[go: up one dir, main page]
Przejdź do zawartości

Nowiczoki

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Wostr (dyskusja | edycje) o 23:05, 2 wrz 2020. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 2 wrz 2020, była oparta na tej wersji.

Nowiczoki (ros. новичок – nowicjusz[1]), związki serii A – grupa domniemanych bojowych środków trujących o działaniu paralityczno-drgawkowym, które miały zostać wynalezione w Związku Radzieckim w latach 70. XX wieku, a następnie być badane i produkowane do wczesnych lat 90. Ich struktury chemiczne, właściwości i działanie są nieznane, pozostają niepotwierdzone bądź są wyłącznie przypuszczeniami. Toksyczność nowiczoków opisywana jest jako kilkukrotnie większa od działania VX, jednak nie istnieją żadne opublikowane badania naukowe to potwierdzające. W marcu 2018 Wielka Brytania oskarżyła Rosję o użycie nowiczoku do otrucia byłego rosyjskiego szpiega Siergieja Skripala. Rosyjski opozycjonista Aleksiej Nawalny, jak podał niemiecki rząd na podstawie badań specjalistów, również został otruty środkiem z tej grupy związków[2].

Historia

Pierwsze informacje o tej grupie związków pojawiły się na krótko przed podpisaniem przez Rosję Konwencji o zakazie broni chemicznej[3] za sprawą dwóch rosyjskich dysydentów – Lwa Fiodorowa i Wiła Mirzajanowa. Ich doniesienia, jak również informacje dwóch innych dysydentów (Władimira Uglewa i Andrieja Żelazniakowa) oraz dane dostępne w literaturze i w Internecie są jednak niedokładne i o niepewnej wiarygodności, a czasami również sprzeczne bądź nieprawdziwe[4][5]. Większość dostępnych informacji o nowiczokach pochodzi od Mirzajanowa, jednocześnie pozostając niepotwierdzonymi przez niezależne i wiarygodne (naukowe) źródła[6], a część jego wypowiedzi była podważana przez innych autorów[a].

Rosjanie nie ujawnili posiadania bądź prac nad nowiczokami ani podczas rozmów dwustronnych ze Stanami Zjednoczonymi[4], ani też przystępując do Konwencji o zakazie broni chemicznej[7]. Dementowali również wszelkie informacje dotyczące nowiczoków, które były podawane przez Mirzajanowa bądź inne osoby[4]. Mirzajanow i Uglew zostali oskarżeni o zdradzenie tajemnicy państwowej (Mirzajanow był aresztowany), jednak ostatecznie oskarżenia zostały wycofane, a Mirzajanow wyjechał do Stanów Zjednoczonych w 1995 roku[8]. W 2008 roku wydał autobiograficzną książkę State Secrets: An Insider’s Chronicle of the Russian Chemical, w której m.in. wskazał domniemane struktury chemiczne nowiczoków[9].

Program „Foliant”

Pomysł stworzenia wyjątkowo toksycznych środków paralityczno-drgawkowych miał pojawić się w Związku Radzieckim w latach 50., jednak wskutek odkrycia związków serii V, prace zostały przekierowane na badania tej grupy związków[4]. Dopiero w latach 70. miano wrócić do tego pomysłu – rozpoczęty w latach 1973–1974[10] (według innych źródeł dopiero w latach 80.)[11] program „Foliant” miał na celu opracowanie wysokotoksycznych środków w postaci broni unitarnej i binarnej, które byłyby niewykrywalne przez ówcześnie stosowane detektory[10], miałyby zdolność penetracji masek przeciwgazowych i innych środków ochronnych[12], a także możliwe byłoby ich otrzymanie z substancji nie objętych nadzorem międzynarodowym[3].

