País Valencian

 

Lo País Valencian quitèt d'èsser un Estat administrativament e juridicament independent après la Batalha d'Almansa a l'an 1707 quand passèt jos administracion castelhana por derecho de conquista segon los Decrèts de Nòva Planta de Felip V de Borbon, en exclusent la localitat de Cabdet de las delimitacions del reialme conquistat.

Per de rasons politicas, al sègle XIX l'administracion espanhòla ensagèt sens succès de separar lo territòri entre la província d'Alacant, per una banda, e las de Valéncia e de Castelló per autra, en apondent a la primièra las províncias espanhòlas de Múrcia e Albacete per crear un sud-èst espanhòl, e a la segonda Teròl e Conca per crear un orient espanhòl.

En 1822 se prepausa pel primièr còp de províncias semblablas a las actualas, que se dividís lo País, de nòrd a sud, en las províncias de Castelló, Valéncia, Xàtiva e Alacant. Fin finala, en 1833, es amb la division prepausada per Javier de Burgos, quand fin finala lo nombre de províncias demòra en tres, en suprimint la de Xàtiva.

En 1851 s'apondon al País Valencian los territòris istoricament castelhans de Villena dins la província d'Alacant, e de Requena dins la de Valéncia. D'autra banda, la localitat istoricament valenciana de Cabdet, malgrat qu'aja sollicitat sens succès en 1861 son annexion a la província d'Alacant, jamai pas a tornat far partida territorialament del País Valencian dempuèi 1707, e demòra a l'ora d'ara ligada al territòri istoric de Castelha, joncha amb la província d'Albacete.

Aquela division provinciala demòra sens cambiaments fins ara, e seguís solament de critèris omogenèus d'estenduda territoriala e demografica per çò qu'es d'Espanha, e pas de critèris istorics, sociologics o lingüistics.

D'autra banda, al País Valencian existís una fòrça enrasigada tradicion de comarcalisme, se plan la division comarcala actuala, basada en la proposicion de delimitacion de Joan Soler i Riber en 1970, se diferéncia de la division comarcala tradicionala, descricha per Emili Beüt en 1937.

Malgrat tot aquò, l'agropacion de las comarcas en quatre regions prepausadas per Joan Soler recebèt pas supòrt politic en la creacion de la comunitat autonòma valenciana en l'an 1982, e los s'ajustèt a la division provinciala espanhòla preexistent. Aquelas regions s'agissián d'agropacions comarcalas segon critèris istorics, lingüistics, e socioeconomics. Per darrièr, en l'an 1999 se crèa lo Consòrci de las Comarcas Centralas del País Valencian amb l'objectiu d'aténher una quatrena província espanhòla, que s'i apond una cinquena region valenciana.

 

La demografia del País Valencian se concentrava tradicionalament dins de localitats e de zònas de coitiu al bòrd dels rius mai importants (Xúquer, Túria, Segura, Vinalopó), e mai dins de vilas litoralas importantas amb pòrts, segon las activitats agricòlas o comercialas. Las populacions mai importantas solien èsser, pus ancianament, Sagont o Dénia, pendent una granda part de son istòria, Valéncia, Xàtiva, Oriola, Alacant, Elx, Gandia o Vila-real e, pus recentament, Alzira e Castelló de la Plana.

D'aquela distribucion tradicionala, qu'a son origina dins las caracteristicas orograficas e la possibilitat de l'agricultura amb aiga, se deriva que, encara a l'ora d'ara, la densitat de populacion es màger dins las comarcas del centre e del sud e mendre dins las comarcas del Nòrd e de l'interior. Afectèt tanben la demografia (e es benlèu l'excepcion a la distribucion mencionada) la granda activitat industriala o de produchs derivats de l'agricultura, pendent lo sègle XX, dins de vilas de l'interior coma Alcoi, Elda, Novelda, Ontinyent, Petrer, Villena e la Val d'Uixó.

