Tekst źródłowy strony Wulkan

Nie masz uprawnień do edytowania tej strony z następującego powodu:

Twój adres IP znajduje się w zakresie adresów, który został zablokowany na wszystkich wiki Wikimedia Foundation.

Blokada została nałożona przez ‪Hasley‬. Podany powód to Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected: .

Początek blokady: 17:21, 18 gru 2022
Zakończenie blokady: 17:21, 18 gru 2025

Twój obecny adres IP to 62.210.136.28. Zablokowany zakres to 62.210.0.0/16.

Prosimy o uwzględnienie wszystkich powyższych informacji we wszelkich zapytaniach. Jeśli uważasz, że zostałeś zablokowany przez pomyłkę, możesz znaleźć dodatkowe informacje i instrukcje w globalnej polityce No open proxies.

Aby zakwestionować lub omówić blokadę, proszę wysłać prośbę o jej weryfikację na Meta-Wiki. Możesz również wysłać e-mail do kolejki VRT stewardów na adres stewards@wikimedia.org, podając wszystkie powyższe szczegóły.

Tekst źródłowy strony można podejrzeć i skopiować.

{{Inne znaczenia|tworu geologicznego|[[Wulkan (ujednoznacznienie)|inne znaczenia tego słowa]]}}
[[Plik:Volcano scheme.svg|thumb|Wulkan<br>
1. Ognisko wulkaniczne<br>
2. Skała macierzysta<br>
3. Kanał lawowy<br>
4. Podnóże<br>
5. [[Sill (geologia)|Sill]]<br>
6. Przewód boczny<br>
7. Warstwy popiołu emitowanego przez wulkan<br>
8. Zbocze<br>
9. Warstwy lawy emitowanej przez wulkan<br>
10. Gardziel<br>
11. [[Stożek pasożytniczy]]<br>
12. Potok lawowy<br>
13. Komin<br>
14. Krater<br>
15. Chmura popiołu]]
'''Wulkan''' (z [[łacina|łac.]] ''[[Wulkan (mitologia)|Vulcanus]]'' – imię rzymskiego boga [[ogień|ognia]]) – miejsce na powierzchni [[Ziemia|Ziemi]], z którego wydobywa się [[lawa]], [[Gaz wulkaniczny|gazy wulkaniczne]] (solfatary, mofety, fumarole) i [[materiał piroklastyczny]]<ref group="uwaga">Wulkany występują również na innych obiektach Układu Słonecznego – patrz sekcja „Wulkany poza Ziemią”</ref>. Terminu tego również używa się jako określenie form terenu powstałych wskutek działalności wulkanu, choć bardziej poprawne są takie terminy jak: [[Góry wulkaniczne|góra wulkaniczna]], [[stożek wulkaniczny]], [[kopuła wulkaniczna]] czy [[wulkan tarczowy]].

== Wulkany ==
=== Rodzaje wulkanów ===
[[Plik:Stromboli Eruption.jpg|thumb|Erupcja [[Stromboli]] w 1980 na wysokość 100 m. Kreskowane trajektorie powstały wskutek wyrzucania obracającej się nierównomiernie rozgrzanej materii]]
Aktywność [[wulkanizm|wulkaniczna]] zmienia się wraz z czasem. Obserwowana aktywność wulkanów umożliwiła wprowadzenie ich podziału na wulkany:
* [[wulkan czynny|czynne]] – stale lub sporadycznie objawiające swoją działalność (np. [[Wezuwiusz]], [[Etna]], [[Stromboli]]),
* [[wulkan drzemiący|drzemiące]] – ich działalność została zaobserwowana, jednak od dłuższego czasu jej nie okazywały,
* [[wulkan wygasły|wygasłe]] – ich działalność nie została zaobserwowana w czasach historycznych (np. [[Stożek wulkaniczny|stożki wulkaniczne]] w Niemczech i Polsce).

Powstanie wulkanu może być procesem dosyć szybkim (jak na procesy geologiczne). Wulkan [[Paricutín|Paricutin]] w [[Meksyk]]u powstał w 1943 roku, przez kilka kolejnych lat był aktywny i zakończył aktywność w 1952 roku.

Szacuje się, że w ciągu ostatnich 10 tys. lat na kuli ziemskiej czynnych było 1500 wulkanów. W tym okresie miało miejsce około 7900 [[Erupcja wulkanu|erupcji]]. Obecnie liczbę czynnych wulkanów szacuje się na około 800. Ponad połowa z nich znajduje się na obszarze lądowym. Ponadto można spotkać kilka tysięcy nieczynnych wulkanów na lądzie oraz kilkadziesiąt tysięcy pod wodą.

