Gmina polityczna (Szwajcaria)

Nie mylić z: Bürgergemeinde – gminą obywatelską w Szwajcarii.

Zobacz też: artykuły o innych typach gmin w Szwajcarii.

Gmina polityczna (od niem. Gemeinde – gmina, a także komuna (fr. commune, wł. comune, rm. vischnanca)^[1] lub społeczność) – jednostka podziału administracyjnego w Szwajcarii^[2][3].

Każda z gmin jest częścią jednego z kantonów, które wspólnie tworzą Konfederację Szwajcarską. W większości kantonów, gmina jest również częścią okręgu, odpowiadającego polskim powiatom. Niektóre z gmin określają się jako „miasta” (fr. ville lub niem. Stadt) lub „wsie” (niem. Dorf). Te określenia wynikają z tradycji lub z lokalnych preferencji i nie wprowadzają żadnej różnicy w stosowaniu prawa kantonowego lub federalnego^[4].

Na dzień 1 stycznia 2020 roku na terenie Szwajcarii istniało 2212 gmin^[4]. Ich populacja różni się znacznie, od Zurychu, w którym mieszka ponad 415 000 osób^[5], po Corippo, w którym mieszka tylko 11 osób^[6]. Gminy różnią się również rozmiarem, od małej z 0,32 km² gminy Kaiserstuhl^[7], po rozległą na ponad 439 km² gminę Scuol^[7].

Za początek systemu gmin można uznać czasy Republiki Helweckiej. W czasach Starej Konfederacji Szwajcarskiej to gminy przyznawały obywatelstwo swoim mieszkańcom. Poprzez obywatelstwo dostawali oni dostęp do własności wspólnej gminy, prawo głosu, a w niektórych przypadkach dostęp np. do ochrony prawnej lub medycznej. We wczesnych latach istnienia Starej Konfederacji Szwajcarskiej zaognił się konflikt między ośrodkami miejskimi, a wsiami, który dotyczył wprowadzenia jednolitego obywatelstwa dla wszystkich obywateli kraju. Zamożniejsi mieszkańcy miast mieli prawo do korzystania z lasów, rzek, nieruchomości komunalnych oraz innych obiektów wspólnej własności, których nie chcieli dzielić z biednymi przybywającymi ze wsi. W efekcie utworzono kompromis, który w okrojonej formie obowiązuje do dzisiaj. Spowodowało to utworzenie gmin politycznych (niem. Politische Gemeinde), oraz Bürgergemeinde(inne języki) (gmin obywatelskich). Obywatelstwo w gminie politycznej nie oznaczało uzyskania praw do własności Bürgergemeinde. W okresie następującym po wydaniu Aktu Mediacyjnego, a w szczególności w latach 1814–1830, w okresie Restauracji Konfederacji Szwajcarskiej(inne języki) zwiększyły się wpływy Bürgergemeinde, a w niektórych kantonach gminy straciły prawie wszystkie prawa, w tym do decydowania o własnej niezależności i prawach panujących na ich terenach. W latach 1830–1848 rozpoczęła się liberalna rewolucja obyczajowa, podczas której niektóre gminy pozbawione wcześniej praw obywatelskich uzyskały je ponownie. W większości kantonów Bürgergemeinden zachowały prawa do decyzji politycznych. Gmina Zurych odzyskała prawa polityczne dopiero w 1886 roku^[8].

W stosunkach między gminami politycznymi oraz obywatelskimi, często dominowały te drugie. W większości kantonów codzienna administracja oraz zarządzanie nieruchomościami i majątkiem gmin politycznych należało do dzielącej z nią teren Bürgergemeinde. Dopiero po uchwaleniu Konstytucji Szwajcarii w 1874 roku gminy na terenie całej Szwajcarii zdobyły prawa do nakładania podatków, budowania nieruchomości komunalnych (takich jak szkoły lub remizy strażackie), a także do zarządzania własnym majątkiem^[8].

