Trzemeszno

Trzemeszno
Wieża ciśnień Trzemeszno
Herb
Informacje
Państwo	Polska
Region	województwo wielkopolskie
Powierzchnia	5,46 km²
Ludność	7840
Nr kierunkowy	+48 61
Kod pocztowy	62-240
Strona internetowa

Trzemeszno – miasto w Polsce, województwie wielkopolskim, w powiecie gnieźnieńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Trzemeszno.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do ówczesnego województwa bydgoskiego.

Współrzędne geograficzne: 52°33′51″N 17°49′40″E

Miasto w paśmie wzgórz morenowych Położone jest nad jeziorami: Trzemeszeńskim (pow. 8 ha) i Popielewskim (o powierzchni 308 ha, najgłębszym w Wielkopolsce – 45,8 m) na Pojezierzu Gnieźnieńskim, 17 km na wschód od Gniezna przy szosie Gniezno-Strzelno i linii kolejowej Poznań-Inowrocław, liczy 7840 mieszkańców.

Do niedawna funkcjonowało mylne datowanie opactwa w Trzemesznie, oparte na badaniach archeologicznych przeprowadzonych w latach 50. XX w. Sugerowały one powstanie w X w. pierwszego opactwa, przypuszczalnie benedyktynów, zniszczonego zapewne w trakcie najazdu czeskiego w 1038 r. Obecnie nie ma na to żadnych dowodów, a badania archeologiczne z lat 1987-1995 stanowczo odrzucają istnienie wtedy takiego opactwa.

Badania archeologiczne potwierdziły, że rozwój osady Trzemeszno był ściśle związany z rozwojem klasztoru trzemeszeńskiego. W X-XI w. gród obronny, osada Trzemeszno otrzymała prawa miejskie ok. 1382 r. od 1765 nowe miasto, założone na północ od starego. Do 1793 r. własność klasztoru norbertanów.

Fundacja klasztoru nastąpiła w pierwszej połowie XII w., być może w latach 1134-1138. Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie trwała do początku XVI w. Była to fundacja Bolesława III Krzywoustego, zaś po jego śmierci uposażeniem nowo powstałej wspólnoty zajęła się jego żona Salomea z Bergu oraz książęta juniorzy (Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary, Henryk Sandomierski, Kazimierz Sprawiedliwy). Pierwsi zakonnicy do Trzemeszna przybyli prawdopodobnie z terenów południowych Rzeszy. Związki afiliacyjne klasztoru trzemeszeńskiego z kongregacją kanoników regularnych z Arrovaise we Flandrii znajdują potwierdzenie źródłowe dopiero od 1320 r. Klasztor trzemeszeński nie należał również od początku swojego istnienia do kongregacji laterańskiej kanoników regularnych, gdyż ta sformalizowała się na ziemiach polskich dopiero w pierwszej połowie XVI w.

Pierwotny kościół kanoników regularnych w Trzemesznie nosił wezwanie św. Wojciecha. Zagadkowe pozostaje jego rzekome drugie wezwanie (NMP), które wspomniane jest tylko w jednym dokumencie trzemeszeńskim. Największą liczbę posiadłości klasztor trzemeszeński pozyskał w XII i XIII w. Sięgały one od okolic Trzemeszna, przez Pałuki, Kujawy, okolicę Łęczycy i Sieradza, aż po Sandomierszczyznę. W XIV w. liczba posiadłości klasztoru spadła prawie o połowę i ustabilizowała się w następnych wiekach. Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie trwała do początku XVI w.

W 1776 r. z inicjatywy opata Michała Kosmowskiego powstało w Trzemesznie polskie gimnazjum.

Zostało przez władze pruskie rozwiązane w 1863 r. po gremialnym uczestnictwie 60 uczniów w powstaniu styczniowym (ponownie otwarte 3 lata później, lecz jako szkoła... trzyklasowa). Gimnazjum zostało reaktywowane w 1919 r.

Związani z nim byli między innymi arcybiskup Florian Stablewski – prymas Polski, ksiądz Kazimierz Zimmermann – rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, Józef Przyborowski – pierwszy polski archeolog, Wojciech Trąmpczyński – marszałek Sejmu, Kazimierz Grus – karykaturzysta, Jerzy Hulewicz – malarz, pisarz i dramaturg.

Obecnie nosi nazwę Zespołu Szkół Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Michała Kosmowskiego.

W kampanii wrześniowej 1939 r. obroną Trzemeszna kierował dowódca Straży Porządkowej, rzeźnik Andrzej Marchlewicz. Jego oddział stawiał opór Niemcom do 11 września, atakując straż przednią Wehrmachtu i likwidując niemieckich spadochroniarzy. Oddział ten toczył walki w okolicznych miejscowościach, m.in. w Kruchowie, Jastrzębowie i Niewolnie. Ogółem poległo 50 obrońców.

