Primièra Crosada

En 1078, los Turcs seldjokidas delòtjan de Jerusalèm los Arabis abbassidas qu'i èran installats dempuèi 637^[1]. Un periòde d'accès liure a Jerusalèm pels pelegrins crestians s'acaba alara. Dins lo meteis temps, vençuts a la batalha de Manzikert en 1071^[2], los Bizantins pòdon pas empachar los Turcs de s'establir a Nicèa en 1078 e d'i fondar un reialme en 1081.

A la fin del sègle XI, l'emperaire Alèxis I^èr Comnèn, que son Empèri Crestian d'Orient es menaçat pels Turcs, demanda mantun còp lo secors de Roma contra los Seldjokidas. En 1095 al moment d'un sejorn en França, lo papa Urban II pren acte de la furor dels cavalièrs a qui los Turcs barran d'ara enlà lo camin de Jerusalèm (que los Arabis avián totjorn daissat liure) e respond a la demanda d'Alèxis I^èr. Atal, lo 27 de novembre de 1095, al cors del concili de Clarmont que faguèt acampar, lo papa fa una crida a la crosada^[3], e predica per secórrer l'emperaire bizantin e la liberacion de la Tèrra Santa a Jerusalèm. En escambi de lor participacion a la crosada, promet lo perdon de lors pecats als cavalièrs qu'anarián portar secors als crestians d'Orient^[4].

Designa Ademar de Montelh, evesque del Puèi de Velai, per dirigir aquesta crosada^[5].

Lo pichon pòble reagís en grand nombre, en particular a l'apèl de Pèire l'Ermita que l'a presicada en Berric e ont cridèt lo famós « Dieu o vòl », en Orleanés, a Poissy ont Gautier Sans-Avoir lo rejonh, en Champanha e en Lorena.
Lo 12 d'abril de 1096 es amb aperaquí 15 000 pelegrins que Pèire l'Ermita e Gautier Sans-Avoir pervenon a Colonha. Aquestas crosadas popularas s'acompanhan de persecucions contra los josieus.

Gautièr, menant una majoritat de Franceses, quita primièr Colonha e ganha Ongria ont lo rei Coloman li acòrda lo liure passatge. A Semlin, darrièra plaça ongresa abans lo territòri bizantin, d'incidents amb los Ongreses se sòldan per l'escòrgament de setze rebalaires. Arribant a Niš lo 18 d'agost, Gautier contunha sa rota via Sòfia, Philippopoli e Andrinòple fins a Constantinòple qu'atenh lo 20 de julhet jos escòrta bizantina.

Las tropas de Pèire l'Ermita atenhon a lor torn Semlin, prenon la vila d'assaut e i chaplan 4000 Ongreses. D'aprèp lo cronicaire Albèrt d'Ais, aurián agit atal aprèp aver vist suspenduts a las muralhas las armas e los vestits apartenent a de pelegrins que fasián partida de la còla de Gautièr e qu'èran estats tuats.

Per far bona mesura, investisson puèi e pilhan Belgrad, desertada de sos abitants qu'avián trobat refugi en territòri bizantin sus l'autra riba de Sava. Temptant de renovelar lors proesas a Niš, las tropas de Pèire son mesas al pas pel governador Nicetas que lor permet de contunhar lor camin sonque a la condicion exprèssa de s'arrestar pas mai de tres jorns davant una vila.

Aquela tropa se presenta fin finala davant Constantinòple lo 1 d'agost de 1096. Lai, l'emperaire Alèxis I^èr lor conselha, dins un primièr temps, d'esperar la crosada menada pels barons, mas davant lors excèsses, lor fa traversar lo Bosfòr lo 6 d'agost e lor assigna la plaça fòrta de Kibotos (Civitot).

En setembre, rasian los environs de Nicèa e una banda, dirigida per un nòble italian del nom de Renaud s'apodera del castèl de Xerigordon. Lo 29 de setembre, un contingent d'òmes armats mandat pel sultan Kilij Arslan repren la plaça fòrta.

Lo 21 d'octobre de 1096, lasses d'esperar, se remeton en movement cap a Nicèa, mas son exterminats tot escàs sortits del camp de Civitot. Gautier-sans-Avoir, lo comte d'Uc de Tubinga e Gautier de Teck pèrdon la vida dins aquel combat. Sus 25 000 òmes, sols 3000 pervenon a rejónher l'Empèri Bizantin. S'amalgaman a la crosada dels barons, donant los terribles tafurs.

