Rutowate
 Kwiaty Citrus sinensis | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina |
rutowate |
| Nazwa systematyczna | |
| Rutaceae Juss. Gen. Pl.: 296. 4 Aug 1789, nom. cons. | |
Rutowate (Rutaceae Juss.) – rodzina roślin z rzędu mydleńcowców Sapindales (lub rutowców Rutales w niektórych ujęciach systematycznych). Obejmuje 161 rodzajów i 2085 gatunków, zamieszkujących strefy tropikalną i subtropikalną, rzadziej strefę umiarkowaną[2]. W Polsce rosną tylko niektóre gatunki w uprawie[3]. Największe znaczenie ekonomiczne w rodzinie ma rodzaj cytrus, którego wiele gatunków i wyhodowanych odmian to ważne rośliny owocowe, dostarczające nie tylko owoce spożywane w postaci świeżej, soków i wielu przetworów, ale także dostarczające produktów dla przemysłu perfumeryjnego i spożywczego – przypraw, konserwantów, olejków eterycznych. Roślinami przyprawowymi są przedstawiciele rodzaju ruta, żółtodrzew, Bergera koenigii (kluczowy składnik przyprawy curry). Olejki eteryczne z gatunku Boronia megastigma stosowane są w przemyśle perfumeryjnym, podobnie żywice roślin z rodzaju Amyris, które poza tym dostarczają wartościowego drewna opałowego. Szereg roślin drzewiastych cenionych jest ze względu na drewno, często wonne (np. rodzaje Chloroxylon, Zanthoxylum, Amyris, Flindersia, Phellodendron). Liczne rośliny z tej rodziny uprawiane są jako ozdobne, w warunkach klimatu umiarkowanego np. skimmia, ruta, parczelina, korkowiec, a w strefie międzyzwrotnikowej także: cytrusy, Boronia, Choisya, Cneorum, Correa, Diosma, Murraya, Tetradium, Toddalia, Triphasia i in.[4]
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Drzewa, krzewy i byliny (zwykle potężne, rosnące w tropikach[5]), czasem cierniste lub wspinające się, często wonne i zawierające w różnych organach prześwitujące zbiorniczki z olejkami eterycznymi (brak ich tylko u części Cneoroideae)[4].
- Liście
- Skrętoległe, naprzeciwległe lub w okółkach, zawsze bez przylistków. Blaszka pojedyncza lub złożona, zarówno pierzasto jak i dłoniasto, czasem ze zredukowanymi listkami do jednego. Często z oskrzydloną osią liścia. Blaszka całobrzega, karbowana lub ząbkowana[4].
- Kwiaty
- Pojedyncze lub zebrane są w wyrastające w kątach liści lub na szczytach pędów kwiatostany wiechowate, groniaste, kłosowate, baldachowate, główkowate. Kwiaty zwykle są promieniste, rzadziej w różnym stopniu grzbieciste, zarówno obupłciowe jak i jedniopłciowe[4]. Liczba elementów składowych okółków kwiatowych jest zmienna, często nawet na tej samej roślinie[5]. Działki kielicha są niepozorne[5], wolne lub zrośnięte, w liczbie trzech, czterech lub pięciu. Płatki korony są wolne lub częściowo zrośnięte, w takiej samej liczbie jak działki[4]. Pręciki występują zwykle w dwóch okółkach, z których zewnętrzny jest nadległy płatkom, ale też bywają międzyległe. Rzadko zewnętrzny okółek ulega redukcji do prątniczków lub zupełnej[5]. Nitki pręcików są wolne lub zrastają się w rurkę, a u ich podstawy znajduje się dysk miodnikowy. Pylniki otwierają się podłużnymi pęknięciami do środka lub na boki. Zalążnia jest górna, często osadzona na krótkim gynoforze i tworzona jest przez jeden do pięciu, rzadziej więcej, niemal wolnych do całkowicie zrośniętych owocolistków[4].
- Owoce
- Torebki, pestkowce lub jagody[5], czasem w różnym stopniu wolne mieszki lub skrzydlaki[4].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Rodzina z rzędu mydleńcowców Sapindales w obrębie kladu różowych roślin okrytonasiennych[2].
| mydleńcowce |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophytina Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Rutanae Takht., rząd rutowce (Rutales Perleb), rodzina rutowate (Rutaceae Juss.)[6].
| rutowate |
| ||||||||||||||||||
Podrodzina Cneoroideae Webb
- Bottegoa Chiov.
- Cedrelopsis Baillon
- Cneorum L. – pysznik[8]
- Dictyoloma A. Jussieu
- Harrisonia A. Jussieu
- Ptaeroxylon Ecklund & Zeyerh.
- Spathelia L.
Podrodzina Amyridoideae Arnott
- Acmadenia Bartling & H. L. Wendlbo
- Acradenia Kippist
- Acronychia J. R. Forster & G. Forster
- Adenandra Willdenow
- Adiscanthus Ducke
- Afraurantium A. Chevalier
- Agathosma Willdenow – bukko
- Amyris P. Browne
- Andreadoxa Kallunki
- Angostura Roemer & Schultes
- Apocaulon R. S. Cowan
- Araliopsis Engler
- Asterolasia F. Mueller
- Balfourodendron Oliver
- Boronia Smith
- Bosistoa Bentham
- Bouchardatia Baillon
- Bouzetia Montrouz.