Pierwszym nowiczokiem przyjętym w armii radzieckiej (w 1988 roku) miał być A-230, produkowany w zakładach w Wolsk 12. W Wolsku produkowane miały być również A-232 i jego prekursor nowiczok-5, które jednak miały nie sprostać wymaganiom armii, mimo wyjątkowej toksyczności A-232, pożądanych właściwości fizycznych (stan ciekły w niskich temperaturach) i możliwości produkcji w cywilnych fabrykach z substancji w większości niepodlegających pod zapisy konwencji. Trzecim nowiczokiem miał być A-234[5]. Mirzajanow podawał również informacje o innych nowiczokach: substancji 33[b] i substancji 84. O drugim z nich nie ma żadnych informacji, natomiast pierwszy – według Mirzajanowa – miał być produkowany w Nowoczeboksarsku w ilości ok. 15 tysięcy ton, zostać użyty przez Irak w czasie I wojny w Zatoce Perskiej i być przyczyną syndromu wojny w Zatoce Perskiej[8]. Taka hipoteza nie znajduje jednak żadnego potwierdzenia[13][8]. Mirzajanov wskazał również, że substancja 84 i A-232 miały być testowane w ośrodku badawczym w Nukus w Karakałpacji, dokąd miały być przywożone z fabryki w Wołgogradzie[14].

Nowiczoki miały być produkowane aż do wczesnych lat 90. i zostać zniszczone w latach 1994–1995 na poligonie w Szychanach, choć Mirzajanow nie był pewien, czy zniszczono cały zapas tych środków[8]. Według Władimira Petrenki, rosyjskiego żołnierza, w tym samym miejscu miały odbywać się w 1982 roku testy broni chemicznej (uważa on, że był to nowiczok A-232), które były przeprowadzane na kilkudziesięciu żołnierzach, w tym na nim samym[15].

Inne spekulacje

Według doniesień prasowych z lat 90. generał Anatolij Kuncewicz miał być odpowiedzialny za sprzedaż do Syrii i Iranu rosyjskiej technologii produkcji VX i nowiczoków[16]. Pisano również o możliwym przekazywaniu tej technologii do Iraku[17]. W 2002 roku pojawił się artykuł dotyczący rzekomej fabryki nowiczoków A-232 i A-234 w Hawanie na Kubie[18].

Niektóre źródła wskazują na istnienie spekulacji łączących nowiczoki z domniemaną amerykańską operacją „Shocker”, która miała być akcją dezinformacyjną wymierzoną w Związek Radziecki. W latach 60. i 70. Amerykanie mieli przekazać Rosjanom kilka tysięcy sfałszowanych dokumentów dotyczących badań nad fosforoorganicznymi środkami paralityczno-drgawkowymi. Celem było sprowokowanie Rosjan do zainwestowania – i tym samym zmarnowania – środków w przeprowadzenie podobnych badań. Spekulacje zaś dotyczą tego, że amerykańska operacja i przekazane dokumenty mogły korzystnie wpłynąć na opracowanie przez Związek Radziecki nowiczoków[19].

Wykorzystanie nowiczoków

W marcu 2018 roku Wielka Brytania oskarżyła Rosję o wykorzystanie nowiczoku do otrucia Sergieja Skripala, byłego brytyjskiego szpiega i oficera GRU, i jego córki Julji Skripal. Identyfikacji substancji jako nowiczoku mieli dokonać „eksperci z Porton Down”[c]. Rosja odcięła się od tych zarzutów[20][21]. 3 kwietnia 2018 specjaliści z Defence Science and Technology Laboratory opublikowali wyniki badań potwierdzające, że osoby te zostały otrute za pomocą nowiczoku[22].

Nazewnictwo

W dostępnej literaturze nie ma zgodności w kwestii nazewnictwa tej grupy środków trujących. Biorąc pod uwagę, że związki te miały być używane w postaci binarnej[d], w publikacjach opisywane są zarówno poszczególne składniki (prekursory), jak również same środki paralityczno-drgawkowe. Przeważnie terminu „nowiczoki” używa się zarówno do nazwania środków paralityczno-drgawkowych tej grupy, jak również do nazwania binarnej broni chemicznej (całego układu, w którym środek paralityczno-drgawkowy ma dopiero powstać). Jednakże nie ma to odzwierciedlenia w nazewnictwie poszczególnych związków chemicznych – te mające w nazwie „nowiczok” są prekursorami środków trujących (składnikami broni binarnej), a poszczególne środki paralityczno drgawkowe określane są symbolem „A” z numerem (stąd też nazwa „związki serii A”)[e][3][4]. Grupa ta określana jest również jako bojowe środki trujące czwartej generacji (FGA, ang. fourth generation agents)[f] bądź NTA (ang. non-traditional agents)[23]. W 2018 roku pojawiło się również określenie „związki serii N” (ang. N-series agents)[24].