Dins los darrièrs ans, s'es accentuat la concentracion dins las grandas capitalas e sas localitats dels airals metropolitans (en ne destacant Torrent, Mislata, Paterna, Burjassot, Sant Vicent del Raspeig, èca.) e, fòrça mai que mai, dins pòbles e vilas litoralas. Aital, de localitats tradicionalament menudas, (coma Benidorm o Torrevella) an patit un aument demografic fòrça remarcable (encara mai remarcable pendent las sasons caudas de l'an) degut fondamentalament a las migracions generadas pel torisme.

Poiriam dire, doncas, que la demografia del País Valencian a l'ora d'ara es ja clarament majoritàriament urbana, amb granda influéncia de migracions a causa del torisme e de las migracions sasonièras de segonda residéncia, e amb una clara tendéncia cap a las populacions litoralas.

Localitats amb mai de 50 000 abitants País Valencian 4 885 029 abitants Localitat   Valéncia   Alacant   Elx   Castelló   Torrevella   Oriola   Gandia   Torrent   Benidorm   Sagont   Alcoi   Paterna   Elda Populacion 797 654 322 673 222 422 172 624 94 006 80 468 77 421 75 131 72 845 63 359 60 700 59 043 55 289

Font: Institut Nacional d'Estadistica espanhòl, 2007.

 

Lo valencian, apartenís al diasystème del catalan-valencian, nomenat catalan dins los autres territòris catalofons (Illas Balearas, Catalonha, L'Alguer, Rosselhon), es reconegut coma lenga pròpria de la Generalitat Valenciana dempuèi 1983 amb la Lei d'Usatge e Ensenhament del Valencian (en valencian: Llei d'Ús i Ensenyament del Valencià),^[7]per l'Estatut d'Autonomia de 2006. L'Acadèmia Valenciana de la Lenga es l'institucion cargada per las normativas lingüisticas de l'idiòma valencian.^[5]

Cossí totas las variantas d'una lenga, a unes traches lingüistics diferencials, e la siá evolucion dempuèi l'Edat Mejana es estada -en fòrça aspèctes- mai conservadors que, per exemple, en Catalonha. Existisson a l'ora d'ara al País Valencian doas zònas de predominança lingüistica: lo valencian e lo castelhan. Istoricament, dempuèi la colonizacion feudala medievala, lo valencian foguèt la lenga majoritària dins tot lo país, mercé a una leugièra majoritat en lo nombre de colons provenents de Catalonha. L'excepcion foguèron las comarcas amb frontièra amb Aragon (Racó d'Ademós, Alt Millars, Alt Palància e Serrans), ont los colons aragoneses foguèron majoritaris e implantèron lo castelhan. La rèsta de las comarcas castelhanoparlantas actualas (Foia de Bunyol, Canal de Navarrés, Vall de Cofrents, e qualques municipalitats del Vinalopó) son produch de la repoblacion amb castelhans del sègle XVII, après la percaça dels moriscos, doncas qu'aquelas comarcas foguèron de majoritat andalusina dempuèi lo sègle XIII fins al XVII. La comarca del Baix Segura patiguèt un procès de substitucion lingüistica del castelhan pel catalan que s'atenguèt al sègle XVII après una epidèmia de pèsta, en 1648, qu'afectèt la populacion anteriora valencianoparlanta. La comarca de la Plana d'Utiel, coma la municipalitat de Villena, apertenián pas fins al sègle XIX al País Valencian, e son de parlar e cultura castelhans. Lo Reialme de Valéncia, doncas, foguèt pas a l'Edat Mejana un país amb dualitat lingüistica valencian/castelhan, coma a l'ora d'ara, mas que las doas lengas que se parlavan majoritàriament èran lo valencian e l'arabi, a l'excepcion de las comarcas de parlar castelhan dins la frontièra amb Aragon.

