Grzybienie północne

Grzybienie północne
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	grzybieniopodobne
Rząd	grzybieniowce
Rodzina	grzybieniowate
Rodzaj	grzybienie
Gatunek	grzybienie północne
	Nazwa systematyczna
	Nymphaea candida J.Presl & C. Presl; Delic. Prag. 224. 1822 [Jul 1822]
Synonimy
	Nymphaea alba subsp. candida (C. Presl) Korsh.;
	Nymphaea alba subsp. candida (C. Presl) Korsh.;
	Systematyka w Wikispecies

Grzybienie północne, g. zapoznane (Nymphaea candida) – gatunek byliny z rodziny grzybieniowatych (Nymphaeaceae). Jeden z ok. 50 gatunków z rodzaju grzybienie (Nymphaea). Występuje w północnej Europie i Azji. W Polsce spotykany głównie w jeziorach na północy kraju, objęty ochroną.

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w północnej Europie i Azji (najdalej na południe występuje w Hiszpanii i na Kaukazie). W Polsce rozproszony w północnej części kraju. Po 1980 roku zostały potwierdzone następujące stanowiska w jeziorach północno-wschodniej Polski: Kołowinek koło Dobrego Lasku, Róg, Łękuk i Dubinek koło Orłowa, Legenda koło Zawad Oleckich, Gaładuś koło Żegar oraz Liczonka koło Ruskiej Wsi. Z powodu dużego podobieństwa do grzybieni białych gatunki te są często ze sobą mylone i dlatego też rozmieszczenie grzybieni północnych nie jest dokładnie poznane.

Morfologia

Pokrój: Roślina wodna (hydrofit), o pełzających, walcowatych kłączach. Jej liście i kwiaty unoszą się na wodzie. Gatunek bardzo podobny do powszechnie znanych grzybieni białych.
Liście: Liście pływające na powierzchni wody z długim ogonkiem (do 2 m). Liście są skórzaste, jajowate lub koliste, długości do 27 (rzadko 38^[5]) cm i szerokości do 23 (32^[5]) cm, u nasady głęboko wycięte. W odróżnieniu od grzybieni białych klapy u nasady liścia często zachodzą na siebie (u tego drugiego gatunku są zawsze rozchylone). Żyłki drugiego rzędu przy brzegu połączone ze sobą (cecha dobrze widoczna od spodu). Z wierzchu liście są zielone i pokryte woskiem, od spodu mają kolor fioletowy i pokryte są gęstymi włoskami.
Kwiaty: Na długich szypułkach, pływające, białe, o średnicy do 9 cm. Są obupłciowe, pozbawione miodników. Kielich jest cztero-, rzadko pięciodziałkowy, z działkami od zewnątrz zielonkawymi, od wewnątrz białymi, długości 2–4 (5) cm. Płatki korony liczne (do 20), ułożone spiralnie i stopniowo przechodzące w liczne pręciki. Pręciki mają nitki różnej długości, przy czym nitki nawet najbardziej wewnętrznych pręcików pozostają szersze od pylników (u grzybieni białych są węższe). Zalążnia kulista lub cylindryczna, zwężająca się ku górze. Znamię pojedynczego słupka jest ciemnożółte do czerwonego, zagłębione w środku, zbudowane z 6–14 promieni.
Owoc: Wielonasienny, jagodopodobny, zielony, z czworokątną nasadą.
Kłącze: Grube, pełzające, walcowate zakorzenione w dnie.

Biologia i ekologia

Liście rośliny unoszą się na powierzchni wody dzięki licznym komorom powietrznym w blaszce liściowej i ogonku oraz za sprawą śluzu wydzielanego przez włoski gęsto pokrywające spód liścia. Śluz ten chroni też liść przed wysychaniem. Kwitnie od czerwca do lipca (września^[5]). Dzięki kłączu zagłębionemu w mule roślina ma możliwość rozmnażania wegetatywnego. Rozwija się na głębokości od kilkudziesięciu centymetrów do 2 m. Optymalny rozwój osiąga w wypłycających się zatokach jezior^[5].