Proponowane struktury chemiczne i właściwości

Proponowana przez Hoeniga ogólna struktura nowiczoków (po lewej) i ich prekursorów (po prawej)

Nie ma w literaturze żadnych danych dotyczących stabilności bądź trwałości związków z tej grupy[25], a dokładna struktura któregokolwiek z nowiczoków nie została potwierdzona[5]. Związki te mają odróżniać się od typowych środków paralityczno-drgawkowych m.in. brakiem wiązania P−C[4] (nie są więc związkami fosforoorganicznymi)[g]. W literaturze pojawiają się różne proponowane struktury nowiczoków. Prawdopodobne jest, że nowiczoki mają ugrupowanie −O−N=C(−X)−Y (gdzie X i Y mogą być atomami chloru, bromu, fluoru, ale także pseudohalogenem, jak −CN)[11]. Steven Hoenig podaje kilka takich struktur zarówno dla nowiczoków, jak i dla ich prekursorów (będących przypuszczeniami na podstawie struktur nowiczoków i dostępnych w literaturze możliwych dróg syntezy)[3]. W publikacji D. Hanka Ellisona znajduje się kilkadziesiąt możliwych struktur nowiczoków i ich prekursorów[29]. Leszek Konopski wskazuje również inną możliwą strukturę, w której atom fluoru związany z atomem fosforu zastąpiony jest ugrupowaniem dialkiloamidowym (analogicznym do obecnego w tabunie)[8], podaje również, że prowadzone były badania nad związkami posiadającymi podstawniki Cl−C≡C− czy N≡C−C≡C− (zamiast Cl−CR1
H−CR2
H−), jak również różne atomy halogenów bądź pseudohalogeny[30]. Jiri Bajgar opisuje strukturę, w której do centralnego atomu fosforu przyłączona jest podstawiona grupa imidoamidowa[31]. W 2016 roku grupa irańskich naukowców opublikowała pracę opisującą widma masowe i ścieżki fragmentacji analogu związku określanego przez Mirzajanowa jako nowiczok A-242 oraz kilku jego pochodnych[h][32].

 Zobacz też: lista proponowanych struktur chemicznych nowiczoków i ich prekursorów.
  • Przykłady proponowanych struktur wybranych nowiczoków

Otrzymywanie

Synteza według Hoeniga (2007)

Możliwą drogę syntezy nowiczoków A-230, A-232 i A-234 opisuje Steven Hoenig. W pierwszym etapie nowiczok-# reaguje z odpowiednim prekursorem tworząc cykliczny ester oksymu, w którym atom fosforu jest pięciowiązalny[3].

W temperaturze poniżej zera związek ten jest stabilny, jednak podczas ogrzewania następuje otwarcie pierścienia z przeniesieniem atomu chloru i powstaje odpowiedni nowiczok[33]:

Wydajność tej reakcji wynosi ok. 30–60%[30].

Synteza według Hosseiniego i wsp. (2016)

W 2016 roku grupa irańskich naukowców opublikowała pracę, w której – wraz z opisem analizy spektrometrycznej kilku związków – podała także laboratoryjną metodę ich syntezy. Podstawowym związkiem opisanym w pracy był analog związku opisanego przez Mirzajanowa jako nowiczok A-242 (w porównaniu do A-242 miał on podstawniki metylowe zamiast etylowych przy atomach azotu). Otrzymany został poprzez zmieszanie roztworu difluorku metylofosfonowego w dichlorometanie (DCM) z roztworem tetrametyloguanidyny w trietyloaminie (TEA) i dichlorometanie. Całość była mieszana przez 30 minut w temperaturze 0–5 °C, a powstały osad odfiltrowany[32].

Scharakteryzowano również kilka pochodnych tego związku, w których zamiast atomu fluoru podstawione były grupy O-alkilowe (metylowa, etylowa, izopropylowa) i O-arylowe (fenylowa i 2,5-dimetylofenylowa). Zostały one otrzymane poprzez wkraplanie roztworu wcześniej opisanego związku w dichlorometanie do uprzednio przygotowanego roztworu odpowiedniego alkoholu (ROH) i wodorku sodu (NaH) w tym samym rozpuszczalniku, z jednoczesnym mieszaniem przez 2 godziny w temperaturze 0–5 °C. Powstały osad był następnie odfiltrowany[32].