Uèi jorn, dins las grandas vilas de las comarcas istoricament valencianoparlantas (e a quina part que siá del territòri, se plan de forma pas tan acusada), la preséncia del valencian es cada còp mendre, a causa del procès de minorizacion d'aquela lenga que s'i patís en favor del castelhan, en bona mesura per fauta de supòrt politic. En fach, lo darrièr sondatge de 2005 revèla que près de 37% dels enquestats de la predominança valenciana afirma l'emplegar preferentament, del temps qu'en 1995 lo percentatge èra de 50%. Se dona la circonstància que lo Partit Popular governa en la Generalitat del País Valencian dempuèi l'an 1995, que causa divèrsa associacions culturalas e lingüisticas assòcian per el la descenuda per motius politics. De mai de mai, aquel procès s'es vist agravat los primièrs ans del sègle XXI, amb la granda immigracion qu'a supausat, en pauc mens de cinc ans, almens mièg milion d'abitants mai, de parlar castelhan original (provenents de la rèsta d'Espanha o America del Sud), o d'autres endrechs e qu'aprenon solament lo castelhan.

Existís una varietat dialectala en caduna de las regions del País Valencian. Aital, dins las Comarcas del Nòrd se considerada zòna de transicion lingüistica e se tròban los dialèctes de Valencian de transicion e valencian castellonenc; dins las Comarcas del Xúquer se parla lo valencian apitxat, lo dialècte parlat al "cap i casal"; dins las Comarcas Centralas e a la Marina Baixa se parla lo valencian meridional, la varietat mai utilizada pels valencianoparlants, en tèrmes demografics; e, per darrièr, dins las Comarcas del Sud (a l'excepcion de la Marina Baixa) se parla lo valencian alacantí, un dialècte fòrtament castelhanizat, benlèu a causa de la substitucion lingüistica istorica del Baix Segura.

 

De la Preïstòria, s'es constat la primièra preséncia umana dins las tèrras valencianas près de l'an 40000 aC, amb dèishas dels neandertals a la Cova Negra (Bellús), las coves del Salt (Alcoi) e del Cochino (Villena). De l'Epòca Anciana, se considèra lo País Valencian coma brèç de la civilizacion ibera, los que s'i assenton a comptar de l'an 5000 aC de provenença pas esclarida del tot, se se sap plan qu'èran de raça semita. Aquel pòble portava un intens escambi comercial e cultural amb tartessos, grècs, e cartagineses, e culminarián amb son esplendor près del sègle V aC, coma reflèxe de son expression artistica, que la mai coneguda n'es la Dama d'Elx.

Las guèrras entre cartagineses e romans s'acabèron amb la civilizacion autoctòna, lo resultat que ne foguèt l'integracion de tot lo litoral valencian a l'autoritat de Roma a la debuta del sègle III aC. L'origina de la vertebracion del País Valencian sorgís pendent la romanizacion, a l'entorn de la fondacion de Colonia Valentia (Valéncia) en l'an 158 aC e de Colonia Julia Illici Augusta (Elx) al sègle I aC, e las divisions provincialas d'Ilercavònia, al nòrd, Edetània, al centre e Contestània, entre lo Xúquer e lo Segura, en se basant sus la preséncia anteriora de pòbles ibèrs.

Après la desintegracion de l'Empèri Roman, dempuèi lo començament del sègle VII fins a la debuta del VIII grand part del territòri foguèt subjècte al reialme visigòt de Toledo, e l'autra part, dempuèi Dénia fins a Cartagena foguèt jos dominacion de Bizanci primièr, e del Reialme de Tudmir après amb centre a Oriola. Lo pacte de Abd al-Aziz amb Tudmir en l'an 713 permetèt l'intrada dels arabis a la Peninsula, que i comença amb el una de las estapas mai importantas del País Valencian, l'epòca de l'Al Andalús. Malgrat qu'aquela epòca siá pas encara pro estudiada e constituisca un dels periòdes pus escurs de l'Istòria del País Valencian, es generalament acceptada l'importància de l'influéncia de sa cultura e sa lenga sus la cultura valenciana actuala, que faguèron del Xarq al-Andalós un dels endrechs amb mai cultura d'Euròpa.