Parallèlament a la crosada de Pèire l'Ermita, d’autras bandas s’illustran per de desòrdres encara mai grands. Son las bandas de Volkmar/Folkmar, de Gottschalk, d’Emich de Flonheim e d'Emich de Leisingen.

• Folkmar amb environ 12 000 òmes passan per Saxònia e Boèmia, massacrant de josieus a Ratisbona e a Praga abans d'èsser dispersats en Ongria.
• Lo prèire alemand Gottschalk recampa una banda de 15 000 òmes e va en Ongria ont sos crosats cometon mantuna malafacha abans d’èsser massacrats o capturats pels Ongreses.
• Emich de Leisingen, enfin, cavalièr-brigand de Ren, se dona a de vertadièrs pogròms dins las vilas que travèrsa pendent lo mes de mai : Mètz, Spira, Trevèri, Worms, Maiança e Colonha. A Maiança, ont se tròba un centre d’estudi talmudic, 90% de la comunautat es chaplada, çò qu'afectèt prigondament lo talmudista Rashi. Luènh d’èsser desorganizada, la tropa d'Emich de Leisingen, ont figuran de senhors nombroses (Guillaume Charpentier, vescomte de Melun e Gâtinais, Clarembaud de Vendeuil, Tomàs de Marle, Drogon de Nesles) complís sos mesfaches per pur antijudaïsme. Coma se son vist refusar l’entrada en Ongria, la chomalha entrepren lo sètge de Wieselburg ont es espotida pels Ongreses. Emich capita de fugir e tornar dins son son país mentre que Tomàs, Clarembaud e Guillaume le Charpentier rejonhon Uc de Vermandés.

 

Se los sobeirans respondon pas a l'apèl del papa, de grands feudals o fan :

• Raimon de Sant Gèli, comte de Tolosa, que, en 1087 a participat a la Reconquista ;
• Guilhèm dels Bauç e son filh Raimon dels Bauç ;
• Boemond de Tarent e son nebot Tancrèd de Hautavila de la familha dels princes normands d'Itàlia ;
• Uc lo Grand, comte de Vermandés, fraire del rei de França Felip I^èr ;
• Robèrt Courteheuse , duc de Normandia, filh de Guilhèm lo Conquistaire, son cavalièr bandairièr Joan de Lanas.
• Robèrt, comte de Flandra ;
• Godofred de Bouillon, duc de Bassa Lotaringia, son fraire Baudoïn de Bolonha e lor cosin Baudoïn del Borg ;
• Estève II, comte de Bles ;
• Enguerrand Ièr, comte d'Amians e son filh Tomàs ;
• Uc II, comte de Sant Pol e son filh Enguerrand.

Quatre armadas se constituisson per de regropaments regionals :

• los lorencs, menats per Godofred de Bouillon e Baudoïn de Bolonha, que travèrsan Alemanha e los Balcans ;
• los normands d'Itàlia, conduches per Boemond de Tarent e Tancrèd de Hautavila, desbarcant en Epir ;
• los occitans a l'entorn de Raimon de Sant Gèli, que passan per l'Itàlia del Nòrd, Serbia e Macedònia ;
• los franceses amb Uc lo Grand, Robèrt Courteheuse e Robèrt de Flandra.

Lo primièr que partiguèt foguèt Uc de Vermandés, comte de Vermandés e fraire cabdèt del rei de França Felip I^èr. Quitèt França cap al mitan del mes d'agost de 1096 amb una seguida respectabla e passant per Itàlia, recebèt l'estendard de Sant Pèire a Roma. Godofred de Bouillon, senhor de Bouillon e duc de Bassa Lotaringia, que financèt son expedicion per la venda o en ipotecant d'unas de sas possessions, partiguèt tanben al mes d'agost de 1096. Boemond de Tarent decidiguèt de se crosar quand las primièras tropas francesas traversèron Itàlia, e abandonant lo sètge d'Amalfi qu'èra a entreprendre, levèt una armada normanda e partiguèt per Constantinòple, amb son nebot Tancrèd. Lo comte de Tolosa, Raimon de Sant Gèli, acampèt, quant a el, amb lo legat del papa Ademar de Montelh, la màger de las armadas dels crosats, que traversèt Dalmàcia, non pas sens dificultats, durant l'ivèrn e pervenguèt a Tessalonica al començament d'abril de 1097 e Constantinòple lo 21 del meteis mes.

