Kolonat

Kolonat (z łac. colonatus – stan wieśniaczy) – system eksploatacji ziemi, który wykształcił się w I wieku w cesarstwie rzymskim. Początkowo rozwijał się on przede wszystkim w Italii, z czasem rozpowszechnił się także w innych, głównie zachodnich prowincjach Imperium. W kolonacie osobiście wolni chłopi (kolonowie) dzierżawili od wielkich właścicieli ziemskich działki, oddając za ich użytkowanie czynsz w naturze lub pieniądzu. Problemy z opłacaniem czynszów sprawiały, że kolonowie popadali w coraz większą zależność od latyfundystów, która z czasem przybrała formę rzeczywistego poddaństwa.

Od III w. n.e. kolonat objął także wolnych chłopów, których działki graniczyły z latyfundiami. W okresie rozprężenia państwa szukali oni ochrony (łac. patrocinium) u wielkich panów. W zamian za nią oddawali latyfundystom swoją ziemię, którą następnie otrzymywali w dzierżawę na prawach kolonatu.

Rozwój rzymskich latyfundiów szedł w parze z ich uniezależnianiem się od władzy państwowej. Właściciele kompleksów dóbr od III w. coraz częściej uzyskiwali wyłączenie z administracji municypalnej, powszechnego sądownictwa i systemu podatkowego. W efekcie pogłębiało się uzależnienie kolonów od latyfundystów, a struktury państwowe traciły kontakt z podstawową warstwą ludności. Władcy późnego cesarstwa nie walczyli skutecznie z tymi tendencjami. Przeniesienie obowiązku poboru podatków i wyznaczania rekrutów na latyfundystów skłaniało nawet imperatorów do zwiększania zależności kolonów. Zgodnie z konstytucją Konstantyna I Wielkiego z 332^[1] zostali oni przypisani do ziemi (glebae adscripti) – zabroniono im opuszczania gospodarstw bez zgody właścicieli włości. Następni cesarze jeszcze bardziej rozbudowywali tę zależność^[2]. Kolonowie traktowani byli jako własność, "jakby niewolnicy" (quasi servi), "niewolnicy samej ziemi" (servi terrae ipsius)^[3]. Brak możliwości wyzwolenia stawiał kolonów pod tym względem w położeniu gorszym od niewolników^[4].

Gwałtowny rozwój kolonatu, a tym samym wielkiej własności ziemskiej w ostatnich wiekach istnienia Imperium uważany jest za jedną z przyczyn jego upadku. W dalszej perspektywie kolonat wywarł także wyraźny wpływ na rozwój nowego systemu społecznego – feudalizmu.

Przypisy

↑ Kodeks Teodozjański, ks. 5, tytuł 17, ustawa 1 : jeżeli u kogokolwiek znaleziony został kolon do kogo innego należący, przetrzymujący powinien odstawić go do miejsca jego pochodzenia oraz zapłacić za niego wszystkie daniny za czas, jaki u niego przebywał. Samych zaś kolonów, którzy próbują ucieczki, należy okuć w kajdany jak niewolników, aby ich zmusić do spełniania swoich obowiązków.
↑ "W roku 357 rozporządzono, że odtąd właściciel majątku ziemskiego sprzedając go nie musiał zabrać ze sobą swych kolonów, lecz przekazywał ich wraz z ziemią nabywcy (Kodeks Teodozjański 13, 10, 3). Szereg dalszych ustaw jeszcze bardziej ograniczyło swobodę kolonów. Także im zabroniono wstępowania do wojska lub do stanu duchownego. Według ustawy z roku 419 zbiegłego kolona odesłać należało do majątku, w którym się urodził, nawet w 30 lat po jego ucieczce, bez względu na to, czy pierwotny właściciel jeszcze żył czy też nie (tamże 5, 18, 1). Rzeczą zupełnie naturalną było przy tym, że przymus dziedziczenia zawodu dotyczył członków rodzin kolonów jako colonus originarius w takim samym stopniu, jak miejskich kupców i rzemieślników. Na mocy ustawy z roku 380 kolonom zabroniono nawet zawierania związków małżeńskich poza swym stanem (tamże 10, 20, 10)." Géza Alföldy Historia społeczna starożytnego Rzymu, przeł. z niem. Anna Gierlińska, Poznań: Kantor Wydawniczy SAWW 1991, s. 271.
↑ Kodeks Justyniański, księga 11, tytuł 52, ustawa 1 : et licet condicione videantur ingenui, servi tamen terrae ipsius cui nati sunt aestimentur (choć sprawiający wrażenie wolnych przez położenie, lecz oceniani jako niewolnicy ziemi przez urodzenie).
↑ Kazimierz Kolańczyk, Prawo rzymskie (kilka wydań) paragraf 81,3. Do powstania zależności prowadziła bądź umowa, bądź urodzenie w tym stanie, bądź zasiedzenie na cudzym gruncie przez lat 30, kolonem można było też zostać za karę.

Bibliografia

Benedykt Zientara: Historia powszechna średniowiecza. Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2006, s. 9–12. ISBN 978-83-7436-092-0.

[1] Kodeks Teodozjański, ks. 5, tytuł 17, ustawa 1 : jeżeli u kogokolwiek znaleziony został kolon do kogo innego należący, przetrzymujący powinien odstawić go do miejsca jego pochodzenia oraz zapłacić za niego wszystkie daniny za czas, jaki u niego przebywał. Samych zaś kolonów, którzy próbują ucieczki, należy okuć w kajdany jak niewolników, aby ich zmusić do spełniania swoich obowiązków.

[2] "W roku 357 rozporządzono, że odtąd właściciel majątku ziemskiego sprzedając go nie musiał zabrać ze sobą swych kolonów, lecz przekazywał ich wraz z ziemią nabywcy (Kodeks Teodozjański 13, 10, 3). Szereg dalszych ustaw jeszcze bardziej ograniczyło swobodę kolonów. Także im zabroniono wstępowania do wojska lub do stanu duchownego. Według ustawy z roku 419 zbiegłego kolona odesłać należało do majątku, w którym się urodził, nawet w 30 lat po jego ucieczce, bez względu na to, czy pierwotny właściciel jeszcze żył czy też nie (tamże 5, 18, 1). Rzeczą zupełnie naturalną było przy tym, że przymus dziedziczenia zawodu dotyczył członków rodzin kolonów jako colonus originarius w takim samym stopniu, jak miejskich kupców i rzemieślników. Na mocy ustawy z roku 380 kolonom zabroniono nawet zawierania związków małżeńskich poza swym stanem (tamże 10, 20, 10)." Géza Alföldy Historia społeczna starożytnego Rzymu, przeł. z niem. Anna Gierlińska, Poznań: Kantor Wydawniczy SAWW 1991, s. 271.

[3] Kodeks Justyniański, księga 11, tytuł 52, ustawa 1 : et licet condicione videantur ingenui, servi tamen terrae ipsius cui nati sunt aestimentur (choć sprawiający wrażenie wolnych przez położenie, lecz oceniani jako niewolnicy ziemi przez urodzenie).

[4] Kazimierz Kolańczyk, Prawo rzymskie (kilka wydań) paragraf 81,3. Do powstania zależności prowadziła bądź umowa, bądź urodzenie w tym stanie, bądź zasiedzenie na cudzym gruncie przez lat 30, kolonem można było też zostać za karę.

[1]

[2]

[3]

[4]