Kinematografia rosyjska

Film rosyjski – rosyjska sztuka filmowa i przemysł filmowy powstały w czasach Imperium Rosyjskiego. W okresie radzieckim rosyjscy reżyserzy należeli do grona najbardziej wpływowych i innowacyjnych twórców filmowych. W 1919 aktor i reżyser Władimir Gardin otworzył w Moskwie WGIK, najstarszą uczelnię filmową na świecie. Podczas panelu krytyków filmowych i historyków kina przy okazji wystawy światowej w Brukseli w 1958, większość głosujących uznała radziecki Pancernik Potiomkin Siergieja Eisensteina za największe arcydzieło sztuki filmowej wszech czasów^[1].

Podczas kiedy na Zachodzie kino było przede wszystkim formą rekreacji i wypoczynku dla klasy pracującej, kinematografia rosyjska aż do wybuchu rewolucji w 1917 była rozrywką elity, dostosowaną do jej wymagań intelektualnych^[2]. Pierwsze filmy zostały wyświetlone w Rosji przez braci Lumière w 1896. W tym samym roku powstaje w Rosji pierwszy film uwieczniający koronację cara Mikołaja II na Kremlu autorstwa Camille Cerfa. W 1897 pojawiają się pierwsze filmy produkcji rosyjskiej o charakterze dokumentalnym. Do najważniejszych filmów z okresu Rosji carskiej należą m.in. Stieńka Razin (1908), Obrona Sewastopola (1911), Odejście wielkiego starca (1912) czy Ojciec Sergiusz (1918).

Za ojca radzieckiego kina uważa się Lwa Kuleszowa, reżysera i teoretyka sztuki, który w zasadniczy sposób wpłynął na powstanie i rozwój ww. uczelni. Kuleszow zasłynął też jako twórca komedii Niezwykłe przygody Mister Westa w krainie bolszewików (1924), obśmiewającej stosunek Amerykanów do ZSRR. W 1922 Dziga Wiertow wraz z członkami grupy Kino-Oko ogłosił radykalny manifest, negujący rozrywkowe kino zachodnie przedstawiające wyidealizowany świat burżuazji oraz postulujący filmowanie zwykłych, prostych ludzi.

Kino rosyjskie i później rosyjskojęzyczne kino radzieckie stało się po rewolucji lutowej jednym z najbardziej innowacyjnych ruchów kulturalnych, w rezultacie czego powstały takie wiekopomne dzieła jak np. Strajk (1924), Pancernik Potiomkin (1925), Matka (1926), Październik (1928) i Człowiek z kamerą (1929)^[3]. Radzieccy twórcy filmowi, przede wszystkim Siergiej Eisenstein, Wsiewołod Pudowkin i Ołeksandr Dowżenko, należeli do grona najbardziej innowacyjnych i wpływowych reżyserów światowego kalibru. Nurt, który stworzyli ci twórcy, odbił się ogólnoświatowym echem i został ochrzczony radziecką awangardą.

Od 1932 zaczyna dominować promowany przez władze socrealizm. W okresie tym powstają jednak również wartościowe dzieła, takie jak biograficzny fresk Czapajew (1934) Siergieja i Gieorgija Wasiljewów czy komedia muzyczna Świat się śmieje (1934) Grigorija Aleksandrowa. W atmosferze zbliżającej się wojny oraz już w trakcie II wojny światowej Eisenstein nakręcił dwa wybitne dramaty historyczno-kostiumowe – Aleksander Newski (1938) oraz Iwan Groźny (1942-1946), mające głęboki wydźwięk polityczny.

Chruszczowowska odwilż odbiła się szerokim echem w radzieckim kinie. Filmowcy zaczęli śmielej eksplorować tematy jeszcze niedawno spychane na margines, jak losy i uczucia indywidualnych ludzi, wplątanych w historyczne zawirowania, jak było to w filmach Lecą żurawie (1957) Michaiła Kałatozowa (Złota Palma na 11. MFF w Cannes), Ballada o żołnierzu (1959) Grigorija Czuchraja czy Los człowieka (1959) Siergieja Bondarczuka. Poruszono też temat wypaczeń okresu stalinowskiego, m.in. Czyste niebo (1961) Czuchraja. Dano dojść do głosu młodemu powojennemu pokoleniu, jak w Mam 20 lat (1965) Marlena Chucyjewa.