Inny podział bierze pod uwagę miejsce, z którego wypływa [[magma]]. Wyróżnia się wówczas wulkany:
* [[stożek wulkaniczny|stożkowe]],
* [[wulkan tarczowy|tarczowe]],
* linijne – magma wypływa z podłoża nie w jednym miejscu, ale wzdłuż długiej szczeliny. Ten typ działalności wulkanicznej powszechny jest w strefach spreadingu na dnie oceanicznym<ref>{{Cytuj książkę|nazwisko = Czechowski|imię = Leszek|tytuł = Tektonika płyt i konwekcja w płaszczu Ziemi|rok = 1994|wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN|miejsce = Warszawa|strony = 201–210|isbn =}}</ref>.

Wulkany różnią się dominującym rodzajem materiału, jaki się z nich wydobywa:
* lawowe (efuzywne) – wypływa tylko [[lawa]], ich [[Erupcja wulkanu|erupcja]] ma łagodny przebieg. Dzielą się na:
** [[wulkan tarczowy|tarczowe]] (hawajskie) – niskie i rozległe ([[lawa]] z nich wypływająca jest [[Zasady|zasadowa]], [[bazalt]]owa, o małej lepkości), osiągają szerokość nawet do 40 kilometrów;
** [[Kopuła wulkaniczna|kopuły lawowe]] (bardzo gęsta, kwaśna, [[Ditlenek krzemu|krzemionkowa]] [[lawa]]), które wyglądają jak pół sfery (kuli);
* [[stratowulkan]]y (mieszane) – wyrzucają gęstą, lepką lawę [[andezyt]]ową; ponadto wyrzucane są też materiały piroklastyczne ([[bomba wulkaniczna|bomby wulkaniczne]], [[lapille]]) i gazy wulkaniczne. Należą do najbardziej [[erupcja wulkanu|eksplozywnych]]. Stratowulkany mają wysokie, strome stożki (kąt nachylenia ok. 30°, np. [[Wezuwiusz]], [[Cotopaxi]], [[Popocatépetl]]);
* [[wulkan eksplozywny|eksplozywne]] – wyrzucają tzw. [[materiał piroklastyczny]], a także najgęstsze i najbardziej kwaśne lawy ryolitowe;
* maary – erupcja freatyczna, spowodowana ciśnieniem pary wodnej powstałej w wyniku kontaktu wód powierzchniowych z magmą;
* [[wulkan błotny|wulkany błotne]] – z których wydobywa się na powierzchnię błotnista mieszanina [[woda|wody]], [[Ił (skała)|iłu]], [[piasek|piasku]] itp. Proces ten związany jest z przejawami wygasającego już [[wulkanizm]]u – wydobywaniem się gorącej [[woda|wody]] lub [[para wodna|pary wodnej]] lub z zupełnie innymi zjawiskami geologicznymi niż wulkanizm.

Efektem intensywnej działalności wulkanicznej jest [[kaldera]] – krater powstały podczas zbyt gwałtownej erupcji wulkanu lub po zapadnięciu się stropu [[komora wulkaniczna|komory wulkanicznej]].

=== Rozmieszczenie wulkanów ===
[[Plik:Sarychev Peak eruption on 12 June 2009, oblique satellite view.ogv|mały|Erupcja [[Wulkan Saryczewa|Wulkanu Saryczewa]], wyspa [[Matua]]]]
Tradycyjnie uważano, że wulkany na Ziemi grupują się na obszarach górotwórczości alpejskiej, chociaż wiedziano też, że występują także wulkany niezwiązane z nimi. Najwięcej czynnych wulkanów lądowych występuje w tzw. [[Pacyficzny pierścień ognia|Ognistym Pierścieniu Pacyfiku]], rozciągającym się wokół Oceanu Spokojnego. W tej strefie znajduje się ponad 90% czynnych wulkanów lądowych na Ziemi, z których najwyższy jest [[Ojos del Salado]] w Chile. Działalność wulkaniczna grupuje się w trzech rodzajach obszarów: strefach [[Ekspansja dna oceanicznego|spreadingu]], strefach [[subdukcja|subdukcji]] i tzw. [[Plama gorąca|plamach gorąca]].

Najważniejsze wulkany w poszczególnych częściach świata:

==== Europa ====
W Europie jest kilka aktywnych wulkanów, głównie we [[Włochy|Włoszech]] i na [[Islandia|Islandii]]:
* [[Etna]] ([[Włochy]]) – ok. 3340 m n.p.m.
* [[Beerenberg]] ([[Norwegia]]) – 2277 m n.p.m.
* [[Hvannadalshnúkur]] ([[Islandia]]) – 2119 m n.p.m.
* [[Grímsvötn]] ([[Islandia]]) – 1719 m n.p.m.
* [[Askja]] ([[Islandia]]) – 1510 m n.p.m.
* [[Eyjafjallajökull (wulkan)|Eyjafjallajökull]] ([[Islandia]]) – 1666 m n.p.m.
* [[Hekla]] ([[Islandia]]) – 1491 m n.p.m.
* [[Katla]] ([[Islandia]]) – 1363 m n.p.m.
* [[Wezuwiusz]] ([[Włochy]]) – 1281 m n.p.m.
* [[Stromboli]] ([[Włochy]]) – 926 m n.p.m.
* [[Vulcano]] ([[Włochy]]) – 500 m n.p.m.
* [[Santoryn]] ([[Grecja]]) – 131 m n.p.m.