Un dels primièrs que respond a l'apèl d'Urban II en 1095, Jaufré de Bolhon, ven tanben un dels principals caps de la primièra crosada. Partit de Verzelai amb una seguida nombrosa, passa per Ratisbona, Viena, Belgrad e Sòfia, arriba a Constantinòple lo 23 de decembre de 1096, e se tusta tanlèu a Alèxis I^èr Comnèn. Los Meridionals se presentan davant Constantinòple en abril de 1097. D'incidents surgisson amb l’arribada de tropas pus importantas, entre Raimon de Tolosa e los mercenaris pechenègas, entre Boemond e los abitants de Castoria que li refusan lo ravitalhament.

Alèxis I^èr se mespren sus las intencions dels crosats, que los crei venguts ofrir lors servicis a son Empèri per recuperar sas tèrras - a l'instar d'aquelas tropas escandinavas que dempuèi mantun sègles se metián a son servici. Exigís doncas un jurament de fiseltat e la promessa de restituir a l'Empèri Bizantin las tèrras que li an apartengut abans la conquista turca e de tenir en fèu de l’emperaire totas las autras tèrras conqueridas.

Uc de Vermandés, arribat primièr a Constantinòple aprèp un naufragi al moment de la traversada de l’Adriatica, prèsta sens dificultat a Alèxis lo jurament. S'estimant fisèl subjècte e òme vassal del sol emperaire germanic, Jaufré de Bolhon refusa d'en primièr de prestar lo jurament d'aleujança exigit pel basileus de totes los caps crosats. Li cal copar los viures per lo far cedir. Sacrifica enfin sos principis a l'esperit de crosada e prèsta a contracòr lo jurament requerit. S'engatja atal a remetre al basileus totes los territòris qu'an apartengut a l'Empèri Bizantin que poiriá levar a l'Islam. Trionfant e magnanim, Alèxis Comnèn testimònia de sa satisfaccion en lo comolant de presents somptuoses : cavals de prètz e vestits de parada, teissuts precioses e cofrets emplenats de besants d'aur. Raimon de Sant Gèli, pretextant que podiá pas servir d’autre sobeiran que lo Crist, se'n ten a jurar de respectar la vida e l’onor de l’emperaire. Boemond de Tarent prestariá volontièr jurament, s'òm lo nomenava grand domestic de l’Orient, carga que li balhariá lo comandament de las fòrças imperialas en Asia Menora, per consequent lo comandament de l’expedicion. Çaquelà, Tancrèd de Hautavila se sostrai al jurament en passant sus la riba asiatica.

Aprèp l'acampament de las quatre armadas, los crosats amb de tropas bizantinas se dirigisson cap a Nicèa qu'es assietada a partir de mai 1097. Çaquelà, quand la vila es a mand d'èsser presa, lo 16 de junh, los Turcs causisson de se rendre als Bizantins e los crosats son suspreses, siquenon decebuts, de veire d'un còp la bandièra bizantina flotar sus la vila que s'aprestavan a atacar.

Los crosats se tòrnan encaminar cap a la Tèrra santa. De son costat Qilij Arslan I^èr, sultan de Rom, bat lo rapèl dels Turcs seldjokidas e ataca per suspresa los crosats a la batalha de Dorilèa, lo 1^èr de julhet de 1097. La victòria dels crosats lor dobrís la via d'Anatolia.

L’armada progrèssa dificilament, endurant lo talent e la set, perdent sos cavals en grand nombre e rendent los guidas grècs responsables de sos mals. Venceires dels Danichmendidas e de l’emir de Capadòcia a Eraclèa, los crosats travèrsan Taurus e son aculhits favorablament en Cilicia pels Armènis installats lai dempuèi lo mitan del sègle XI.

 

Lo 20 d'octobre, los crosats arriban davant Antiòquia. Lo nebot de Boemond, Tancrèd, e Baudoïn de Bolonha s’emparan de las plaças cilicianas de Tarsa e de Mamistra, qu’abandonan après de dissensions. Baudoïn va apuèi dins lo Naut Eufrates, ont pren Ravendel e Turbessel, que daissa en fèu als companhons armènis que l’an guidat. Apelat a Edessa per l’armèni Thoros, desirós de saquejar la tutèla turca, ven son filh adoptiu e eiretièr.

