Modalizm (herezja)

Ten artykuł dotyczy starożytnej herezji chrześcijańskiej. Zobacz też: inne znaczenia tego terminu.

Modalizm (z łac. modus „miara”) – heterodoksalna doktryna monarchianistyczna, która rozwinęła się pod koniec II wieku. Oparta była na koncepcji patrypasjanistycznej. Wyróżnia się dwie fazy ewolucji modalizmu: wcześniejszy etap nazywany był przez współczesnych właściwym monarchianizmem, późny modalizm jest określany mianem sabelianizmu.

Modalizm we wczesnej fazie rozwoju był określany przez współczesnych jako właściwy monarchianizm. Doktryna ta zakładała jedność Bożej substancji i osoby ontycznej^[1]. Modalizm pojawił się w okresie szerzenia się doktryny o Logosie, która stanowiła zagrożenie dla nurtu monarchicznego i mogła doprowadzić do negacji jedności Boga oraz powstania herezji o istnieniu dwóch Bogów: Ojca i Syna. Jako pierwszy poglądy modalne zaczął głosić teolog Noetus ze Smyrny. Oparł je na koncepcji patrypasjanizmu, głosząc, że Ojciec współcierpiał z Synem. W ten sposób tłumaczył niepodzielność Boga^[2].

Noetus został potępiony. Jego naukę kontynuowali Epigonus i Kleomenes. Według nich jeden i niepodzielny Bóg posiada postać uniwersalnej monady. Łączy w sobie sprzeczne cechy (np. widzialność i niewidzialność, śmiertelność i nieśmiertelność). W dalszej fazie ewolucji modalizmu, znanej przede wszystkim z napisanego około 213 roku dzieła Adversus Praxean autorstwa Tertuliana, pojawił się pogląd, że Słowo nie jest samodzielne. To Ojciec wcielił się w Syna i narodził się z Dziewicy. Poniósł śmierć na krzyżu, po czym zmartwychwstał. Dzięki temu możliwe było połączenie w jednym Bogu sprzecznych cech: boskich i ludzkich. W następnym etapie rozwoju doktryny prawdopodobnie nastąpiło przyjęcie przez modalistów prawdy o dwoistej naturze Syna, który będąc człowiekiem, został natchniony przez Ducha Świętego, przez co posiadł pierwiastek Boży. Na tym etapie modaliści zbliżyli się w swych poglądach do adopcjanizmu^[3].

 Osobny artykuł: Sabelianizm.

Ostatnia faza modalizmu, tj. późny modalizm, nazywana jest sabelianizmem. Był to pogląd szerzony przez Sabeliusza, przybyłego do Rzymu z Libii około 215 roku. Sabelianie negowali istnienie hipostaz Trójcy Świętej. Według nich jedynym Bogiem jest Ojciec, a Syn i Duch Święty są sposobami jego samowyrażania się^[4].

Poglądy zbliżone do modalizmu, lecz akcentujące bardziej rolę Jezusa jako Syna Bożego, a zarazem jednoosobowego Boga, reprezentuje obecnie Pentekostalizm Jedności Bóstwa, znany też jako "Jesus Only Group"^[5] .

• Adam Ciućka. "Jesus Only" – zielonoświątkowi antytrynitarze. „Magazyn Teologiczny Semper Reformanda”, 2003-09-08. [dostęp 2015-12-09]. 
• John N. D. Kelly, Julia Mruk, Emil Stanula: Początki doktryny chrześcijańskiej. Warszawa: Instytut Wydawniczy "Pax"., 1988. ISBN 83-211-0930-6. OCLC 69616968.
• J. Rawicz: Religie świata. Encyklopedia. Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. ISBN 84-9819-221-8. ISBN 83-89651-96-3. OCLC 749467736.