W Polsce odnaleźć można ślady dawnego [[wulkanizm]]u na [[Śląsk]]u (od [[Nysa Łużycka|Nysy Łużyckiej]] po [[Góra Świętej Anny|Górę Świętej Anny]]) oraz w [[Pieniny|Pieninach]], [[Beskid Sądecki|Beskidzie Sądeckim]], w południowej części [[Wyżyna Olkuska|Wyżyny Olkuskiej]] w [[Miękinia (województwo małopolskie)|Miękini]] koło [[Krzeszowice|Krzeszowic]]. Także kilkanaście milionów lat temu występował czynny i bardzo aktywny wulkan w okolicach [[Belno (gmina Zagnańsk)|Belna]] niedaleko [[Zagnańsk]]a w [[Góry Świętokrzyskie|Górach Świętokrzyskich]]. Świadczą o tym znaleziska skał wulkanicznych, lapili i charakterystyczne ukształtowanie tego terenu.

==== Afryka ====
* [[Kilimandżaro]] ([[Tanzania]]) – 5895 m n.p.m.
* [[Meru (wulkan)|Meru]] ([[Tanzania]]) – 4570 m n.p.m.
* [[Kamerun (wulkan)|Kamerun]] ([[Kamerun]]) – 4094 m n.p.m.
* [[Teide|Pico del Teide]] ([[Wyspy Kanaryjskie]]) – 3718 m n.p.m.
* [[Piton de la Fournaise]] ([[Reunion]]) – 2632 m n.p.m.

==== Ameryka Północna ====
* [[Pico de Orizaba|Orizaba]] ([[Meksyk]]) – 5700 m n.p.m.
* [[Popocatépetl]] ([[Meksyk]]) – 5452 m n.p.m.
* [[Mount Rainier|Rainier]] ([[Stany Zjednoczone|USA]]) – 4390 m n.p.m.
* [[Góra Wrangla]] ([[Stany Zjednoczone|USA]]) – 4270 m n.p.m.
* [[Colima (wulkan)|Colima]] ([[Meksyk]]) – 4265 m n.p.m.
* [[Mount St. Helens|St. Helen]] ([[Stany Zjednoczone|USA]]) – 3000 m n.p.m.
* [[Izalco (wulkan)|Izalco]] ([[Salwador]]) – 1950 m n.p.m.

==== Ameryka Południowa ====
* [[Ojos del Salado]] ([[Argentyna]]) – 6880 m n.p.m.
* [[Llullaillaco]] ([[Argentyna]]/[[Chile]]) – 6739 m n.p.m.
* [[Antofalla]] ([[Argentyna]]) – 6450 m n.p.m.
* [[Guallatira]] ([[Chile]]) – 6060 m n.p.m.
* [[Láscar]] ([[Chile]]) – 5992 m n.p.m.
* [[Cotopaxi]] ([[Ekwador]]) – 5896 m n.p.m.
* [[Tupungatito]] ([[Chile]]) – 5640 m n.p.m.
* [[Sangay]] ([[Ekwador]]) – 5325 m n.p.m.
* [[Maipo]] ([[Chile]]) – 5323 m n.p.m.
* [[Puracé]] ([[Kolumbia]]) – 4700 m n.p.m.
* [[Villarica]] ([[Chile]]) – 2840 m n.p.m.

==== Antarktyda ====
* [[Erebus]] ([[Wyspa Rossa]]) – 3794 m n.p.m.

==== Oceania ====
* [[Mauna Kea]] ([[Hawaje (archipelag)|Hawaje]], [[Stany Zjednoczone|USA]]) – 4205 m n.p.m.
* [[Mauna Loa]] ([[Hawaje (archipelag)|Hawaje]], [[Stany Zjednoczone|USA]]) – 4170 m n.p.m.
* [[Ruapehu]] ([[Nowa Zelandia]]) – 2797 m n.p.m.
* [[Hualālai]] ([[Hawaje (archipelag)|Hawaje]], [[Stany Zjednoczone|USA]]) – 2521 m n.p.m.
* [[Kīlauea]] ([[Hawaje (archipelag)|Hawaje]], [[Stany Zjednoczone|USA]]) – 1250 m n.p.m.

==== Azja ====
* [[Elbrus]] ([[Rosja]]) – 5642 m n.p.m.
* [[Ararat]] ([[Turcja]]) – 5165 m n.p.m.
* [[Kluczewska Sopka]] ([[Rosja]]) – 4957 m n.p.m.
* [[Fudżi]] ([[Japonia]]/[[Honsiu]]) – 3776 m n.p.m.
* [[Semeru]] ([[Indonezja]]) – 3680 m n.p.m.
* [[Apo]] ([[Filipiny]]) – 2965 m n.p.m.
* [[Marapi]] ([[Indonezja]]) – 2890 m n.p.m.
* [[Tambora]] ([[Indonezja]]) – 2850 m n.p.m.
* [[Asama]] ([[Japonia]]) – 2540 m n.p.m.
* [[Manam]] ([[Papua-Nowa Gwinea]]) – 1807 m n.p.m.
* [[Pinatubo]] ([[Filipiny]]) – 1600 m n.p.m.
* [[Krakatau]] ([[Indonezja]]) – 813 m n.p.m.
* [[Mayon]] ([[Filipiny]]) – 2463 m n.p.m.