Z Trzemeszna pochodzili m.in.: Jan Kiliński - bohater insurekcji kościuszkowskiej, Jędrzej Moraczewski – polski polityk, premier i ks. Stanisław Kozierowski – badacz historii Wielkopolski.

Z tym miastem byli także związani: Józef Chociszewski, ks. Marceli Kowalski, Adolf Ignacy Skarbek-Malczewski, Jerzy Milisewicz, Paweł Edmund Strzelecki, Jerzy Waldorff, Władysław Wlekliński, Augustyn Zimmermann i Jan Zimmermann.

• Zespół poklasztorny kanoników regularnych (laterańskich). Nieaktualne obecnie badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1945-1950 ujawniły istnienie pod obecnym kościołem reliktów budowli z X w. Według ostatnich badań archeologicznych z lat 1987-1995 odrzucono istnienie pierwszej X-wiecznej świątyni benedyktyńskiej. Potwierdzono, że pierwsza budowla powstała w XII w. za Bolesława Krzywoustego i była to opisana dalej trójnawowa bazylika wzniesiona dla Kanoników Regularnych Laterańskich z Flandrii.

Budowlą tą był kościół romański sprzed połowy XII w., trójnawowa bazylika z transeptem, z prosto zamkniętym prezbiterium i dwuwieżową fasadą zachodnią. Z tego kościoła oprócz fundamentów zachowała się zachodnia para kolumn z kostkowymi kapitelami, dolna część murów wieży południowej i empory. Kościół ten został przebudowany w stylu gotyckim w XV w. Obecna późnobarokowa świątynia pw. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła jest wynikiem gruntownej przebudowy z lat 1762-1781, której projekt jest przypisywany Efraimowi Szregerowi.

• Budynki późnobarokowe:
  • późnobarokowy szpital, zbudowany w latach 1787-1791, mieścił również sierociniec, dom starców i alumnat dla młodzieży nieszlacheckiej,
  • budynek dawnego alumnatu i szkoły dla młodzieży, zbudowany w latach 1773-1775, obecnie liceum,
  • browar klasztorny, w końcu XIX w. przebudowany i rozbudowany o neogotycką wieżę.

• Budowle Trzemeszna powstałe dzięki fundacji opata Michała Kościeszy Kosmowskiego:

W 2 poł. XVIII w. opatem istniejącego w Trzemesznie klasztoru norbertanów był Michał Kościesza Kosmowski (1725-1804). Obok bohatera insurekcji kościuszkowskiej Jana Kilińskiego, urodzonego w tym mieście w 1760 r., M. K. Kosmowski jest najbardziej znaną postacią związaną z Trzemesznem. Wielkie są jego zasługi dla miasta – m.in. był inspiratorem przebudowy kościoła klasztornego, budowy domów mieszkalnych, młynów, twórcą gimnazjum o bardzo postępowym programie, założycielem szpitala, sierocińca i domu starców. Za zasługi otrzymał od króla Stanisława Augusta Order św. Stanisława.

Dwa dzieła architektury powstałe z fundacji opata są do dziś najciekawszymi budowlami Trzemeszna. Stoją one przy placu noszącym jego imię.

Przy południowej części placu wznosi się dwuskrzydłowy barokowy budynek Collegium — gimnazjum ufundowanego w 1773 r. Na ozdobnym łuku bramnym znajduje się płasko rzeźbiony medalion z popiersiem króla Stanisława Augusta, a wyżej herb króla Ciołek oraz herby Polski i Litwy. Fundacja utworzona z kilku majątków ziemskich pozwalała na pokrycie opłat za utrzymanie w internacie 12 uczniów pochodzenia szlacheckiego i 8 ubogich uczniów pochodzenia chłopskiego lub mieszczańskiego. Trwająca 6 lat nauka była dla wszystkich bezpłatna. W szkole uczono gramatyki, retoryki, poezji oraz filozofii i teologii w sposób na owe czasy bardzo nowoczesny.

Uczniami gimnazjum trzemeszeńskiego byli m.in. Jędrzej Śniadecki – wybitny uczony,lekarz, biolog, chemik i filozof, Stefan Garczyński – poeta i powstaniec z 1831 r.. Marian Langiewicz – generał i dyktator powstania styczniowego, Hipolit Cegielski – pedagog, twórca obecnych Zakładów HCP w Poznaniu, Klemens Tomczek – geograf i podróżnik, Józef Chociszewski – pisarz, bojownik o sprawę narodową.

Po chwilowym upadku związanym ze śmiercią założyciela, gimnazjum reaktywowało swoją działalność w 1818 r.

