
• Śmierć jak kromka chleba w bazie filmpolski.pl