- Brombya F. Mueller
- Calodendrum Thunberg
- Casimiroa La Llave – kazimira
- Choisya Kunth
- Chorilaena Endlicher
- Clausena Burmann f.
- Coatesia F. Mueller
- Coleonema Bartling & H. L. Wendlbo
- Conchocarpus J. K. Mikan
- Coombea P. van Royen
- Correa Andrews
- Crossosperma T. G. Hartley
- Crowea Smith
- Decagonocarpus Engler
- Decatropis J. D. Hooker
- Decazyx Pittier & S. F. Blake
- Dendrosma Pancher & Sebert
- Desmotes Kallunki
- Dictamnus L. – dyptam
- Dinosperma T. G. Hartley
- Diosma L.
- Diplolaena R. Brown
- Drummondita Harvey
- Dutaillopsis T. G. Hartley
- Empleuridium Sonder & Harvey
- Empleurum Aiton
- Eriostemon Smith
- Ertela Adanson
- Erythrochiton Nees & Martius
- Esenbeckia Kunth
- Euchaetis Bartling & H. L. Wendlbo
- Euodia J. R. Forster & G. Forster – ewodia
- Euxylophora Huber
- Fagaropsis Siebenlist
- Flindersia R. Brown
- Galipea Aublet
- Geijera Schott
- Geleznowia Turczanowicz
- Halfordia F. Mueller
- Helietta Tulasne
- Hortia Vand.
- Ivodea Capuron
- Leionema Rudge
- Leptothyrsa J. D. Hooker
- Lubaria Pittier
- Lunasia Blanco
- Macrostylis Bartling & H. L. Wendlbo
- Medicosma J. D. Hooker
- Megastigma J. D. Hooker
- Melicope J. R. Forster & G. Forster
- Metrodorea A. St.-Hilaire
- Microcybe Turczanowicz
- Muiriantha C. A. Gardner
- Myrtopsis Engler
- Naudinia Planchon & Linden
- Nematolepis Turczanowicz
- Neobyrnesia J. A. Armstrong
- Neoschmidea T. G. Hartley
- Neoraputia Kallunki
- Nycticalanthus Ducke
- Orixa Thunberg – oriksa
- Peltostigma Walpers
- Pentaceras J. D. Hooker
- Perryodendron T. G. Hartley
- Phebalium Ventenat
- Phellodendron Ruprecht – korkowiec
- Philotheca Rudge
- Phyllosma Bolus
- Pilocarpus Vahl
- Pitavia Molina
- Plethadenia Urban
- Polyaster J. D. Hooker
- Pseudiosma Candolle
- Ptelea L. – parczelina
- Raputia Aublet
- Raputiarana Emmerich
- Rauia Nees & Martius
- Raulinoa R. S. Cowan
- Ravenia Vellozo
- Raveniopsis Gleason
- Rhadinothamnus Paul G. Wilson
- Rutaneblina Steyermark & Luteyn
- Sheilanthera I. Williams
- Sigmatanthus Emmerich
- Skimmia Thunberg – skimmia
- Spiranthera A. St.-Hilaire
- Stauranthus Liebm.
- Tetractomia J. D. Hooker
- Tetradium Loureiro
- Ticorea Aublet
- Toddalia Jussieu
- Toxosiphon Baillon
- Urocarpus Harvey
- Vepris A. Jussieu
- Zanthoxylum L. – żółtodrzew
Podrodzina Rutoideae Arnott
- Boenninghausenia Reichenbach – boenninghausenia
- Chloroxylon Candolle
- Psilopeganum Forbes & Hemsley
- Ruta L. – ruta
- Thamnosma Freémont
Podrodzina Aurantioideae Eaton
- Aegle Correa – kleiszcze
- Aeglopsis Swingle
- Afraegle (Swingle) Engler
- Atalantia Correa
- Balsamocitrus Stapf
- Bergera L.
- Burkillanthus Swingle
- Citropsis (Engler) Swingle & M. Kellerm.
- Citrus L. – cytrus
- Cneoridium J. D. Hooker
- Glycosmis Correa
- Haplophyllum A. Jussieu
- Limnocitrus Swingle
- Limonia L. – feronia
- Luvunga Wight & Arnott
- Merope M. Roemer
- Merrillia Swingle
- Micromelum Blume
- Monanthocitrus Tanaka
- Murraya L. – murraja
- Naringi Adanson
- Pamburus Swingle
- Paramignya Wight
- Pleiospermium (Engler) Swingle
- Poncirus Rafinesque – poncyria
- Swinglea Merrill
- Triphasia Loureiro
- Wenzelia Merrill
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b c Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-11-08] (ang.).
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ a b c d e f g Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase, Plants of the World, Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 374-378, ISBN 978-1-842466346.
- ↑ a b c d e Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 1, Warszawa: Muza SA, 1998, s. 315-324, ISBN 83-7079-778-4.
- ↑ Crescent Bloom, Rutaceae [online], The Compleat Botanica [dostęp 2010-02-07] [zarchiwizowane z adresu 2004-06-30] (ang.).
- ↑ List of Genera in RUTACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-11-08] (ang.).
- ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.), Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 30.
- EoL: 4414
- Flora of China: 10781
- Flora of North America: 10781
- GBIF: 2396
- identyfikator iNaturalist: 50623
- IPNI: 30001492-2
- ITIS: 28848
- NCBI: 23513
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:30001492-2
- Tela Botanica: 101022
- identyfikator Tropicos: 42000265
- identyfikator taksonu Fossilworks: 55733
- CoL: 626WT