Gadożer

Gadożer

Circaetus gallicus[1]
(J.F. Gmelin, 1788)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	szponiaste
Rodzina	jastrzębiowate
Podrodzina	jastrzębie
Plemię	Circaetini
Rodzaj	Circaetus
Gatunek	gadożer
Synonimy
Falco gallicus J.F. Gmelin, 1788[2] Circaetus ferox (J.F. Gmelin 1771)[3][4]
Podgatunki
C. g. gallicus (J.F. Gmelin, 1788) C. g. sacerdotis N. Ng, Christidis, Olsen, Norman & Rheindt, 2017
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[5]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
obszary lęgowisk      siedliska całoroczne      przeloty      zimowiska
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Gadożer^[6], krótkoszpon (Circaetus gallicus) – gatunek dużego, przeważnie wędrownego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae).

Często za podgatunki gadożera uznawano gadożera prążkowanego (C. beaudouini) i białobrzuchego (C. pectoralis), gdyż w rejonach, gdzie ich zasięgi występowania nakładają się na siebie, zdarzają się mieszane pary^[2]. Obecnie wyróżnia się dwa podgatunki C. gallicus^[7]:

• C. g. gallicus (J.F. Gmelin, 1788) – od południowo-zachodniej Europy do Azji Środkowej i północno-zachodnich Chin oraz Indie i północno-zachodnia Afryka
• C. g. sacerdotis N. Ng, Christidis, Olsen, Norman & Rheindt, 2017 – Małe Wyspy Sundajskie

Opisano też podgatunek heptneri mający obejmować populację ze wschodniej Azji, ale zmienność geograficzna ma tam charakter ekokliny^[8].

Zamieszkuje południową (od Portugalii, Hiszpanii i Francji), środkową i wschodnią Europę, zachodnią, środkową i południową Azję oraz północno-zachodnią Afrykę. Izolowana, osiadła populacja na Małych Wyspach Sundajskich w Indonezji^[9]. Populacja z Indii również osiadła, pozostała część populacji wędrowna. Przeloty w kwietniu–maju, a odloty od sierpnia do października. Europejska populacja pokonuje dalekie dystanse i zimuje w Afryce w strefie Sahelu^[2].

W Polsce niegdyś liczniejszy, obecnie skrajnie nielicznie lęgowy i bliski wymarcia (w latach 2013–2018 jego liczebność szacowano na 2–5 par^[10]). Niegdyś był uznawany za ptaka lęgowego niemal całej Polski, aktualnie gniazduje wyłącznie na wschodzie kraju, na przełomie XX i XXI wieku lęgi stwierdzano w Puszczy Białowieskiej, Sandomierskiej i Augustowskiej, na Bagnach Biebrzańskich, Lubelszczyźnie^[11] i prawdopodobnie w Bieszczadach^[12]. Obecnie (2020) jedynym pewnym miejscem występowania jest Puszcza Solska na Lubelszczyźnie, choć ptak ten w sezonie lęgowym bywa regularnie obserwowany na wschodzie kraju i pojedyncze pary mogą gdzieś jeszcze gniazdować^[12]. Przelotem może być spotykany w całym kraju. W Europie Środkowej jego zasięg ogranicza się właściwie tylko do wschodniej Polski, a poza tym do Słowacji i Węgier.

• Długość ciała 62–67 cm^[13]
• Rozpiętość skrzydeł 170–185 cm^[14][13]
• Masa ciała: samce 1,2–2 kg, samice 1,3–2,3 kg^[8]

Brak dymorfizmu płciowego, choć samica nieco większa od samca. Grzbiet brązowo-brunatny, spód jasny, niemal biały z drobnymi plamkami układającymi się w brunatne, poprzeczne pręgi. Brak ciemnych plam nadgarstkowych na spodzie skrzydła, co odróżnia go m.in. od rybołowa. Głowa i szyja może być ciemniejsza i odcinać się od jasnej piersi i brzucha. Duże żółte oczy są skierowane ku przodowi, głowa duża, okrągła, podobna do sowiej. Dziób niebiesko-czarny z sinoszarą woskówką. Wąski i równo ścięty ogon, na którym widać cztery ciemne pręgi. Młodociane mają jaśniejszy grzbiet^[15].

Podgatunek C. g. sacerdotis jest nieco mniejszy i bardziej blado ubarwiony od podgatunku nominatywnego^[9].

Rozległe, wilgotne lasy, głównie stare kompleksy sosnowe (też torfowiska, mszary i olsy), w otoczeniu których znajdują się otwarte tereny podmokłe (bagna i mokradła), gdzie poluje. Zasiedla głównie cieplejsze rejony, co wynika z diety złożonej ze zwierząt zmiennocieplnych, których liczebność jest ograniczającym czynnikiem dla populacji gadożera.

To luźna konstrukcja, na wysokim drzewie w jego szczytowej części, w sporej odległości od pnia. Gniazdo jest dobrze ukryte wśród gałęzi, choć nie osiąga dużych rozmiarów. Zbudowane z niewielkich patyków. Gadożery są silnie terytorialne w czasie wyprowadzanie lęgów. Para może wykorzystywać gniazdo przez wiele lat^[16].