Lo blocatge d'Antiòquia comença en novembre, amb de material aportat per una flaüta genovesa. Mas l’ivèrn rend lo ravitalhament dificil. Malgrat las victòrias ganhadas sus las armadas de Damasc (decembre), puèi d’Alèp (febrièr de 1098), lo moral dels assietants es fòrt bas. Las defeccions son nombrosas (Pèire l'Ermita, Estève II de Bles, e lo cap del contingent bizantin sospechat d’intrigar amb los Turcs). Boemond capita de se far prometre la vila al detriment de l’emperaire de Bizanci s’i entrava primièr.

Un soslèvament desbarrassa Baudoïn de Bolonha de Thoros d’Edessa en març de 1098. Baudoïn, son eretièr, fonda lo comtat d'Edessa. Boemond capita d'entrar dins Antiòquia amb la complicitat d’un dels desfenseires (3 de junh de 1098). Los crosats, entrats dins la vila, se tròban en situacion d’assietats, entre la garnison turca demorada dins la ciutadèla, e los prodèls conduches per l’atabey de Mòssol, Kerbogha. Una seria de visions e la descobèrta de la santa Lança lor permeton de gardar lo moral. Mas de fugitius, persuadits de la casuda imminenta de la vila, an rejunt Alèxis Comnèn qu'a atench Philomelium al cap d’una armada de secors. Alèxis, que vòl gardar las conquistas fachas per la crosada (Esmirna, Efès, Sardas), e ten pas a se mesurar a Kerbogha, se revira. Boemond de Tarent, victoriós de Kerbogha (28 de junh), mestreja Antiòquia. Sol Raimon de Sant Gèli pretend de far respectar los dreches de l’emperaire sus la vila. Mas coma Alèxis a pas portat assisténcia a sos vassals, aqueles se considèran deligats de lor engatjament. La crosada a romput amb Bizanci.

Durant l’estiu, mentre qu’una epidemia regna a Antiòquia e empòrta lo legat Ademar de Montelh, los crosats s'espandisson dins las regions vesinas, s’emparan al sud de Lattaquié e de Ma`arrat, ont consolidan lors posicions en Cilicia. Las esitacions del conselh dels barons al subjècte d'Antiòquia e del comandament irritan la rèsta de l’armada, que destrusís las fortificacions de Maarrat, conquerida per Sant Gèli per lo fòrçar de partir.

Aprèp la presa d'Antiòquia, lassat de la pelejada interminabla qu'opausa Boemond de Tarent e Raimon de Sant Gèli, Jaufré se retira temporàriament çò de son fraire Baudoïn a Edessa, d'ont rejunhís los crosats quand tòrnan prene enfin la rota per Jerusalèm. Qualques cronicaires evòcan la preséncia de practicas antropofagas al cors del sètge d'Antiòquia. Atal, aprèp la conquista de Palestina, Raol de Can, cronicaire de la primièra crosada escriviá : « A Maarat, les nôtres firent cuire les païens adultes dans des marmites e embrochèrent les enfants pour les manger rôtis. »

S'agís çaquelà aicí d'una legenda nascuda de rumors entretengudas per Boemond de Tarent al començament del sètge d'Antiòquia. Aqueste sap que i a d'espions turcs dins los environs alara met en scèna de marmitas ont fa bolhir de còsses per propagar la terror en çò de l'enemic en se fasent passar per d'antropofags. Eventualament, es possible que d'unes crosats butats dins los retrancaments ultimes de la subrevida ajan pogut tombar dins aquelas practicas mas s'agissiá segurament pas alara de practicas fachas amb plaser al grand jorn dins de marmitas. Boemond de Tarent va doncas inspirar la paur als musulmans que van far resson d'aquela descobèrta.

 

L’armada crosada pren lo camin de Jerusalèm (13 de genièr de 1099), remontant la valada d’Orontes, sens èsser inquietada pels emirs arabis de la region. Rejonhent la còsta, s’empara de Tortòsa e de Maraclèa. Jos la pression de sos soldats, Raimon de Tolosa deu abandonar lo sètge d’Arqa que ne comptava far lo centre de sas possessions venentas. Seguissent la còsta fins a Jaffa, los crosats entran a Betelèm lo 6 de junh e meton lo sètge davant Jerusalèm l'endeman.