Konstytucja Szwajcarii z 1999 roku odebrała na szczeblu federalnym wszystkie prawa Bürgergemeinden, oddając pełnię władzy w ręce gmin. Spowodowało to, że Bürgergemeinden straciły większość swoich wpływów. Pod koniec XX wieku obywatele Bürgergemeinden zaczęli stanowić coraz mniejszą część populacji miast, co było spowodowane zwiększeniem migracji wewnętrznej oraz wyludnianiem się wsi. Niektóre Bürgergemeinden istnieją do dzisiaj, a ich obywatelstwo (niem. Bürgerrecht) zdobywa się poprzez dziedziczenie po rodzicach^[8][9]. Są takie przypadki, jak w niewielkiej gminie politycznej Kammersrohr w kantonie Solura, liczącej zaledwie 28 mieszkańców, która w 2010 roku miała 958 dziedzicznych obywateli Bürgergemeinde (gminy obywatelskiej), a z których żaden nie mieszkał w gminie^[10].

Część Bürgergemeinden do dzisiaj posiada również prawa do zarządzania swoją własnością. Jednym z przykładów jest Bürgergemeinde Berno, która jest właścicielem i zarządcą dworca kolejowego w Bernie.

Każdy kanton jest odpowiedzialny za ustalenie zasad działania samorządu terytorialnego na swoim terenie. Oddelegowane do gmin czynności mogą obejmować świadczenie usług samorządu lokalnego, takich jak edukacja, usługi medyczne i społeczne, transport publiczny lub pobór podatków. Stopień centralizacji różni się w zależności od kantonu. Konstytucja federalna chroni autonomię gmin przed uchwaleniem przez kanton prawa, które zbytnio centralizuje władzę^[11].

Władzą wykonawczą gmin jest urząd prezydenta lub burmistrza gminy, który wybierany jest w wyborach powszechnych. W zależności od rozmiaru gminy, władza ustawodawcza należy do zgromadzenia gminy(inne języki) (niem. Gemeindeversammlung) lub do lokalnej rady/parlamentu, również wybieranych w wyborach powszechnych^[11]. W wielu kantonach również obcokrajowcy, mieszkający na terenie danej gminy przez określony czas, zyskują prawo do brania udziału w życiu politycznym gminy, w żadnym nie zyskują oni jednak prawa do brania udziału w wyborach federalnych i referendach^[11].

Podatki (m.in. podatek dochodowy) są ustalane bezpośrednio przez gminy, jednak te ustalenia podlegają limitom (widełkom) ustalanym przez kantony, które natomiast podlegają limitom ustalanym przez rząd federalny^[12].

Szwajcaria posiada wiele gmin mających mniej niż 1000 mieszkańców. Wiele z nich znajduje się na terenach wiejskich. Ze względu na rosnące trudności w świadczeniu profesjonalnych usług administracyjnych i poszukiwaniu wolontariuszy do sprawowania urzędów w małych gminach, kantony zachęcają do dobrowolnego łączenia się sąsiadujących gmin. Spowodowało to, że pomiędzy 2010, a 2020 rokiem liczba gmin zmniejszyła się o 384^[4].

Gminy są numerowane przez szwajcarskie Federalne Biuro Statystyczne zgodnie z podziałem na kantony:

Liczba gmin różni się w zależności od kantonu. Na dzień 1 stycznia 2020 liczba gmin w kantonach prezentowała się następująco^[15][16]:

Herb	Kod	Kanton	Liczba gmin[4][15][16]
	ZH	Zurych	162
	BE	Berno	342
	LU	Lucerna	82
	UR	Uri	20
	SZ	Schwyz	30
	OW	Obwalden	7
	NW	Nidwalden	11
	GL	Glarus	3
	ZG	Zug	11
	FR	Fryburg	133
	SO	Solura	109
	BS	Bazylea-Miasto	3
	BL	Bazylea-Okręg	86
	SH	Szafuza	26
	AR	Appenzell Ausserrhoden	20
	AI	Appenzell Innerrhoden	6
	SG	Sankt Gallen	77
	GR	Gryzonia	105
	AG	Argowia	210
	TG	Turgowia	80
	TI	Ticino	115
	VD	Vaud	309
	VS	Valais	126
	NE	Neuchâtel	31
	GE	Genewa	45
	JU	Jura	53
	CH	Szwajcaria	2 212

• Samorząd terytorialny w Szwajcarii
• Kanton
• Okręg (Szwajcaria)

• Lista gmin w Szwajcarii (wł.)