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając pod koniec kwietnia lub w maju jedno białe jajo (czasem dwa). Długość jaja to około 70 mm^[14]. Niewielka liczba jaj w zniesieniu wynika z wąskiej specjalizacji pokarmowej, bo u innych ptaków drapieżnych samice znoszą zwykle 3–4 jaja. Większa liczba młodych sprawiałaby większe problemy ze zdobyciem wystarczającej ilości pokarmu. Z drugiej strony jajo jest duże i ciężkie, waży ok. 150 g.

Gadożer to ptak monogamiczny, w pary łączy się tylko na okres lęgów.

Jajo wysiadywane jest przez okres około 35–45 dni^[14] przez obydwoje rodziców. Gdy rodzice przynoszą ofiarę (początkowo głównie samiec) młodym, składają ją w zagłębienia gniazda. Matka mniejszym pisklętom może rozrywać pokarm na kawałki. Starsze potomstwo robi to samemu, a czasem stara się wyrywać żyjące gady czy płazy z dzioba rodzica. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo dopiero po około 60–80 dniach^[14], kiedy to rodzice przestają je karmić. Młode mogą być w gnieździe nawet jeszcze we wrześniu, co nie jest typowe u innych drapieżnych. Do lęgów przystępują w 3–4 roku życia.

Niemal wyłącznie płazy i gady, w tym jaszczurki. Poluje również na węże dochodzące do 2 metrów długości^[17], np. w Polsce głównie żmije zygzakowate i zaskrońce, choć nie zwraca uwagi na ich jadowitość. Chroni się przed ich jadem jedynie za pomocą gęstego upierzenia skrzydeł (razy węża kierowane są na niewrażliwe pióra), choć dzięki swym sprawnym unikom i umiejętnemu łapaniu (łamiąc kręgosłup) nie jest zwykle kąsany. Same łapy gadożera są pokryte grubą i twardą łuską rogową, co jest dodatkowym zabezpieczeniem, którego nie mają inne ptaki drapieżne. Charakterystycznym dostosowaniem są też krótkie szpony. Uzupełnienie diety mogą stanowić ssaki, ptaki i owady.

Dieta jest więc bardziej wyspecjalizowana niż w przypadku np. kani rudej, co ogranicza jednocześnie jego występowanie i jest dość rzadkim zawężeniem preferencji pokarmowych u ptaków drapieżnych. W czasie polowania pomaga mu duża zręczność w walce z ofiarą. Zwykle węża zabija uderzając go w głowę i wbijając swe szpony w jego ciało. Gady połyka zazwyczaj w całości. Powoduje to osobliwy widok i proces u odpoczywającego osobnika, któremu powiodło się polowanie. Z dzioba gadożera może wystawać wtedy część ofiary np. ogon jaszczurki lub węża, podczas gdy ich głowa jest już trawiona w żołądku. Zdobycz zwisa też z dzioba tego drapieżnika, gdy przynosi swą zdobycz młodym. Do polowania zabiera się później niż inne ptaki, a nawet gdy te wracają już na odpoczynek. Wylatuje na łowy wczesnym popołudniem, bo w tej najcieplejszej porze dnia największą aktywność wykazują zmiennocieplne gady i płazy. W czasie zawisającego lotu, podobnego do myszołowów, gdy wypatruje swych ofiar, opuszcza nogi. Może oddalać się nawet do 20 km od gniazda.

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje gadożera za gatunek najmniejszej troski (LC – least concern) nieprzerwanie od 2006 roku. Liczebność światowej populacji szacuje się (2015) na około 100–200 tysięcy dorosłych osobników, z czego Europę zamieszkuje 35 100 – 41 800 dorosłych osobników. Trend liczebności populacji uznaje się za stabilny^[5].

Wymieniony w I załączniku Dyrektywy ptasiej, który wyszczególnia gatunki objęte szczególnymi środkami ochronnymi, obejmującymi także ich siedliska^[18].

W Polskiej czerwonej księdze zwierząt z 2001 roku uznany za krytycznie zagrożony (CR – critically endangered)^[19], tę samą kategorią otrzymał na Czerwonej liście ptaków Polski z 2020 roku^[12]. W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą, wymaga ochrony czynnej. Wokół gniazd gadożerów obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 200 m, a okresowo (od 1 marca do 30 września) – w promieniu do 500 m od gniazda^[20].

• ptaki Polski

• Robert Jacek Dzwonkowski: Przyroda Polska. Warszawa: Mozaika, 2004. ISBN 83-89200-84-8. Brak numerów stron w książce
• Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X. Brak numerów stron w książce
• Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3. Brak numerów stron w książce
• Tajemnice zwierząt: Ptaki drapieżne Europy. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1991. ISBN 83-7023-149-7. Brak numerów stron w książce

• Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
• Circaetus gallicus (Gadożer). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 222–225. ISBN 83-86564-43-1.