=== Największe wulkany na Ziemi ===
* [[Mauna Loa]], największy czynny wulkan na Ziemi.
* [[Gardner Pinnacles]] (podmorski, Ocean Spokojny): ok. 150 tys. km³ objętości, 4500 m wysokości (wygasły)<ref name="biggest">{{Cytuj | autor = Sid Perkins | tytuł = SOEST researchers reveal largest and hottest shield volcano on Earth | url = https://www.science.org/content/article/world-s-biggest-volcano-barely-visible | czasopismo = [[Science]] | data = 2020-05-12 | doi = 10.1126/science.abc7615 | język = en}}</ref><ref name="largest">{{Cytuj | autor = Marcie Grabowski | tytuł = SOEST researchers reveal largest and hottest shield volcano on Earth | url = https://www.soest.hawaii.edu/soestwp/announce/news/uh-researchers-reveal-largest-and-hottest-shield-volcano-on-earth/ | praca= University of Hawai‘i at Manoa | opublikowany= School of Ocean and Earth Science and Technology | data = 2020-05-13}}</ref>.

=== Najwyższe wulkany na Ziemi ===
* [[Ojos del Salado]] ({{Państwo|CHL}}/{{Państwo|ARG}}) 6880 m n.p.m.
* [[Llullaillaco]] ({{Państwo|CHL}}/{{Państwo|ARG}}) 6723 m n.p.m.
* [[Antofalla]] ({{Państwo|ARG}}) 6450 m n.p.m.
* [[Láscar]] ({{Państwo|CHL}}) 5990 m n.p.m.
* [[Cotopaxi]] ({{Państwo|ECU}}) 5897 m n.p.m.
* [[Kilimandżaro]] (szczyt Kibo) (Tanzania) 5895 m n.p.m.
* [[Pico de Orizaba|Orizaba]] ({{Państwo|MEX}}) 5700 m n.p.m.
{{mapa lokalizacyjna
 |mapa        = świat
 |wariant     = fizyczna
 |rozmiar     = 790
 |wyrównanie  = center
 |podpis      = Mapa rozmieszczenia wybranych wulkanów
 |punkty mapy =
{{mapa lokalizacyjna/punkt|63°37′58″N 19°36′00″W|pozycja=bottom|opis=Eyjafjallajökull}}
{{mapa lokalizacyjna/punkt|15°07′N 120°21′E|pozycja=left|opis=Pinatubo}}
{{mapa lokalizacyjna/punkt|37°43′N 15°00′E|opis=Etna}}
{{mapa lokalizacyjna/punkt|02°56′N 76°02′W|opis=Nevado del Ruiz}}
{{mapa lokalizacyjna/punkt|14°48′N 61°09′W|opis=Montagne Pelée}}
{{mapa lokalizacyjna/punkt|19°49′N 155°28′W|pozycja=top|opis=Mauna Kea}}
{{mapa lokalizacyjna/punkt|01°31′S 29°15′E|opis=Nyiragongo}}
{{mapa lokalizacyjna/punkt|77°31′S 167°10′E|pozycja=left|opis=Erebus}}
{{mapa lokalizacyjna/punkt|39°17′S 175°34′E|pozycja=left|opis=Ruapehu}}
{{mapa lokalizacyjna/punkt|19°24′N 155°17′W|pozycja=bottom|opis=Kīlauea}}
{{mapa lokalizacyjna/punkt|46°12′N 122°11′W|pozycja=left|opis=Mount St. Helens}}
{{mapa lokalizacyjna/punkt|6°06′S 105°25′E|pozycja=bottom|opis=Krakatoa}}
{{mapa lokalizacyjna/punkt|65°44′00″N 16°47′W|pozycja=top|opis=Krafla}}
}}

=== Wulkany poza Ziemią ===
Wulkany można znaleźć także na innych obiektach [[Układ Słoneczny|Układu Słonecznego]] posiadających stałą powierzchnię oraz dostatecznie silne wewnętrzne źródła ciepła, obecnie lub w przeszłości. Wygasłe wulkany występują na [[Mars]]ie (znajduje się tam m.in. największy znany wulkan, [[Olympus Mons]]) i [[Wenus]], a współcześnie aktywne są znane na [[Io (księżyc)|Io]], księżycu [[Jowisz]]a. Na ciałach niebieskich zbudowanych w dużym stopniu z lodu, czyli [[księżyce lodowe|lodowych księżycach]] planet oraz zapewne na [[plutoid]]ach mogą występować wulkany lodowe, tzw. [[kriowulkanizm|kriowulkany]]. Takie twory zaobserwowano na [[Enceladus (księżyc)|Enceladusie]] oraz przypuszczalnie na [[Tytan (księżyc)|Tytanie]]; oba ciała są księżycami [[Saturn]]a.

