Desman ukraiński

Desman ukraiński

Desmana moschata[1]
(Linnaeus, 1758)
Okres istnienia: trzeciorzęd–holocen PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q 66/0 66/0
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	owadożery
Rodzina	kretowate
Podrodzina	krety
Plemię	desmany
Rodzaj	desman
Gatunek	desman ukraiński
Synonimy
Castor moschatus Linnaeus, 1758[2] Desmana moschata: Güldenstädt, 1777[3] Sorex moschatus: Pallas, 1781[4] Mygale moscovitica É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1811[5]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[6]
krytycznie zagrożony
Zasięg występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Desman ukraiński^[7], wychuchol ukraiński^[8], desman^[8], chochoł piżmowy^[8][9] (Desmana moschata) – gatunek małego ziemnowodnego ssaka z rodziny kretów (Talpinae) w obrębie rodziny kretowatych (Talpidae), jedyny żyjący współcześnie przedstawiciel rodzaju desman^[7] (Desmana)^[10], występujący w Rosji, Kazachstanie i na Ukrainie^[6]. Zamieszkuje dorzecza Wołgi, Donu, Oki i rzeki Ural^[8], a niewielka populacja także brzegi rzeki Desna, ukraińskiego dopływu Dniepru. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody uznaje go za gatunek krytycznie zagrożony wyginięciem^[6].

Po raz pierwszy wychuchol ukraiński został opisany przez francuskiego botanika Charles’a de L’Écluse w 1605 roku w pracy „Exoticorum libri decem”^[11]. Autor uznał wówczas zwierzę za gryzonia i nadał mu nazwę Mus aquaticus exotica^[12]. Nazwa „desman” wspomniana została po raz pierwszy przez Louisa Daubentona w „L’Histoire Naturelle, générale et particulière, avec la description du Cabinet du Roi” (pod redakcją Georges’a-Louisa Leclerca de Buffona)^[13], który wskazywał, że futra zwierząt (określanych także jako Mus aquaticus) były chętnie kupowane przez ówczesnych kuśnierzy. W 1673 Charleston lokował wychuchola w rzędzie ssaków owadożernych i używał nazwy Sorex moscovites. Karol Linneusz w 10. edycji Systema Naturae w 1758 roku zaliczył jednak gatunek do bobrów i nadał nazwę Castor moschatus^[2]. Jako miejsce typowe autor wskazał wodnisty teren w Rosji^[2][a]. Dopiero w 1777 Johann Anton Güldenstädt sporządził obszerny opis gatunku, zaproponował nazwę Desmana dla nowego rodzaju zwierząt, w którym ulokował wychuchola^[3][12].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten gatunek za monotypowy^[14].

• Desmana: fr. desman, niem. desman „desman”, od szw. desman råtta „szczur piżmowy”, od desman „piżmo”^[15].
• moschata: nowołac. Moschatus „moskiewski”, od Moscovia „moskiewski”, od łac. Moschi „lud mieszkający między Morzem Czarnym a Kaspijskim”^[16].

W polskiej literaturze zoologicznej gatunek Desmana moschata był oznaczany nazwą „wychuchol ukraiński”^[8]. W wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” gatunkowi nadano nazwę „desman ukraiński”, rezerwując nazwę „wychuchol” dla rodzaju Galemys^[7].

Masywny tułów wychuchola wraz z głową osiąga długość u samic 193–240 mm, natomiast u samców 200–225 mm^[17]. Długość ogona wynosi u samic 180–210 mm zaś u samców 185–203 mm; długość tylnej stopy mieści się w przedziale 51–58 mm^[17]. Masa ciała samic 370–447 g, samców 390–450 g^[17]. Płci są mniej więcej tego samego rozmiaru^[17]. Ciało pokrywa gęsta sierść, która nie namaka w wodzie. Z wierzchu jest wybarwiona na kolor brunatnobury, a od spodu jasnosrebrzysty. Ogon desmana pokryty jest łuskami. Krótkie kończyny zakończone są palcami połączonymi błoną pływną. Małżowiny uszne zwierzęcia są zredukowane, a nos składa się z połączonych ze sobą rurek z chrząstki i przypomina krótką trąbę. Górne siekacze są silnie rozwinięte i służą zwierzęciu do kruszenia skorup mięczaków, które obok pijawek, owadów i roślin stanowią jego główny składnik pożywienia^[8].

Wychuchol ukraiński występuje w Rosji, Kazachstanie i na Ukrainie, a izolowane populacje na Białorusi wymarły. Obecnie zakres występowania jest bardzo rozdrobniony^[6]. Zamieszkuje między innymi dorzecza Wołgi, Donu, Oki i rzeki Ural^[8]. Wychuchole zniknęły z terenu Ukrainy pod koniec XIX wieku, w 1950 odnaleziono tam jednak populację, która przetrwała. W 1990 stwierdzono obecność tych zwierząt w rzece Desnie, ukraińskim dopływie Dniepru^[6].

Wychuchol kopie nory głównie wzdłuż starorzecza, ale także na brzegach rzek o wolnym nurcie i jezior o głębokości 1–2 m. Na siedlisko wybiera zbiorniki o strefie przybrzeżnej porośniętej roślinnością wodno-bagienną, w których licznie występują bezkręgowce^[6]. Wychuchol lokuje wejście do swoich nor pod wodą. Czasami zajmuje także nory opuszczone przez karczownika ziemnowodnego^[8].

Jest gatunkiem wszystkożernym^[6]. Żeruje w wodzie^[8]. Naukowcy odnotowali ponad 72 gatunki bezkręgowców oraz 30 gatunków roślin, które wchodzą w skład diety wychuchola. D. moschata zjada także ryby i płazy^[6].

W trzeciorzędzie i plejstocenie przodkowie wychuchola ukraińskiego zasiedlali tereny Europy, a w przejściowym okresie także i Ameryki Północnej^[8]. Skamieniałe ślady gatunku datowane na czwartorzęd odkryto w Niemczech, Rumunii i w Wielkiej Brytanii^[18]. Kopalne ślady występowania gatunku odnajdywane są także na terenie Polski^[8].