Obecny budynek Liceum Ogólnokształcącego im. M. Kosmowskiego położony jest na zachód od dawnego. Przed budynkiem głaz (z 1988 r.) upamiętniający udział uczniów w powstaniu styczniowym.

Zachodnią stronę pl. Kosmowskiego zajmuje kościół Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii, zbudowany na niewielkim wzniesieniu wrzynającym się w jezioro. Od 1969 r. nosi on tytuł bazyliki mniejszej.

Około poł. X w. wzniesiono tu małą kaplicę klasztorną w stylu preromańskim. Mury jej, licowane od wewnątrz, wykonane były z wielkich nie obrabianych głazów polnych na zaprawie wapiennej, a posadzka z barwionych, wzorzyście układanych płytek ceramicznych. Kaplica uległa przypuszczalnie zniszczeniu w 1038 r. Na jej ruinach sprowadzeni do Trzemeszna kanonicy regularni (norbertanie) wznieśli w latach 1130-1146 trójnawową bazylikę romańską z transeptem i dwiema wieżami, przed 1434 r. przebudowaną w stylu gotyckim.

W 2 poł. XVIII w. dokonano inspirowanej przez opata M. Kosmowskiego gruntownej przebudowy świątyni, w wyniku której powstała istniejąca dziś budowla barokowa. Uznawana za jeden z cenniejszych przykładów barokowej architektury sakralnej w Wielkopolsce. W 1836 r. władze pruskie zamknęły klasztor, zabudowania klasztorne zostały rozebrane, a kościół stał się parafialnym.

W czasie II wojny światowej Niemcy zamienili kościół na magazyn kożuchów i odzieży wojskowej. W 1945 r. podpalili go, a zbrojne posterunki nie dopuściły do ratowania budowli. Całe wnętrze wypaliło się doszczętnie. Odbudowa świątyni trwała do 1960 r.

To trójnawowa bazylika, zbudowana na planie krzyża, z kopułą osadzoną na skrzyżowaniu naw. Projektantem przebudowy był architekt warszawski Efraim Szreger. Fasada wschodnia ozdobiona jest dwiema niskimi wieżami. W wieży południowej fasady zachodniej widoczny jest fragment romańskiego muru z ciosów granitowych. Między wieżami duże ostrołukowe okno, nad którym znajduje się skromny szczyt barokowy. Część środkowa kościoła otoczona jest nawą i ośmioma kaplicami, zwieńczonymi kopułkami z latarniami. W nawach i prezbiterium sklepienia kolebkowe. Przy chórze muzycznym zachowało się gotyckie sklepienie gwiaździste. Także przy chórze, w nawie głównej, widoczne są dwie duże kolumny romańskie. Kopuła ozdobiona jest polichromią Franciszka Smuglewicza, po zniszczeniach wojennych zrekonstruowaną w latach 1955-1956 przez Zofię Wilińską. Ostatnimi czasy malowidła te uległy znacznym zniszczeniom wskutek wilgoci. Poniżej, we wnękach przybranych stiukowymi draperiami, znajdują się figury czterech ewangelistów. Ściany nawy oraz prezbiterium zdobią pilastry i dekoracja stiukowa. Murowane ołtarze barokowe są rekonstrukcją. W ołtarzu głównym obraz Zofii Wilińskiej – kopia zniszczonego przez pożar obrazu Franciszka Smuglewicza przedstawiającego Wniebowzięcie NMP. Przy prezbiterium dwa nagrobki: z lewej opata A. Mielińskiego (zm. 1584), z prawej – M. Kosmowskiego, dobroczyńcy miasta i klasztoru. Na ścianie jednej z kaplic po stronie południowej tablica ufundowana w 100. rocznicę śmierci Jana Kilińskiego.

Do 1939 r. kościół posiadał, po katedrze gnieźnieńskiej, najbogatszy skarbiec kościelny w Wielkopolsce. Przy kościele plebania zbudowana w połowie XIX w. na miejscu pałacyku opackiego.

Wielkim wydarzeniem dla mieszkańców Trzemeszna było poprowadzenie w 1872 r. kolei przez miasto. W Trzemesznie znajduje się stacja kolejowa na linii Poznań-Gniezno-Inowrocław-Gdańsk/Olsztyn.

Przez miasto przebiega droga krajowa nr 15: (Wrocław)-Trzebnica-Krotoszyn-Września-Gniezno-Trzemeszno-Toruń-Ostróda-(Olsztyn).

Działa również komunikacja autobusowa do okolicznych miejscowości obsługiwana przez PPKS Gniezno a także zamiejscową bazę PPKS Inowrocław w Mogilnie.

Dwie znaczące fabryki: materiałów izolacyjnych dla budownictwa i przemysłu ziemniaczanego.

Trzemeszno należy do najciekawszych miejscowości Szlaku Piastowskiego.