== Wielkie erupcje wulkaniczne ==
* [[Kaldera Yellowstone|Yellowstone]] – 640 tys. lat
* [[Pola Flegrejskie]] – 37 tys. lat
* [[Toba (jezioro)|Toba]] – 73 000 ± 4000 lat temu
* [[Laacher See]] – ok. 10900 p.n.e.
* [[Santoryn|Santorini (Thira)]] – ok. 1450 r. p.n.e.
* [[Wezuwiusz]] – 24 sierpnia 79 r.
* [[Huaynaputina]] (Peru) – 19 lutego 1600 r.
* [[Pico de Orizaba|Orizaba]] (Meksyk) – 26 grudnia 1687 r.
* [[Tambora]] – 10 kwietnia 1815 r.
* [[Krakatau]] – 27 sierpnia 1883 r.
* [[Montagne Pelée]] – 8 maja 1902 r.
* [[Novarupta]] – 1912 r.
* [[Etna]] – [[Włochy]] 1946 r.
* [[Mount St. Helens]] – 18 maja 1980 r.
* [[Pinatubo]] – czerwiec 1991 r.
* [[Soufrière Hills]] – 1995–1997 r.
* [[Eyjafjallajökull (wulkan)|Eyjafjallajökull]] – 15 kwietnia 2010 r.

[[Plik:Destructive plate margin.svg|thumb|300px|Powstawanie wulkanów w pobliżu strefy subdukcji]]

== Powstawanie wulkanów ==
Występowanie wulkanów na Ziemi jest związane ze strefą młodej [[Orogeneza|górotwórczości]] i z obszarami aktywnych [[trzęsienie ziemi|trzęsień ziemi]]. Związek tych zjawisk tłumaczy teoria [[tektonika płyt|tektoniki płyt litosfery]]. W miejscach, gdzie jedna płyta litosfery zagłębia się pod drugą, wulkany powstają wzdłuż ich krawędzi – na kontynencie oraz wzdłuż [[rów oceaniczny|rowów oceanicznych]], np. wybrzeże [[Ocean Spokojny|Pacyfiku]], [[Europa Południowa]], [[Wyspy Japońskie]], [[Filipiny]]. Wulkany powstają także w miejscach rozsuwania się płyt litosfery, czyli w [[grzbiet śródoceaniczny|grzbietach śródoceanicznych]] i w [[dolina ryftowa|dolinach ryftowych]], np. w [[Grzbiet Śródatlantycki|Grzbiecie Śródatlantyckim]] i w [[Wielkie Rowy Afrykańskie|Wielkich Rowach Afrykańskich]].

Ponadto wulkany występują ponad [[plama gorąca|plamami gorąca]], które mogą być położone z dala od granic płyt, np. na [[Hawaje|Hawajach]] lub [[Reunion]]ie. Wulkanizm [[Islandia (wyspa)|Islandii]] związany jest zarówno z granicą płyt (Grzbiet Śródatlantycki), jak też z istnieniem plamy gorąca.

Unikalną w czasach historycznych okazją do obserwacji narodzin wulkanu było powstanie wulkanu [[Paricutín]] w [[Meksyk]]u oraz wysepki [[Surtsey]] u brzegów [[Islandia|Islandii]].

== Wpływ na atmosferę i klimat Ziemi ==
Wulkany emitują [[Gaz wulkaniczny|gazy wulkaniczne]] oraz popiół, które mogą powodować występowanie szczególnych zjawisk atmosferycznych oraz wpływać na klimat planety.

Skład [[Gaz wulkaniczny|wyziewów wulkanicznych]] może znacząco różnić się pomiędzy poszczególnymi wulkanami. Najczęściej dominują w nich [[para wodna]], [[dwutlenek węgla]] oraz [[dwutlenek siarki]]. W mniejszych ilościach zawierają takie gazy śladowe jak [[wodór]], [[tlenek węgla]], [[halony]], [[związki organiczne]] i lotne [[chlorki]] metali.