Działanie

Nie istnieją żadne badania opisujące działanie toksyczne nowiczoków, natomiast według niepotwierdzonych badaniami informacji z różnych źródeł, niektóre nowiczoki mogą być kilkukrotnie silniejsze od znanych środków paralityczno-drgawkowych (np. od VX)[34][35]. Ogólne objawy zatrucia nowiczokami mogą być podobne do objawów przy zatruciach innymi związkami paralityczno-drgawkowymi i obejmować m.in. silny katar, ucisk w klatce piersiowej i trudności z oddychaniem, zaburzenia widzenia i miozę, skurcze, drgawki, mimowolne wypróżnianie się i nietrzymanie moczu, ból głowy, uczucie oszołomienia, dezorientacji, senność czy śpiączka. Zatrucie może prowadzić do zatrzymania oddechu i śmierci[36].

Mechanizm działania nowiczoków ma polegać nie tylko na inhibicji acetylocholinoesterazy (AChE), ale również wywoływania nieodwracalnej neuropatii, przez co leczenie tradycyjnymi odtrutkami na środki paralityczno-drgawkowe ma być mało skuteczne[11][37]. Nie istnieją również dane dotyczące możliwych środków ochrony indywidualnej bądź metod odkażania[38]. Z uwagi na podobieństwo nowiczoków do innych środków paralityczno-drgawkowych przypuszcza się, że nowiczoki mogą rozkładać się pod wpływem wysokiego pH. Z tego powodu możliwymi substancjami odkażającymi są m.in. roztwory zasadowe (np. minimum 10% roztworów wodorotlenku sodu lub węglanu sodu), podchloryny, zasadowe roztwory nadtlenków (np. roztwór wodorowęglanu sodu, etanolu i 30–50% nadtlenku wodoru). Skuteczny może być również pakiet RSDL[39]. Badania nad nowiczokami w kontekście obrony przeciwchemicznej prowadzone są prawdopodobnie w Stanach Zjednoczonych, choć żaden dokument nie wymienia ich bezpośrednio[i][40][41].

Aspekty prawne

Nowiczoki nie są uwzględnione w żadnym z wykazów Konwencji o zakazie broni chemicznej. Jednak mimo tego, że wykazy konwencji mogą być uaktualniane, do tej pory nie zdecydowano się na wpisanie do nich nowiczoków. Wymienia się przy tym co najmniej dwa powody tego stanu. Jednym z nich jest fakt, że Rosja nigdy nie przyznała się do ich opracowania i produkcji. Jednak z drugiej strony istnieje także obawa, że uwzględnienie nowiczoków w konwencji spowodowałoby ujawnienie ich dokładnej struktury chemicznej, przez co mogłyby zostać wyprodukowane przez inne państwa czy organizacje terrorystyczne[42]. Doradcza Rada Naukowa Organizacji ds. Zakazu Broni Chemicznej w 2011 i w 2013 roku wskazywała, że nie ma żadnych niezależnych źródeł potwierdzających istnienie nowiczoków lub ich właściwości, a część związków chemicznych wskazanych przez Mirzajanowa w jego książce podlegałaby bezpośrednio pod zapisy konwencji[43][44].

Aczkolwiek mimo braku wyraźnego wymienienia nowiczoków w wykazach konwencji, mogą być one uznane za broń chemiczną w rozumieniu tej konwencji na podstawie tzw. kryterium celu ogólnego (ang. general-purpose criterion)[45][46][47]. Pojęcie to nie jest wymienione w samej konwencji, jednak jest powszechnie akceptowane i wynika z samych jej zapisów – według których bronią chemiczną jest każda toksyczna substancja stosowana do celów innych niż dozwolone przez konwencję[48].

