Misteria eleuzyjskie

Ten artykuł dotyczy starożytnego rytuału religijnego na cześć Demeter i Persefony. Zobacz też: Misterium (ujednoznacznienie).

Misteria eleuzyjskie, Eleuzynie – misteria odprawiane w starożytnej Grecji, w Eleusis, nieopodal Aten, związane z kultem Demeter, jej córki Persefony oraz Dionizosa. Zgodnie z tradycją miał je zapoczątkować Eumolpos.

Misteria odprawiane były przez 2 tysiące lat, od około XV w. p.n.e. do 391 n.e. oficjalnie (zakazane zostały przez cesarza Teodozjusza), później potajemnie. Należały one do najważniejszych i najświętszych kultów religijnych świata greckiego. Aby uczestniczyć w obrzędach, wystarczyło mówić po grecku i być w stanie czystości rytualnej. Wtajemniczenia mógł dostąpić każdy: bez względu na status społeczny (wolni i niewolnicy), płeć czy pochodzenie. Możliwość uzyskania wtajemniczenia wiązała się z tzw. czystością serca. Dokładnej tajemnicy misteriów podobno nikt z wtajemniczonych nie wyjawił.

Jedynym zachowanym do dziś świadectwem związanym z misteriami eleuzyjskimi jest tzw. tabliczka Ninnion^[1][2], obecnie (2019) w zbiorach Narodowego Muzeum Archeologicznego w Atenach^[2].

Co roku w miesiącu Anthesterior na przedmieściach Aten obchodzono tzw. małe misteria. Trwały one przez osiem dni pod przewodnictwem mystagoga. Polegały one na serii rytuałów oczyszczających jak: post, ofiary. Zaczynały się one w ateńskim Eleuzynionie, następnego dnia neofici wraz ze swoimi hierofantami szli w procesji nad morze, gdzie myli prosiaka składanego po powrocie do Aten w ofierze. Trzeciego dnia archont dokonywał wielkiej ofiary. W czwarty odbywała się wielka procesja, która pod wieczór kierowała się w stronę sanktuarium. Ostatnie dni obejmowały posty i ofiary na podwórzu zewnętrznego sanktuarium.

Wielkie misteria odbywały się w miesiącu boedromion. Ich przebieg wyglądał następująco: 14 dnia miesiąca przenoszono „święte obiekty” z sanktuarium w Eleusis do Eleusionu w Atenach. Następnego dnia na agorze hierofant ogłaszał zgromadzonym rozpoczęcie misteriów. 16 dnia miała miejsce kąpiel w morzu z pochodniami, natomiast dwa następne dni trwał post. 19 dnia rozpoczynała się wielka procesja z Aten do Eleusis. W czasie pochodu tłum czcił Demeter radosnymi pląsami i śpiewami. Wraz z pojawieniem się pierwszej gwiazdy kończył się okres postu, który ustanowiono na pamiątkę błąkającej się i nieprzyjmującej pokarmów Demeter. Po dotarciu procesji do Eleusis obrzędy odbywały się w mogącym pomieścić nawet trzy tysiące ludzi Telesterionie. Dopiero gdy, przybywszy na miejsce, uczestnicy zagłębili się we wnętrzach sanktuarium, zaczynała obowiązywać zasada milczenia. Sam ceremoniał wewnątrz świątyni był aktem zindywidualizowanym. Osoba, która dostąpiła wtajemniczenia, poznawała umówiony znak czy hasło będące znamiennym dowodem dopełnienia ceremonii (tzw. synthema).

• Mircea Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, PAX, Warszawa 1988, t. 1, rozdział XII.
• James Edwin Oliver, Starożytni bogowie. Historia rozwoju i rozpowszechniania się religii starożytnych na Bliskim Wschodzie i w basenie śródziemnomorskim, PWN, Warszawa 1970.
• Joachim Wach, Socjologia religii, Książka i Wiedza, Warszawa 1961.

• Vishwa Adluri: Philosophy and Salvation in Greek Religion. Walter de Gruyter, 2013. ISBN 978-3-11-027638-1. [dostęp 2019-05-20]. (ang.).
• George Emmanuel Mylonas: Eleusis and the Eleusinian Mysteries. Princeton University Press, 2015. ISBN 978-1-4008-7729-4. [dostęp 2019-05-20]. (ang.).
• Erwin Rohde, Psyche: The Cult of Souls and Belief in Immortality among the Greeks, Harcourt, Brace & Co, Nowy Jork, 1925.
• Martin Persson Nillson, History of Greek Religions, Clarendon Press, Oxford 1925.
• P. Foucart, Les Mystères d'Eleusis, Paris 1914.
• Lewis Richard Farnell, Cult of Greek Religion, Oxford 1907.

• Demeter
• Persefona
• Kult płodności