=== Klimat ===
Silne erupcje są w stanie wprowadzić [[Para wodna|parę wodną]], [[dwutlenek węgla]], [[dwutlenek siarki]], [[chlorowodór]], [[fluorowodór]] i popiół do [[Stratosfera|stratosfery]], na wysokość 16-32 km nad powierzchnią Ziemi<ref>{{Cytuj |autor = Bruce M. Jakosky |tytuł = Volcanoes, the stratosphere, and climate |czasopismo = Journal of Volcanology and Geothermal Research |data = 1986-07 |data dostępu = 2018-09-21 |issn = 0377-0273 |wolumin = 28 |numer = 3-4 |s = 247–255 |doi = 10.1016/0377-0273(86)90025-9 |url = https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/0377027386900259}}</ref><ref name=":0">{{Cytuj |autor = Aleksandra Kardaś |tytuł = Wulkany odpowiedzialne za... wyjątkowo chłodne lata |data = 2015-10-24 |data dostępu = 2018-09-21 |opublikowany = naukaoklimacie.pl |url = http://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/wulkany-odpowiedzialne-za-wyjatkowo-chlodne-lata-112 |język = pl}}</ref>. Najistotniejszym skutkiem takiego zjawiska jest przedłużone (do kilku lat) utrzymywanie się w stratosferze [[Aerozole siarczanowe|aerozolu siarczanowego]], czyli kropelek [[Kwas siarkowy|kwasu siarkowego]] (H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>) powstających w wyniku łączenia się [[Woda|wody]] i [[Dwutlenek siarki|dwutlenku siarki]]<ref>{{Cytuj |autor = Michael R. Rampino, Stephen Self |tytuł = Sulphur-rich volcanic eruptions and stratospheric aerosols |czasopismo = [[Nature]] |data = 1984-08 |data dostępu = 2018-09-21 |issn = 0028-0836 |wolumin = 310 |numer = 5979 |s = 677–679 |doi = 10.1038/310677a0 |url = http://www.nature.com/articles/310677a0 |język = en}}</ref>. Obecność aerozolu podwyższa [[albedo]] planetarne, czyli zwiększa ilość [[Promieniowanie słoneczne|promieniowania słonecznego]] rozpraszanego w przestrzeń kosmiczną i niedopuszczanego do powierzchni Ziemi. Skutkuje to obniżeniem średniej temperatury powierzchni Ziemi do czasu, gdy aerozol pod wpływem grawitacji wypadnie z atmosfery<ref name=":0" /><ref>{{Cytuj |autor = Alan Robock |tytuł = Volcanic eruptions and climate |czasopismo = Reviews of Geophysics |data = 2000-05 |data dostępu = 2018-09-21 |issn = 8755-1209 |wolumin = 38 |numer = 2 |s = 191–219 |doi = 10.1029/1998rg000054 |język = en}}</ref>. Badania [[Rdzeń lodowy|rdzeni lodowych]], zapisów historycznych i [[Paleoklimatologia|słojów drzew]] wskazują, że wszystkie najchłodniejsze sezony letnie w ostatnich 2,5 tysiącach lat były skutkiem dużych erupcji wulkanicznych<ref>{{Cytuj |autor = M. Sigl, M. Winstrup, J.R. McConnell, K.C. Welten, G. Plunkett |tytuł = Timing and climate forcing of volcanic eruptions for the past 2,500 years |czasopismo = [[Nature]] |data = 2015-07 |data dostępu = 2018-09-21 |issn = 0028-0836 |wolumin = 523 |numer = 7562 |s = 543–549 |doi = 10.1038/nature14565 |język = en}}</ref>.
[[Plik:VulcanoPinatuboJune1991.gif|alt=Zdjęcie przedstawia krajobraz. Na pierwszym planie pusta droga i tropikalna roślinność. W oddali zajmujące większość zdjęcia kłęby dymu i chmur, z widocznymi kilkoma mniejszymi chmurami w kształcie soczewek. |mały|Erupcja wulkanu [[Pinatubo]], której towarzyszyło powstanie chmur [[Flammagenitus|Cumulus flammagenitus]] oraz chmur [[Altocumulus lenticularis|soczewkowych]].]]
Ilość [[Dwutlenek węgla|dwutlenku węgla]] emitowanego podczas erupcji wulkanu jest niewielka w porównaniu z ilością tego gazu, jaka znajduje się w atmosferze<ref>{{Cytuj |autor = M.R. Burton, G.M. Sawyer, D. Granieri |tytuł = Deep Carbon Emissions from Volcanoes |czasopismo = Reviews in Mineralogy and Geochemistry |data = 2013 |data dostępu = 2018-09-21 |issn = 1529-6466 |wolumin = 75 |numer = 1 |s = 323–354 |doi = 10.2138/rmg.2013.75.11 |url = http://web.archive.org/web/20180921230028/https://pubs.geoscienceworld.org/msa/rimg/article-abstract/75/1/323/140959/deep-carbon-emissions-from-volcanoes?redirectedFrom=fulltext |język = en}}</ref>. Obecnie (od [[Lata 90. XX wieku|lat 90.]] XX wieku) średnioroczne emisje [[Dwutlenek węgla|CO<sub>2</sub>]] ze wszystkich wulkanów świata łącznie są ponad 100 razy mniejsze od emisji tego gazu związanych z działalnością człowieka, w związku z czym nie stanowią istotnego czynnika w kontekście obserwowanego współcześnie [[Globalne ocieplenie|globalnego ocieplenia]] klimatu<ref>{{Cytuj |autor = Terry Gerlach |tytuł = Volcanic versus anthropogenic carbon dioxide |czasopismo = Eos, Transactions American Geophysical Union |data = 2011-06-14 |data dostępu = 2018-09-21 |issn = 0096-3941 |wolumin = 92 |numer = 24 |s = 201–202 |doi = 10.1029/2011eo240001 |język = en}}</ref>.