La vila, fortificada e enrodada de vabres, levat al nòrd, espèra de secorses d’Egipte. Los assietants mancan d’aiga, de lenha e d’armas e son pas pro nombroses per l’investir. Una expedicion en Samària e l’arribada d’una flaüta genovesa a Jaffa provesisson lo material necessari a la construccion de maquinas de sètge. Una seria de junes purificators, una procession a l'entorn de la vila rend son sens de pelegrinatge a la crosada. Aprèp un assaut dificil de dos jorns, la vila es presa lo 15 de julhet. « Entrats dins la vila, los pelegrins perseguissián, chaplavan los Sarrasins fins al Temple de Salomon… ont i aguèt un tel carnalatge que los nòstres chauchavan dins lo sang fins a las cavilhas ». La vila es pilhada, sa populacion musulmana, josieva e de crestians grècs, còptes, sirians, armènis es chaplada. Lo sac de Jerusalèm foguèt espaventable, mas benlèu amplificat per de cronicaires e de clercs per ne far un recit d'apocalipsi e demostrar que la purificacion rituala de la vila qu'espèra lo retorn gloriós del Crist èra a aquel prètz.

 

Dins los meses que seguisson, un cèrt nombre de pelegrins, que creson d'aver complit lor vòt, tòrnan en Occident e i pòrtan la novèla del trionf de la crestiantat. Coma a refusat dignament la corona de Jerusalèm, Jaufré de Bolhon pren lo títol d’avoat del Sant Sepulcre, atal resèrva los dreches de la Glèisa sus l'estat novèl. Doncas es son fraire que ven rei jol nom de Baudoïn Ièr de Jerusalèm. En julhet, amb los autres princes, suspren l’armada egipciana de secors a Ascalon, assegurant la subrevida de son Estat. Çaquelà, los Fatimids tòrnan prene lo contraròtle d'Ascalon aprèp una revòlta populara. En setembre, Jaufré de Bolhon demòra sol amb tres cents cavalièrs e dos mila pietons per defendre sas conquistas (Jerusalèm, Jaffa, Lydda, Ramla, Betelèm, Ebron) a las qualas s’apondon lèu Galilèa. Afronta tres còps los Fatimids, al moment de las batalhas de Rama (1101, 1102 e 1105).

Coma se voliá reservar un fèu, Raimon de Sant Gèli comença lo long sètge de Trípol en 1102. Dos ans mai tard, Baudoïn Ièr decidís de profiechar d'un conflicte intèrne dels Seldjokids, qu'opausa lo shah seldjokid Barkyaruq a son fraire, per temptar de prene Harran, que dobririá la via sus Mòssol e Bagdad. E mai, l'emir de Mòssol, Jekermish, s'afronta amb son vesin Il Ghazi ibn Ortoq, senhor de Mardin e d'Alèp.

Pr'aquò, lo fraire d'Il Ghazi, Soqman ibn Ortoq, se reconcilia amb Jekermish, batent Baudoïn Ièr e sas tropas. L’armada d’Edessa es entièrament destrucha o capturada e sos caps, Baudoïn e son vassal, Josselin de Courtenay, son capturats. L'avançada dels Crosats cap a Pèrsia es atal blocada. Pauc de temps aprèp, profiechant de l'afebliment dels Crosats, los Turcs d’Alep tòrnan prene Artâh e los Bizantins s'emparan de Cilicia e de Lattakié ^[6].

En 1105, Raimon de Sant Gèli morís al moment del sètge de Trípol. aqueste se perseguís, jos la direccion de son cosin, Guilhèm Jordan, sostengut per Bizanci. L'emir de Trípol tempta d'obténer l'ajuda de Soqman ibn Ortoq, venceire de la batalha d'Harran, mas aquel morís en camin. Lo blocatge de Trípol se fa pus intens, e en 1108 Bertrand de Sant Gèli, lo filh de Raimon IV, arriba amb de tropas. Per arbitrar entre la rivalitat d'aquel darrièr e de Guilhèm Jordan, lo rei de Jerusalèm Baudoïn Ièr marcha tanben sus Trípol, rejunt pel prince d'Antiòquia, Tancrèd de Hautevila. Baudoïn Ièr decidís de devesir lo futur comtat de Trípol en doas partidas, e accèpta la reddicion de Trípol. Pauc de temps aprèp la presa de la vila, Guilhèm Jordan morís assassinat, lo comtat de Trípol tòrna doncas a Bertrand de Sant Gèli.

En Occident, la crosada contunha d'èsser predicada. Lo papa Pascal II pronóncia l’excomunicacion contra los qu’an pas complit lors vòts, remanda a Jerusalèm los desertors, coma Estève de Bles e Uc de Vermandés.