Uwagi

  1. ↑ Leszek Konopski (Konopski 2009 ↓, s. 165) wskazuje kilka przypadków błędnych, nieprecyzyjnych lub niepełnych wypowiedzi Mirzajanowa, wskazując również, że „Mirzajanow plątał się w swoich wypowiedziach wielokrotnie”. Przytoczone przykłady obejmują twierdzenia o „substancji 33” (błędnemu wskazaniu, że jest to nowiczok-#, braku potwierdzenia danych dot. wielkości produkcji, jak również „nieuzasadnionej i nie do udowodnienia” hipotezie o tej substancji jako przyczyny syndromu wojny w Zatoce Perskiej), czy informacje o dichlorku metylofosfonowym jako prekursorze A-230 (nowiczok otrzymany z takiego prekursora byłby bezpośrednio objęty zapisami konwencji z uwagi na obecność wiązania P−C). Redaktorzy „Chemical Weapons Convention Bulletin” opisują artykuł Mirzajanowa w „The Wall Street Journal” z 1994 roku (dotyczący Konwencji o zakazie broni chemicznej) i wskazują na brak zrozumienia przez niego zapisów tego dokumentu (CWCB 24 ↓, s. 29).
  2. ↑ Określanej również przez Mirzajanowa jako nowiczok-# (tak samo jako jeden z prekursorów nowiczoków), co według Leszka Konopskiego jest błędne (Konopski 2009 ↓, s. 165).
  3. ↑ Chodzi najprawdopodobniej o Defence Science and Technology Laboratory bądź Defence CBRN Centre (brytyjski ośrodek szkoleniowy z zakresu OPBMR w Winterbourne Gunner, niedaleko Porton Down).
  4. ↑ Broń binarna (dwuskładnikowa) to postać broni chemicznej, która składa się z dwóch składników (mało toksycznych lub nietoksycznych), które są prekursorami danego środka paralityczno-drgawkowego. Odpowiedni środek trujący powstaje poprzez zmieszanie się obu składników i ich przereagowanie, przy czym dzieje się to dopiero w chwili, gdy potrzebne jest jego działanie toksyczne, np. po wystrzeleniu pocisku.
  5. ↑ Nazwę tej grupy związków (ang. A-series nerve agents) przyjął w swojej publikacji Steven Hoenig (Hoenig 2007 ↓), jako analogiczną do nazw stosowanych wobec związków serii G i związków serii V. Nazwę tę stosuje za nim m.in. Leszek Konopski (Konopski 2009 ↓).
  6. ↑ Bojowymi środkami trującymi pierwszej generacji są środki używane podczas I wojny światowej (chlor czy iperyt siarkowy), drugą generacją nazywa się środki paralityczno-drgawkowe (np. tabun i sarin), a trzecią generację stanowi broń binarna (m.in. VX) (Konopski 2009 ↓, s. 162).
  7. ↑ Terminem związki fosforoorganiczne określa się związki zawierające wiązanie węgiel–fosfor[26], obejmując czasem tą nazwą także inne organiczne związki fosforu, np. estry fosforanowe[27][28].
  8. ↑ Związki te, jak wskazują sami autorzy, podlegają bezpośrednio pod Konwencję o zakazie broni chemicznej.
  9. ↑ Redaktorzy „The CBW Conventions Bulletin” wskazują kilka dokumentów rządowych, w których pojawiają się informacje o badaniach substancji określanych jako FGA (ang. fourth generation [nerve] agents) lub NTA (non-traditional agents). Jeden z dokumentów wskazuje, że „struktury, wzory chemiczne, otrzymywanie, procesy produkcyjne czy istotne właściwości fizyczne któregokolwiek NTA” są klasyfikowane jako tajne.