 

Malgrat aquò, l'origina dirècta e mai prèp de País Valencian d'uèi jorn es principalament ligat amb la fondacion del Reialme de Valéncia, de caractèr feudal: en l'an 1233 lo rei Jacme lo Conquistaire enceta la conquista dels territòris marcats per tres sègles de preséncia sarrasina: los reialmes taifa de Balansiya, Dénia e Múrcia. A pena fondat lo reialme, s'i demòra plan la populacion tagarina, inicialament majoritària, se faguèron de repoblacions amb colons crestianes d'origina catalana e aragonesa, fondamentalament. Aqueles crestians reestructurèron l'economia e organizèron lo territòri a l'entorn de las vilas amb representacion a las Corts Valencianas. A l'an 1304 lo Reialme s'estend fins a Oriola per la Senténcia de Torrellas, e èra ja provesit d'un estatut politicament independent amb los Fòrs de Valéncia dempuèi l'an 1261, e la societat valenciana desvolopa son identitat pròpria malgrat partejar rei, cultura, e lenga amb los territòris ispanics de la Corona d'Aragon.

Après lo prestigi economic, social e cultural al cors del Sègle d'Aur propiciat per l'expansion mediterranèa de la Corona d'Aragon dins lo sègle XV, lo reialme se vei somés a una pression de mai en mai creissenta del centralisme castelhan. Après divèrses conflictes socials, lo país cedís fin finala pels Decrèts de Nòva Planta en 1707, que se suprimís lo Reialme en abolissent sos fòrs, òm passa amb el far partida del Reialme d'Espanha en l'assimilant a la legislacion castelhana, e lo se priva d'autonomia, lenga, e cultura pròpria.

Al sègle XIX lo País Valencian agrandís los airals d'agricultura, sustot ligats al coitiu de de la mòta, lo ris, los irangièrs, e l'ametlièr. Lo passatge cap a l'indústria lo situarà en lo quatren luòc d'Espanha fins l'actualitat. Al començament del sègle XX la societat valenciana reivindica l'autogovèrn del País Valencian e, après un primièr assag pendent la Segonda Republica Espanhòla e après un periòde de totalitarisme de 1939 a 1975, dispausa fin finala d'autonomia en 1977 pendent la Transicion Espanhòla. Pendent la segonda mitat d'aquel sègle sorgís un nòu sector economic que substituissi practicament lo luòc de l'agricultura en çò que tanh al nivèl d'intradas economicas, lo torisme. Amb l'aprovacion de son Estatut en 1982 recupèra son pròpri govèrn, la Generalitat Valenciana, que n'assegura l'administracion.

• Generalitat Valenciana
• Reialme de Valéncia
• Valéncia
• Valencian

• Furió i Diego, Antoni. Història del País Valencià. Institució Alfons el Magnànim. ISBN 9788478221592. 
• Martínez, Francesc; Laguna, Antonio. La Gran Historia de la Comunidad Valenciana. La impronta de Roma. Badalona: Prensa Valenciana. ISBN 978-84-87502-89-7. 

1. ↑ Afirmat dins: Estatut d'Autonòmia de la Comunautat Valenciana.
2. ↑ Conselh de la Lenga Occitana. «Preconizacions del Conselh de la Lenga Occitana» p. 18. [Consulta: 23 de genièr de 2024]
3. ↑ «Título I. La Comunitat Valenciana - Estatuto Autonomía». [Consulta: 2024-10-24]
4. ↑ Corts Valencianes. «Estatut d'Autonomia de la Comunautat Valenciana» (en ca, es). www.cortsvalencianes.es.
5. ↑ ^5,0 et ^5,1 «Títol preliminari - La Consistitucion Espanhòla de 1978» (en espanhòl). app.congreso.es. [Consulta: 21 de genièr de 2024]
6. ↑ «Comunidad Valenciana» (en espanhòl). Expansion. [Consulta: 21 de genièr de 2024]
7. ↑ Agencia Estatal Boletín Oficial del Estado. «Ley 4/1983, de 23 de noviembre, de uso y enseñanza del Valenciano» (en espanhòl). www.boe.es.