=== Chmury ===
Podczas erupcji wulkanicznej, w związku z dużymi emisjami [[Para wodna (meteorologia)|pary wodnej]] i pyłów mogących stanowić [[Jądro kondensacji|jądra kondensacji]], unoszonych do góry przez silny prąd wznoszący, może dochodzić do powstawania specyficznych chmur [[Flammagenitus|Cumulus flammagenitus]].

=== Kwaśne deszcze ===
Emisje [[Gaz wulkaniczny|gazów wulkanicznych]] to naturalny czynnik powodujący występowanie [[Kwaśny deszcz|kwaśnych deszczów]]<ref>{{Cytuj |autor = Dario Camuffo |tytuł = Acid rain and deterioration of monuments: How old is the phenomenon? |czasopismo = Atmospheric Environment. Part B. Urban Atmosphere |data = 1992-06 |data dostępu = 2018-09-21 |issn = 0957-1272 |wolumin = 26 |numer = 2 |s = 241–247 |doi = 10.1016/0957-1272(92)90027-p |url = https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/095712729290027P}}</ref>. Powstają one w wyniku rozpuszczania się w wodzie tworzącej krople chmurowe a następnie deszczowe [[Chlorowodór|chlorowodoru]], [[Dwutlenek siarki|dwutlenku siarki]] (w połączeniu z wodą tworzącego [[kwas siarkowy]] H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>) oraz związków selenu (w połączeniu z wodą tworzące [[Kwas selenawy|kwas selenowy (IV)]] i [[Kwas selenowy|kwas selenowy (VI)]]). Skład kwaśnego deszczu związanego z aktywnością wulkaniczną na ogół wyraźnie odbiega od tego wynikającego z działalności człowieka – zawiera więcej [[Chlorowodór|chlorowodoru]] i to właśnie ten związek w dużej mierze odpowiada za wartość [[Skala pH|pH]] wody<ref name=":1">{{Cytuj |autor = Noye Johnson, R.A. Parnell |tytuł = Composition, distribution and neutralization of “acid rain” derived from Masaya volcano, Nicaragua |czasopismo = Tellus B: Chemical and Physical Meteorology |data = 1986-03 |data dostępu = 2018-09-21 |issn = 1600-0889 |wolumin = 38 |numer = 2 |s = 106–117 |doi = 10.3402/tellusb.v38i2.15086 |url = https://www.tandfonline.com/action/captchaChallenge?redirectUri=%2Fdoi%2Ffull%2F10.3402%2Ftellusb.v38i2.15086 |język = en}}</ref>.

Oddziaływanie [[Gaz wulkaniczny|gazów wulkanicznych]] może powodować dużą zmienność w zakwaszeniu deszczu ([[Skala pH|pH]] od 2 do 7) w czasie (w ciągu tygodni – miesięcy) jak i przestrzeni (w obrębie kilku kilometrów)<ref name=":2">{{Cytuj |autor = G.H. Floor, S. Calabrese, G. Román-Ross, W. D´Alessandro, A. Aiuppa |tytuł = Selenium mobilization in soils due to volcanic derived acid rain: An example from Mt Etna volcano, Sicily |czasopismo = Chemical Geology |data = 2011-10 |data dostępu = 2018-09-21 |issn = 0009-2541 |wolumin = 289 |numer = 3-4 |s = 235–244 |doi = 10.1016/j.chemgeo.2011.08.004 |url = https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S000925411100324X}}</ref>. Problem ten obserwuje się między innymi w sąsiedztwie [[Etna|Etny]]<ref name=":2" /> oraz wulkanu Masaya w [[Nikaragua|Nikaragui]]<ref name=":1" />.