Przypisy

  1. ↑ Anatol Mirowicz, Irena Dulewiczowa, Iryda Grek-Pabisowa, Irena Maryniakowa. Wielki słownik rosyjsko-polski А-О Wiedza Powszechna Warszawa 1970, 1993 ISBN 83-214-0971-7
  2. ↑ https://tvn24.pl/swiat/aleksiej-nawalny-otruty-rzad-w-berlinie-nowiczok-wykryty-w-organizmie-opozycjonisty-4681670
  3. ↑ a b c d e Hoenig 2007 ↓, s. 79.
  4. ↑ a b c d e f Konopski 2009 ↓, s. 162.
  5. ↑ a b c Konopski 2009 ↓, s. 163.
  6. ↑ Robin Black, Development, Historical Use and Properties of Chemical Warfare Agents, [w:] Chemical Warfare Toxicology, Franz Worek (red.), John Jenner (red.), Horst Thiermann (red.), t. 1, Fundamental Aspects, seria Issues in Toxicology, nr 26, Royal Society of Chemistry, [cop. 2016], s. 19, ISBN 978-1-84973-969-6.
  7. ↑ Benjamin C. Garrett, John Hart, Historical Dictionary of Nuclear, Biological, and Chemical Warfare, Historical Dictionaries of War, Revolution, and Civil Unrest, nr 33, Lanham: Scarecrow Press, 2007, s. 153, ISBN 978-0-8108-5484-0 (ang.).
  8. ↑ a b c d e Konopski 2009 ↓, s. 165.
  9. ↑ Vil S. Mirzayanov, State Secrets. An Insider’s Chronicle of the Russian Chemical Weapons Program, Denver: Outskirts Press, 2009, ISBN 978-1-4327-2566-2.
  10. ↑ a b Konopski 2009 ↓, s. 16.
  11. ↑ a b c Gupta 2009 ↓, s. 334.
  12. ↑ Kim Coleman, A History of Chemical Warfare, Basingstoke–New York: Palgrave Macmillan, 2005, s. 159, ISBN 978-1-4039-3459-8.
  13. ↑ Nerve Agents, [w:] William Augerson, A Review of the Scientific Literature as it Pertains to Gulf War Illnesses, t. 5, Chemical and Biological Warfare Agents, Santa Monica: RAND Corporation, 2000, s. 187, ISBN 0-8330-2680-1.
  14. ↑ News Chronology. February through May 1999, „The CBW Conventions Bulletin”, 44, Harvard Sussex Program, czerwiec 1999, s. 46 [zarchiwizowane z adresu 2022-12-07] (ang.).
  15. ↑ News Chronology. February through May 1999, „The CBW Conventions Bulletin”, 44, Harvard Sussex Program, czerwiec 1999, s. 39 [zarchiwizowane z adresu 2022-12-07] (ang.).
  16. ↑ News Chronology. November 1995–February 1996, „The Chemical Weapons Convention Bulletin”, 31, Harvard Sussex Program, marzec 1996, s. 24 [zarchiwizowane z adresu 2023-04-29] (ang.).
  17. ↑ News Chronology. August through October 1999, „The CBW Conventions Bulletin”, 46, Harvard Sussex Program, grudzień 1999, s. 40 [zarchiwizowane z adresu 2021-12-08] (ang.).
  18. ↑ News Chronology. May through July 2002, „The CBW Conventions Bulletin”, 57, Harvard Sussex Program, wrzesień 2002, s. 29 [zarchiwizowane z adresu 2022-12-07] (ang.).
  19. ↑ Benjamin C. Garrett, John Hart, The A to Z of Nuclear, Biological, and Chemical Warfare, Lanham: Scarecrow Press, [cop. 2009], s. 160, ISBN 978-0-8108-6877-9.
  20. ↑ Anushka Asthana i inni, Russian spy poisoning: Theresa May issues ultimatum to Moscow [online], Guardian, 13 marca 2018 [dostęp 2018-03-18] (ang.).
  21. ↑ Vikram Dodd, Luke Harding, Ewen MacAskill, Sergei Skripal: former Russian spy poisoned with nerve agent, say police [online], Guardian, 8 marca 2018 [dostęp 2018-03-18] (ang.).
  22. ↑ Defence experts 'unsure' of source behind novichok spy attack [online], ITV News [dostęp 2018-12-30] (ang.).
  23. ↑ „The CBW Conventions Bulletin”, 68, Harvard Sussex Program, czerwiec 2005, s. 20 [zarchiwizowane z adresu 2021-12-08] (ang.).
  24. ↑ What are Novichok nerve agents?, „New Scientist”, 237 (3169), 2018, DOI: 10.1016/s0262-4079(18)30458-5 (ang.).
  25. ↑ Ellison 2008 ↓, s. 8.
  26. ↑ Organophosphorus reagents. A practical approach in chemistry. Patrick J. Murphy (red.). Oxford: Oxford University Press, 2004, s. 1. ISBN 0-19-850262-1.
