Ławra Peczerska

Historia świątyni sięga połowy XI wieku, kiedy do Kijowa przybyli fundatorzy ławry i inicjatorzy ruchu monastycznego na Rusi – mnisi Antoni i Teodozjusz. Pierwszy monaster powstał w 1051^[2] na naddnieprzańskich stokach – w pieczarach (ukr. печера, peczera – jaskinia, pieczara), od których pochodzi nazwa klasztoru.

W XI wieku drugi igumen Teodozjusz wprowadził bizantyjską regułę studycką, która przewidywała życie we wspólnocie klasztornej i oddawanie się nieustannej modlitwie i pracy. Już w XII wieku klasztor był uważany za miejsce cudowne i oczyszczające z grzechów. Rozwijało się w nim również dziejopisarstwo^[3]: powstała tu, między innymi, Powiest’ wriemiennych lat („Powieść doroczna”), zwana również „Latopisem Nestora”, pierwsza kronika ruska. W 1539 w ławrze pochowano księcia wołyńskiego i starostę winnickiego Eliasza Ostrogskiego.

W 1603 sejm Rzeczypospolitej zwrócił dyzunitom klasztor (zarekwirowany wcześniej prawosławnym na rzecz unitów), gdzie zgodnie z tradycją jego archimandrytę miała wybierać szlachta kijowska i duchowieństwo. Przed 1642 metropolita Piotr Mohyła ufundował odbudowę w stylu barokowym zniszczonego soboru Zaśnięcia Matki Bożej (Uspieńskiego) oraz położonej nieco dalej na północ cerkwi św. Spasa na Berestowie^[4]. Widoki klasztoru, które stworzył Abraham van Westerveld około 1651, wskazują, że poza murowanym soborem i cerkwią św. Spasa na Berestowie zabudowania klasztorne były jeszcze całkowicie drewniane. Obszerny opis ławry znajduje się w Peteryku Peczeskim, wydawanym wielokrotnie w wersji ukraińskiej i polskiej w XVII wieku. Wówczas działała w monasterze dobrze prosperująca drukarnia oraz warsztat graficzny. Opis i historię całego kompleksu odnajdujemy w dziele Jana Herbiniusa. wydanym w 1675 r.^[5]

Klasztor został powiększony w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, kiedy to rozbudowano poszczególne zespoły sakralne. Zostały one wzniesione w stylu baroku kozackiego^[6] (zwanego też barokiem ukraińskim^[7]), który cechuje znaczna liczba wieżyczek, zdobnych ścian szczytowych i dekoracji, freski na ścianach zewnętrznych, przedstawiające z reguły postaci z historii kraju i Kościoła.

3 listopada 1941 wybuch zniszczył część soboru Zaśnięcia Matki Bożej. Według słowackiej kroniki filmowej eksplozja ta miała miejsce 20 minut po wizycie w ławrze prezydenta Słowacji Jozefa Tiso^[8]. Do dziś trwają spory, kto był winny zniszczenia – radzieccy partyzanci, którzy zaatakowali kwaterujące tam wojska niemieckie, czy Niemcy.

W 1990 ławra Peczerska została zapisana wraz z soborem Mądrości Bożej (Sofijskim) na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Od 2023 roku obiekt ma status dziedzictwa zagrożonego w związku z wojną na Ukrainie^[9].

Po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości (w 1991) władze ukraińskie i niemieckie sfinansowały odbudowę świątyni. W 2000 metropolita Włodzimierz, zwierzchnik Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej, ponownie ją konsekrował.

Z końcem 2022 roku państwo ukraińskie zakończyło dzierżawę soboru katedralnego Zaśnięcia Matki Bożej oraz cerkwi refektarzowej przez Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego. Od 7 stycznia 2023 roku w ww. obiektach, przejętych przez ukraiński resort kultury,^[10] odbywają się nabożeństwa Prawosławnej Cerkwi Ukrainy.

Obecnie zespół składa się z ławry dolnej i ławry górnej.

 

 

Teren górnej ławry znajduje się pod zarządem państwowym, a budynki w większości służą jako muzea i sale wystawowe. Wzniesione zostały tu:

• sobór katedralny Zaśnięcia Matki Bożej (Uspieński)
• nadbramna cerkiew Świętej Trójcy (Troicka), z lat 1106–1108, przebudowana pod koniec XVII wieku, ufundowana przez Iwana Mazepę
• pomieszczenia gospodarcze
• drukarnia powstała około 1606
• cerkiew Wszystkich Świętych nad bramą Targową z końca XVII wieku
• Wielka Dzwonnica z okresu 1731–1744
• cerkiew refektarzowa (trapezna) pod wezwaniem Antoniego i Teodozjusza budowana od 1893 do 1895
• cerkiew Zwiastowania (Błagowiszczeńska) z lat 1904–1905
• cerkiew św. Michała (kopuły o łącznej powierzchni 782 m²)
• cerkiew domowa św. Agapita Pieczerskiego oddana do użytku w 2021 r. (poświęcona 7 grudnia przez metropolitę kijowskiego i całej Ukrainy Onufrego)^[11].

Teren dolnej ławry został przekazany w zarząd Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego. Składa się z Bliskich Pieczar i Dalekich Pieczar i pozostawał w jej rękach do końca 2022 roku.

W Bliskich Pieczarach znajdują się:

• cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego (Chrestowozdwiżeńska) wybudowana w 1700, w której mieści się wejście do pieczar Antoniego
• cerkiew Wszystkich Mnichów Peczerskich zbudowana w 1839
• cerkiew Spotkania Pańskiego (Striteńska) z 1854 (cerkiew namiestnika Bliskich Pieczar)
• cerkwie podziemne
  • cerkiew św. Antoniego
  • cerkiew Wprowadzenia Matki Bożej do Świątyni (Wwedeńska)
  • cerkiew św. Warłaama.

Nad placem prowadzącym do Dalekich Pieczar wznoszą się:

• cerkiew Narodzenia Bogurodzicy z 1696
• dzwonnica Dalekich Pieczar (zbudowana w 1761)
• cerkiew Poczęcia św. Anny z lat 1809–1811, gdzie znajduje się wejście do pieczar św. Teodozjusza.

W Dalekich Pieczarach pod ziemią znajdują się trzy świątynie:

• cerkiew Zwiastowania z czasów Teodozjusza
• cerkiew św. Teodozjusza
• cerkiew Narodzenia Pańskiego.

 

W podziemiach ławry pochowani zostali, między innymi:

• Teodozjusz Pieczerski – przełożony i fundator klasztoru
• pierwszy kijowski metropolita Michał^[b]
• święty lekarz i ikonograf Alipiusz
• kronikarz Nestor
• Ilia Muromiec
• książę Konstanty Ostrogski, hetman wielki litewski
• głowa kniazia Włodzimierza Świętego
• ukraińscy hetmani, wojewodowie kijowscy, metropolici, arcybiskupi, biskupi.

• Zdjęcia ławry Peczerskiej
• Archiwalne widoki i publikacje związane z Ławrą w bibliotece Polona