=== Niszczenie warstwy ozonowej ===
W efekcie dużych erupcji wulkanicznych do [[Stratosfera|stratosfery]] (w której znajduje się [[Ozonosfera|warstwa ozonowa]]) dostają się duże ilości [[Para wodna|pary wodnej]] oraz [[Dwutlenek siarki|dwutlenku siarki]], tworzące razem krople [[kwas siarkowy|kwasu siarkowego]] (H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>), czyli aerozol siarczanowy. Kropelki te dostarczają powierzchni, na których wcześniej nieaktywne związki [[Fluorowce|fluorowców]] mogą wchodzić w reakcje. Efekt nie jest jednorodny: w środkowej stratosferze prowadzi do spowolnienia niszczenia ozonu a w dolnej – do jego przyśpieszenia. To, które zjawisko przeważa, zależy od wielu czynników, takich jak temperatura, ilość aerozolu siarczanowego a przede wszystkim – dostępności fluorowców<ref name=":3">{{Cytuj |autor = J. Eric Klobas, David M. Wilmouth, Debra K. Weisenstein, James G. Anderson, Ross J. Salawitch |tytuł = Ozone depletion following future volcanic eruptions |czasopismo = Geophysical Research Letters |data = 2017-07-20 |data dostępu = 2018-09-21 |issn = 0094-8276 |wolumin = 44 |numer = 14 |s = 7490–7499 |doi = 10.1002/2017gl073972 |język = en}}</ref>. Aktualnie w związku z obecnością w atmosferze dużych ilości [[Freony|freonów]], czyli produkowanych przez człowieka [[chlor]]o- i [[fluor]]opochodnych [[Węglowodory|węglowodorów]] [[Alkany|alifatycznych]] duże erupcje wulkaniczne (takie jak erupcja [[Pinatubo]] w 1991 r.) przyczyniają się do niszczenia warstwy ozonowej<ref>{{Cytuj |autor = S. Solomon, R.W. Portmann, R.R. Garcia, L. W. Thomason, L. R. Poole |tytuł = The role of aerosol variations in anthropogenic ozone depletion at northern midlatitudes |czasopismo = Journal of Geophysical Research: Atmospheres |data = 1996-03-01 |data dostępu = 2018-09-21 |issn = 0148-0227 |wolumin = 101 |numer = D3 |s = 6713–6727 |doi = 10.1029/95jd03353 |język = en}}</ref>. Naukowcy spodziewają się, że gdy koncentracje freonów spadną (czego oczekujemy w związku z obowiązywaniem [[Protokół montrealski|Protokołu montrealskiego]]), analogiczne erupcje skutkować będą wzrostem ilości ozonu w stratosferze<ref name=":3" />.

== Zobacz też ==
{{Siostrzane projekty
 |commons   = Volcano
 |słownik   = wulkan
 |źródła    =
 |cytaty    =
 |news      =
 |books     =
 |podróże   =
 |species   =
 |wikiwerek =
}}
* [[Indeks Eksplozywności Wulkanicznej]]
* [[erupcja wulkanu]]
* [[efuzja (geologia)]]
* [[superwulkan]]
* [[gujot]]
* [[wulkan błotny]]
* [[Vulcania w Saint-Ours|Vulcania]]
* [[wulkanologia]]
* [[pacyficzny pierścień ognia]]

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Linki zewnętrzne ==
* {{otwarty dostęp}} [[Karolina Głowacka]] i Bartłomiej Krawczyk, ''[https://www.youtube.com/watch?v=h_zhxTGwu4c Dziury w planetach. Dlaczego istnieją i dlaczego wybuchają wulkany?]'', kanał „Radio Naukowe” na [[YouTube]], 22 lutego 2021 [dostęp 2023-09-20].
* [http://www.volcano.si.edu Wulkany świata – Global Volcanism Program]

{{Globalne ocieplenie}}
{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Wulkany| ]]

Szablony użyte w tym artykule:

Szablon:Cytuj (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Cytuj książkę (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Dmbox (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Globalne ocieplenie (edytuj)
Szablon:Ikona (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Inne znaczenia (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Szablon:Kontrola autorytatywna (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Kontrola autorytatywna/style.css (edytuj)
Szablon:Mapa lokalizacyjna (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Mapa lokalizacyjna/punkt (edytuj)
Szablon:Navbox/styles.css (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Otwarty dostęp (edytuj)
Szablon:Państwo (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Państwo/core (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Państwo dane ARG (edytuj)
Szablon:Państwo dane Argentyna (edytuj)
Szablon:Państwo dane CHL (edytuj)
Szablon:Państwo dane Chile (edytuj)
Szablon:Państwo dane ECU (edytuj)
Szablon:Państwo dane Ekwador (edytuj)
Szablon:Państwo dane MEX (edytuj)
Szablon:Państwo dane Meksyk (edytuj)
Szablon:Przypisy (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Siostrzane projekty (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Szablon nawigacyjny (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Uwagi (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Moduł:Arguments (edytuj)
Moduł:Cytuj (edytuj)
Moduł:Cytuj/czasopisma (edytuj)
Moduł:Cytuj/dane (edytuj)
Moduł:Cytuj/dostęp (edytuj)
Moduł:Cytuj/firewall (edytuj)
Moduł:Ikona (edytuj)
Moduł:Ikona/dane (edytuj)
Moduł:Kontrola autorytatywna (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Moduł:Lang (edytuj)
Moduł:Lang/data (edytuj)
Moduł:Mapa (edytuj)
Moduł:Mapa/alt (edytuj)
Moduł:Mapa/dane/świat (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Moduł:Navbox (edytuj)
Moduł:Navbox/printer/default (edytuj)
Moduł:Navbox/res (edytuj)
Moduł:Przypisy (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Moduł:Sprawdź (edytuj)
Moduł:String (edytuj)
Moduł:Wikidane/data (edytuj)
Moduł:Wikidane/format/string (edytuj)
Moduł:Współrzędne (edytuj)

Wróć do Wulkan.

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Wulkan”