Siedliskiem są wody stojące lub wolno płynące. Rośnie na płytkich wodach o dnie zwykle torfowym lub piaszczysto-mulistym i mulistym. W odróżnieniu od grzybieni białych preferuje zbiorniki oligo- do słabo eutroficznych, o wodach bardziej miękkich (unika zbiorników z gytią wapienną). Gatunek charakterystyczny dla własnego zespołu Nymphaeetum candidae^[6].

Systematyka i zmienność

Grzybienie północne bywają ujmowane jako podgatunek grzybieni białych Nymphaea alba subsp. candida (J.Presl & C.Presl) Korsh., jednak w nowszych opracowaniach nazwa ta uznawana jest za synonim Nymphaea candida^[3]^[4].

Często tworzy mieszańce z grzybieniami białymi.

Odmiany botaniczne we florze Polski^[7]:

N. candida var. semiaperta (Klinggr.) Con. – kwiaty przez cały czas kwitnienia tylko na wpół rozchylone,
N. candida var. aperta Con.,
N. candida var. campanulata Schust.,
N. candida var. patula Schust.

Zagrożenia i ochrona

Gatunek objęty jest ochroną gatunkową w Polsce od 1983 roku^[8]. Początkowo podlegał ochronie częściowej, a od 1995 znajdował się pod ochroną ścisłą na podstawie rozporządzeń publikowanych kolejno w latach: 1995^[9], 2001^[10], 2004^[11] i 2012^[12]. Od 2014 roku gatunek ponownie podlega ochronie częściowej^[13]. Ustępuje głównie z powodu eutrofizacji jezior. Zagrożeniem dla gatunku jest także zanieczyszczenie wód. Na niektórych stanowiskach, np. w Zalewie Szczecińskim wyginął całkowicie, a w wielu innych miejscach zmniejszył swoją liczebność^[14]. Gatunek został zamieszczony w Polskiej czerwonej księdze roślin (2001) jako narażony na wyginięcie (kategoria VU). W wydaniu z 2014 roku posiada kategorię NT (bliski zagrożenia)^[15]. Tę samą kategorię otrzymał na polskiej czerwonej liście^[16].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-24] (ang.).
↑ ^a ^b Nymphaea candida C.Presl. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2014-11-15]. (ang.).
↑ ^a ^b Nymphaea candida C.Presl. [w:] Germplasm Resources Information Network - (GRIN) [on-line]. USDA, ARS, National Genetic Resources Program. National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2014-11-15]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Stanisław Kłosowski, Grzegorz Kłosowski: Rośliny wodne i bagienne. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2001, s. 122-123. ISBN 83-7073-248-8.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ Jasiewicz Adam (red.) 1985. Flora Polski – Rośliny Naczyniowe. 4: 306 pp. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Kraków.
↑ Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134).
↑ Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214 – Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin
↑ Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1167 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów
↑ Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. poz. 81)
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
↑ Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, s. 63. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

Bibliografia

Stanisław Kłosowski, Grzegorz Kłosowski: Rośliny wodne i bagienne. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2001. ISBN 83-7073-248-8.
R. Kaźmierczakowa (red.), K. Zarzycki (red.): Polska Czerwona Księga Roślin. Kraków: 2001. ISBN 83-85444-85-8.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-24] (ang.).

[tpl-3] Nymphaea candida C.Presl. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2014-11-15]. (ang.).

[grin-4] Nymphaea candida C.Presl. [w:] Germplasm Resources Information Network - (GRIN) [on-line]. USDA, ARS, National Genetic Resources Program. National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2014-11-15]. (ang.).

[klosowski-5] Stanisław Kłosowski, Grzegorz Kłosowski: Rośliny wodne i bagienne. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2001, s. 122-123. ISBN 83-7073-248-8.

[matuszkiewicz-6] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[7] Jasiewicz Adam (red.) 1985. Flora Polski – Rośliny Naczyniowe. 4: 306 pp. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Kraków.

[rozp1983-8] Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134).

[rozp1995-9] Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214 – Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin

[rozp2001-10] Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1167 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów

[rozp2004-11] Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną

[12] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. poz. 81)

[rozp2014-13] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).

[mirkowa-14] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, s. 63. ISBN 978-83-7073-444-2.

[15] Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[16] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]