Lata 60. to czas, w którym dla rosyjskiego kina zaistniał jego bodaj największy mistrz. Andriej Tarkowski zadebiutował filmem Dziecko wojny (1962) i od razu zawojował 23. MFF w Wenecji, zdobywając główną nagrodę Złotego Lwa. Później powstał Andriej Rublow (1966), wstrzymany przez cenzurę, choć uważany za arcydzieło reżysera. W kolejnej dekadzie Tarkowski nakręcił filmy filozoficzne w konwencji science-fiction: Solaris (1972) i Stalker (1979). Najbardziej osobistym dziełem twórcy było zaś Zwierciadło (1975).

W 1965-1967 Siergiej Bondarczuk nakręcił monumentalną Wojnę i pokój (4 części), najdłuższy film radziecki i najdroższy film na świecie (po uwzględnieniu inflacji)^[4]. Film zdobył Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego jako pierwszy obraz w języku rosyjskim.

W kinie popularnym dominowały komedie Leonida Gajdaja i Eldara Riazanowa. Pierwszy z nich stworzył takie przeboje jak Operacja „Y”, czyli przypadki Szurika (1965), Kaukaska branka (1966), Brylantowa ręka (1968) i Iwan Wasiljewicz zmienia zawód (1973). Riazanow nakręcił m.in. kultową Ironię losu (1975) z Barbarą Brylską w roli głównej, Biurowy romans (1977) i Dworzec dla dwojga (1983). W 1969 Władimir Motyl nakręcił Białe słońce pustyni – pierwszy film z gatunku „ostern”. Film ten oglądany był przez radzieckich kosmonautów podczas lotów kosmicznych^[5].

Lata 80. przyniosły rosyjskiemu kinu Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego, którego zdobył Władimir Mieńszow za film Moskwa nie wierzy łzom (1980). Powstał wtedy również słynny wstrząsający film antywojenny Idź i patrz (1985) Elema Klimowa. Atmosferę pieriestrojki i wyzwolonej cielesności najlepiej oddał Wasilij Piczuł w filmie Mała Wiera (1988).

W przeciągu lat 80. i 90. pomimo zniesienia cenzury, kino rosyjskie przeżywało kryzys spowodowany drastycznymi cięciami w dotacjach państwowych. Na początku XXI w., wraz z polepszeniem się sytuacji gospodarczej w kraju, kino rosyjskie doznało odrodzenia. Poziom produkcji filmowej w Rosji w bardzo krótkim czasie osiągnął wyższy pułap od produkcji brytyjskiej lub niemieckiej^[6]. W 2007 dochody z kinematografii wyniosły 565 mln dolarów, o 37% więcej niż o rok wcześniej^[7]. Do najbardziej znanych filmów nakręconych po 1991 należą m.in. Spaleni słońcem (1994, Oscar dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego), Cyrulik syberyjski (1998) i Dwunastu (2007) Nikity Michałkowa, Brat (1997) i Brat 2 (2000) Aleksieja Bałabanowa, Rosyjska arka (2002) Aleksandra Sokurowa oraz 9 kompania (2005) Fiodora Bondarczuka.

Za jedną z największych indywidualności kinematografii tego okresu uważa się Andrieja Zwiagincewa, którego film Powrót (2003) zdobył Złotego Lwa na 60. MFF w Wenecji. Jego kolejne, krytyczne względem Rosji obrazy, m.in. Elena (2011), Lewiatan (2014) i Niemiłość (2017), cieszyły się równie wielkim uznaniem, choć jednak bardziej poza ojczystym krajem.

Do twórców kształtujących kino artystyczne Rosji w XXI w. należą też m.in. Andriej Krawczuk (Italianiec, 2005), Anna Mielikian (Rusałka, 2007), Wiera Storożewa (Podróż ze zwierzętami domowymi, 2007), Kiriłł Sieriebriennikow (Dzień w Juriewie, 2008), Aleksiej Popogriebski (Jak spędziłem koniec lata, 2010), Angelina Nikonowa (Portret o zmierzchu, 2011), Aleksiej Fiedorczenko (Niebiańskie żony Łąkowych Maryjczyków, 2012), Jurij Bykow (Dureń, 2014) czy Boris Chlebnikow (Arytmia, 2017).