Un cèrt nombre de pelegrins aprèp aver complit lors devocions reprenon lo camin del retorn. An desliurat Jerusalèm e per la meteissa ocasion complit lors vòts. D'autres crosats s'aprestan a demorar en Orient. Jaufré de Bolhon es causit per sos pars coma prince de Jerusalèm. Refusa d'èsser nomenat rei del Reialme de Jerusalèm. Ditz : «Portarai pas una corona d'aur, lai ont lo Crist portèt una corona d'espinas». Pren alara lo nom d'Avoat del Sant Sepulcre, siá advocatus Sancti Sepulchri, reservant los dreches eminents de l'estat novèl a la Glèisa. En setembre demòra sol dins sas possessions novèlas amb sonque 300 cavalièrs e 2000 pietons. Los establiments francs son fòrça isolats los uns dels autres e mal religats a la mar^[7].
En Occident, la novèla de la presa de Jerusalèm provòca lo despart d'armadas novèlas que despassan de còps lo milierat d'òmes. Mas fauta d'entendas, aquelas "rèiras" crosadas fracassan totas en Anatolia davant los Turcs qu'an refach provisòriament lor unitat. La mar ven alara lo sol mejan de comunicacion amb l'Occident. L'arquevesque Daimbert de Pisa, arribat a Jaffa amb 120 vaissèls, se fa nomenar patriarca latin de Jerusalèm e sobeiran de la principautat d'Antiòqua e del reialme de Jerusalèm, se fa donar un quart de Jerusalèm e la totalitat de Jaffa. Jaufré, de son costat promet als Venicians que venon de prene Aifa, lo terç de totas las vilas qu'ajudarián a conquistar^[8]. Qualques meses pus tard aprèp la mòrt de Jaufré, son fraire Baudoïn, Comtat d'Edessa, se fa coronar Rei de Jerusalèm pel patriarca latin de la vila. Espandís lo reialme de Jerusalèm per las conquistas d'Arsof, de Cesarèa, de Beirot e de Sidon. De son costat, Raimon de Tolosa fa la conquista amb l'ajuda de Gènoa del comtat de Trípol^[9]. Los mercands italians d'en primièr reticents a l'idèa d'una aventura guerrièra que risca de deteriorar lors relacions comercialas amb l'Orient, començan de veire dins las crosadas un mejan d'alargar lo camp de lors activitats e de crompar los produches d'Orient a lor font quitament sens passar per l'intermediari dels musulmans o dels bizantins^[10].

1. ↑ Ivan Gobry La civilizacion medievale 1999, p. 133
2. ↑ Alexandre Del Valle La Turquia dins Euròpa 2004, p. 21
3. ↑ Joan Flori La guèrra santa 2001, p. 310
4. ↑ Yves Celanire Raconter l'histoire 1999, p. 209
5. ↑ René Grousset Histoire dels croisades et du royaume franc de Jérusalem 1948, p. 4
6. ↑ Modèl:Ref-Grousset-Croisades
7. ↑ Cécile Morrisson, Les Croisades, PUF, 1969, nouvelle édition : 2006, p 32
8. ↑ Cécile Morrisson Les Croisades 1998, p. 33
9. ↑ Cécile Morrisson, p. 34
10. ↑ Michel Balard, Jean-Felip Genêt, Michel Rouche, Des Barbares a la Renaissance, Hachette, 1973, p. 180

• Alèxis Ièr
• Anna Comnèn, l'Alexiada
• Persecucion dels Josieus pendent la primièra crosada
• Antijudaïsme
• Barkyaruq
• Concili de Clarmont
• Cronologia de la primièra crosada
• Fonts aràbias sus las crosadas
• Lista dels principals caps crosats

• (fr) Jean Flori, La Première Croisade. L'occident chrétien contre l'Islam, Bruxelles, (éd. Complexe), 1997. ISBN: 2-87027-436-X
• (fr) Amin Maalouf, Les croisades vues par les Arabes, Paris : J.-C. Lattes, 1983

• (fr) Article de presentacion sul sit de Canal Acadèmia
• Expausat del professor Jacques Heers, director del departament d’estudis medievals de la Sorbona e autor de La première Croisade , Perrin, 2002 - L'appel de Clermont du pape Urbain II (58 min - Mp3 - 80 Mo)