Khanat de Crimèa

 

Lo Khanat foguèt fondat per l'installacion de clans tatars de l'Òrda d'Aur que s'installèron dins la region au sègle XIII. En 1441, venguèt independent sota la direccion de Haci Giray (1420-1466). A sa mòrt, sa succession foguèt l'objècte d'un conflicte entre seis eiretiers, çò que permetèt ais Otomans d'installar son candidat, Menli Giray (1469-1515). En cambi, deguèt acceptar la senhoriá de Constantinòble, poissança dominanta a l'entorn de la Mar Negra a aquela epòca.

Aquela proteccion permetèt au Khanat de s'impausar rapidament coma una poissança importanta au nòrd de la Mar Negra. En particular, son armada capitèt de conquistar Sarai, capitala de l'Òrda d'Aur, e de revendicar l'autoritat – nominala – sus totei lei khans de Vòlga. De mai, en despiech de sa vassalizacion, lei khans de Crimèa gardèron una autonomia larga (diplomacia independenta, drech de batre moneda... etc.). Durant aqueu periòde, lei Tatars de Crimèa menavan d'incursions recurrentas còntra lei reiaumes e principats crestians de la region. De còps, podián tanben participar ai guèrras entre aqueleis Estats coma mercenaris. Aquò permetiá la captura de prisoniers crestians qu'èran venduts coma esclaus. Aquò representava una fònt fòrça importanta de revenguts per l'aristocracia, especialament aquela dei clans demorats nomadas. Per lo rèsta, lo Khanat teniá de populacions sedentarizadas que practicavan l'agricultura (vin, tabat...), l'artesanat e lo comèrci.

Aquela situacion durèt fins au sègle XVIII. Pasmens, a partir de la fin dau sègle XVII, la Russia Moscovita venguèt pron poderós per arrestar leis atacas dau Khanat. Puei, lei Rus comencèron d'avançar vèrs lo sud. Après una premiera revirada en 1687-1689, Russia comencèt d'atacar dirèctament lo Khanat a partir deis ans 1730. Leis Otomans assaièron de reagir e mandèron de renfòrç dins la region. Dins aquò, foguèron batuts en 1774 e lo Khanat passèt dins l'esfèra d'influéncia russa avans d'èsser definitivament annexat en 1783.

D'un biais generau, l'organizacion politica e economica dau khanat correspòndon ai règlas que regissián lo Khanat de l'Òrda d'Aur, es a dire a un ensemble de tradicions mongòlas mesas en plaça per Gengis Khan e influenciadas per l'islam. Pasmens, de lèis otomanas se difusèron pauc a cha pauc.

Lei règlas de legitimitat dinastica èran aquelei de l'Òrda d'Aur que foguèron totjorn preferidas a aquelei dei Turcs. Ansin, la linhada dei Giray èra eiretiera de Gengis Khan, çò que li permetiá d'aver un ascendent simbolic important sus leis autrei clans nobles dins la tradicion de l'estèpa^[1]. Dins aquò, lo govèrn èra exercit amb lei beis, es a dire lei caps dei clans nobles (Sirin, Barin, Argin, Qipçaq, Mansuroglu e Sicavut^[2]. Aquela organizacion èra reconeguda per leis Empèri Otoman e totei lei nomadas nogais de l'estèpa pontica èran nominalament subjèctes dau khan de Crimèa, compres sus lo territòri otoman.

Lei relacions entre lei beis, lei nobles intermediaris e lei païsans èran pas de tipe feudalas. D'efiech, lei païsans èran liures e protegits per la charia còntra lo servatge. Lei tèrras èran trabalhadas en comun e atribuïdas per lo vilatge. Coma dins la màger part de l'Euròpa dau periòde, lo pagament deis impòsts dirèctes èra la responsabilitat de l'ensemble dau vilatge. D'un biais generau, lei taxas representavan 10 % de la produccion agricòla, 5 % dau bestiau e una quantitat variabla de jornadas de trabalh.

La legislacion dau Khanat èra basada sus lei lèis tataras, la charia e, dins una mendra mesura, sus la lèi otomana. Lo cap de la justícia èra nominalament lo qadi-asker, un captau musulman nomat dirèctament per lo sultan otoman. Èra cargat de supervisar lei districtes judiciaris qu'èran plaçats sota la direccion d'un cadi. Pasmens, dins lei fachs, lei cadis èran generalament responsables de seis accions davant lei caps de clan e lo khan.

Lei minoritats non musulmanas (Grècs, Armènis, Gòts, Italians, Judieus...) vivián dins de quartiers ò de vilatges pròpris. Èran exemptats d'obligacion militara mai avián pas lo drech de portar d'armas. En mai d'aquò, devián pagar un impòst especiau. Aquelei règlas èran inspiradas per lei millet otomans mai favorizèron l'islamizacion de la region^[3].

A l'epòca dau Khanat, Crimèa èra una region importanta dau comèrci internacionau car una partida deis aisses occidentaus de la Rota de la Seda arribava dins la region. En mai d'aquò, èra productritz de vin, de tabat, de fruchs, de seda, de mèu e d'objèctes artesanaus. Pasmens, la fònt principala de l'economia dau Khanat èra lo trafec d'esclaus a destinacion de l'Empèri Otoman^[4]. Per protegir aqueu comèrci, lo Khanat e lei clans principaus avián creat un ensemble de caravanseralhs, de fortins e de torres de susvelhança.

En causa de la natura nomada d'una partida importanta de l'elèit tatar e dei destruccions entraïnadas per lei guèrras, lei vestigis arquitecturaus son rars. Lo pus famós es probable lo palais dei khans de Bakhchysarai que data principalament dau sègle XVIII. Leis obratges idraulics son l'autre element de remarca de l'arquitectura dau Khanat coma lo mòstran lei fònts de Selim II Giray (1743-1748) e de Qirim Giray (1758-1764) que son doas realizacions tardivas qu'illustran lo mestritge tecnic deis engenhaires locaus.

Uei, l'art pus conegut dau Khanat es sa literatura. Eissida de la literatura mongòla de l'Òrda d'Aur, es probablament apareguda au sègle XIII coma lo mòstra una version de Yusuf e Zulaikha escricha en tatar crimean. A partir dau sègle XV, l'escritura es un art ben establit au sen de l'aristocracia e lei khans e caps de clan foguèron frequentament de poètas complits. Per exemple, foguèt lo cas de Menli I Giray (1469-1475) ò de Gazi II Giray (1588-1596). Pasmens, i aviá tanben d'artistas especializats coma Asiq Umer (1621-1707) qu'èra famós per sei tèxtes lirics. Durant son existéncia, aquela poesia foguèt fòrça influenciada per lei literaturas aràbia e persana. En mai de la poesia, la cronica aguèt una certana importància dins la literatura crimeana.

•  
  Fònt de Selim II Giray
•  
  Fònt de maubrede Bakhchisaray
•  
  Palais dei khans de Bakhchysarai
•  
  Pintura de 1857 imaginant lo palais dei khans avans l'annexion russa

• (fr) Violeta-Anca Epure, Quelques considérations sur les relations entre la Moldavie et les tatars le long du XVe siècle. La perspective de sources historiques, 2007, pp. 57-75.
• (fr) Desaive Dilek, « Le khanat de Crimée dans les archives ottomanes », Cahiers du monde russe et soviétique, 1972, vol. 13, n° 13-14, pp. 560-583.
• (fr) Arnaud Blin, Les conquérants de la steppe, d'Attila au Khanat de Crimée, Ve-XVIIIe siècle, Passés Composés, 2021.