  27. ↑ J.N. Li i inni, What are the pKa values of organophosphorus compounds?, „Tetrahedron”, 18 (62), 2006, s. 4453-4462, DOI: 10.1016/j.tet.2006.02.049 (ang.).
  28. ↑ fosforoorganiczne związki, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2018-05-24].
  29. ↑ Ellison 2008 ↓, s. 37–93.
  30. ↑ a b Konopski 2009 ↓, s. 164.
  31. ↑ Jiri Bajgar i inni, Other Toxic Chemicals as Potential Chemical Warfare Agents, [w:] Handbook of Toxicology of Chemical Warfare Agents, Ramesh C. Gupta (red.), wyd. 2, London: Academic Press, [cop. 2015], s. 340, ISBN 978-0-12-800159-2.
  32. ↑ a b c Seyed Esmaeil Hosseini i inni, Fragmentation pathways and structural characterization of organophosphorus compounds related to the Chemical Weapons Convention by electron ionization and electrospray ionization tandem mass spectrometry, „Rapid Communications in Mass Spectrometry”, 30 (24), 2016, s. 2585–2593, DOI: 10.1002/rcm.7757 (ang.).
  33. ↑ Hoenig 2007 ↓, s. 80.
  34. ↑ Hoenig 2007 ↓, s. 83.
  35. ↑ Ellison 2008 ↓, s. 6.
  36. ↑ Hoenig 2007 ↓, s. 81.
  37. ↑ Gupta 2009 ↓, s. 501.
  38. ↑ Ellison 2008 ↓, s. 12.
  39. ↑ Ellison 2008 ↓, s. 14.
  40. ↑ News Chronology. May through July 2002, „The CBW Conventions Bulletin”, 64, Harvard Sussex Program, czerwiec 2004, s. 24 [zarchiwizowane z adresu 2021-04-19] (ang.).
  41. ↑ News Chronology. February through April 2005, „The CBW Conventions Bulletin”, 68, Harvard Sussex Program, czerwiec 2005, s. 20 [zarchiwizowane z adresu 2021-12-08] (ang.).
  42. ↑ Jonathan B. Tucker, Verifying the Chemical Weapons Ban: Missing Elements, „Arms Control Today”, 37, 2007 [dostęp 2018-03-17] (ang.).
  43. ↑ Report of the Scientific Advisory Board on Developments in Science and Technology for Third Review Conference. Remarks by the Chair [online], Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons, 27 marca 2013 [dostęp 2018-03-18] (ang.).
  44. ↑ Report of the Sixteenth Session of the Scientific Advisory Board [online], Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons, 11 kwietnia 2011 [dostęp 2018-03-18] (ang.).
  45. ↑ Graham S. Pearson, The Total Prohibition of Chemical Weapons, [w:] Chemical Warfare Agents. Toxicology and Treatment, Timothy C. Marrs (red.), Robert L. Maynard (red.), Frederick R. Sidell (red.), wyd. 2, John Wiley & Sons, 2007, s. 645, ISBN 978-0-470-01359-5 (ang.).
  46. ↑ George W. Parshall i inni, Impact of Scientific Developments on the Chemical Weapons Convention (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 74 (12), 2002, s. 2323–2352, DOI: 10.1351/pac200274122323 (ang.).
  47. ↑ Defining Chemical Weapons The Way The Treaty Does, „The Chemical Weapons Convention Bulletin”, 29, Harvard Sussex Program, wrzesień 1995, s. 1 [zarchiwizowane z adresu 2022-12-07] (ang.).
  48. ↑ What is a Chemical Weapon? [online], Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons [dostęp 2018-03-17] (ang.).

Bibliografia

  • D. Hank Ellison, Handbook of Chemical and Biological Warfare Agents, wyd. 2, Boca Raton: CRC Press, 2008, ISBN 978-0-8493-1434-6 (ang.).
  • Ramesh C. Gupta, Handbook of Toxicology of Chemical Warfare Agents, wyd. 1, Amsterdam: Academic Press, 2009, ISBN 978-0-12-374484-5.
  • Steven L. Hoenig, Compendium of Chemical Warfare Agents, New York: Springer, 2007, ISBN 978-0-387-34626-7 (ang.).
  • Leszek Konopski, Historia broni chemicznej, Warszawa: Bellona, 2009, ISBN 978-83-11-11643-6.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Nowiczoki&oldid=60763539”