Emperaire roman

Lo poder imperial es una delegacion, una mission confiada a un individú teoricament causit o acceptat pel pòble roman e lo Senat. Los Cesars successius son tanben presentats coma « una cadena perpetuela de delegacions »^[1].

 

Tot ciutadan abnegat, apartenent a la noblesa senatoriala dels « clarissims » pòt pretendre al poder per assegurar lo salut comun. De leis non escrichas escartan los Grècs e mai tard los Germans. Pas cap d'emperaire roman ven d'aqueles dos pòbles.

Per l'istorian J. Béranger, los emperaires romans son de grands « patriotas » qu'assumisson los afars publics, las passent tot naturalament a lor eritièr presomptiu, o encara los conqueriguèron de nauta luta^[2]. L’emperaire es donc pas un rei ereditari. A vegada, los emperaires adòptan la persona destinada a lor succedir. A vegada, la succession es ereditària. Mas dins aquel cas, lo novèl emperaire, succedís a son paire dins son pòst sonque se recebèt expressament l’investitura^[3]. En cas de crisi, un general portat en triomf pels sieus soldats pòt per las armas accedir al poder suprèma, es lo cas pendent la crisi del tresen sègle.

Fins a la fin de l’empèri bizantin, l'idèa que lo tròn èra la proprietat de pas degun, ni d’un individú ni d’una dinastia, es acabada. La consequéncia d'un tal sistèma es lo risc de guèrra civila a cada cambiament de regne. Los perides ont la succession se realiza de biais tranquil coma jols Antonins, èran d'excepcions^[4]. Lo Senat e lo pòble an la crenhença d’una guèrra civila al còrs a cada succession. Acceptan donc lèu l'idèa qu’un descendent del prince regnant prenga la seguida de son paire. Un dels devers de tot emperaire es de preparar lo passatge pacific de son tròn. La causida mai logica es, quitament als uèis dels Romans, de designar son filh o de n'adoptar un. Al sègle I, après l'assassinat de Neron, Galba adòpat en preisa Pison, Oton se prepara a adoptar son nebòt e Vitellius presenta son enfant als sieus soldats. Quand l’emperaire regnant capita a transmetre sens problèma son poder a son successor, aquò es considerat coma l’acabament d’un regne astrat^[5]. De fach, l’ereditat del tròn es gaire pas un principi de drech public, mas una practica aristocratica admesa per l’opinion romana.

Als sègles III e IV, los emperaires son creats per un nòu grop, l’estat major de l’armada. Causissiá lo nòu emperaire, qu'es enseguida avalizat pel Senat. Lo reng imperial venguèt, als uèis dels militars, lo grade mai naut dins la ierarquia dels oficièrs^[4].

Lo tèrme nòstre d'emperaire ven del mot latin imperator, que lo mòt latin aparten a la familha de imperare (comandar) o imperium (comandament, poder). Lo mot imperator designa un general victoriós avent èsser aclamat per sas tropas e avent tanben agut drech al triomf, doant pel Senat. Pasmens, après lo triomf, al meteis temps que son imperium (poder de comandar las tropas), devián tanben pausar son títol.

Juli Cesar es lo primièr dirigent roman de portar aquel títol, seguit per August, primièr emperaire. Lo títol d'imperator enseguida passèt d'usatge abans de tornar jol regne de Neron e serà enseguida portat coma praenomen per totes los emperaires romans. De là ven lo fach que lo títol imperator ven subretot portat per l'emperaire. Lo general victoriós, quitament aclamats per lors soldats, veson sovent aquela aclamacion èsser aponduda a la lista d'aquelas de l'emperaire.

Les Romains abreujavan le tèrme imperator en IMP, e aquel tèrme apareissián mai sovent dos còps dins la titulatura d'un emperaire. Lo primièr còp donc coma prenom (praenomen), e lo segond còp coma títol, seguit del nombre de còps ont l'emperaire aviá estat personalament o pels sieus generals, aclamat (l'accession a l'Empèri comptava per una acclamacion).

Mercé a l'imperium, l'emperaire es tot poderós. Son poder es absolut, complet e illimitat, sens partatge e sens aver a tornar de comptes a quin que siá. L’imperium es la poténcia absoluda e complèta d’un oficièr sul camp de batalha. A drech de vida e de mòrt suls sieus òmes. Aquela poténcia qu'èra divisada entre mai d'un magistrats es amb l'Empèri dins las mans d'un sol òme. L'emperaire decidís de la patz e de la guèrra, lèva los impòsts e es lo mèstre de las despensas publicas. En qualitat de Pontifex maximus, es lo mèstre dels cults publics e dels drechs religioses. Pas cap d'autres poders limita lo sièu. Cada novèl emperaire a un ròtle tan indeterminat qu’immens. L’emperaier pòt legiferar directament per un edicte o un simple rescrit qu'a la meteissa fòrça qu’una lei votada pel Senat, car tot çò que decidís l'emperaire es legal. Consulta lo Senat sonque coma li cal e n'obten çò que vòl^[4].

Coma l'emperaire pòt decidir de tot, a cada dificultat li es demandar de s’en ficar. L'emperaire a drech de vida e de mòrt sus totes lo subjèctes. Quitament pòt far executar un senator sens jutjament, car la viada de tot òme, es a sa mercé. L'emperaire ten donc sol le poder vertadièr, tot tocan d’èsser un servicial responsable de l’Estat. Aquela ambivaléncia èra la quita esséncia del cesarisme^[6]. De fach, lo ceremonial, lo cul  imperial e lo caractèr sagrat dels imatges imperials escavan un valat entre los emperaires e lo rèste dels òmes. Mai, al vejaire del pòble, l'emperaire es pas un mandatari, mas un mèstre, un èsser superior per natura als sieus subjèctes^[4]. La cort imperiala fa pas que los menar cap a la megalomania.

Pels Orientals e una partida de las populacions ellenizadas, l’emperaire es un monarc, un basileus. Lo ligam d'aquel rei amb los sieus subjèctes se manifesta dins lo jurament de ligam a la persona del sobeiran. Cada an totes los abitants de l’Empèri fan lo jurament a l’emperaire. Cada subjècte jura de prene en totas causas la causa del prince e de sa familha, de los defendre al prètz de sa vida e d'aquela dels sieus enfants, d’èsser l’enemic dels enenics de l'emperaire e de denoncair tota accion, volontat o paraula qui lor serián ostilas^[4]. Lo cult imperial enfortís encara lo sentiment monarquic e lo caractèr divin del prince.

Un còp al poder sol, Octavi evita los títols de rei e de dictator, fatals a Cesar; pasmens, alara que se gardava las apéncias de la Republica, concentra dins sas mans totjorn mai de foncions republicanas: foguèt tretze còps cònsol, e recep los poders de censor e de tribun de la plèba sens èsser estat elegit a aquela magistraturas. De -31 a -27, prepara l'estabilizacion del regime novèl que n'es lo fondator: lo principat. Pendent la sesilha del Senat de genièr de -27, la res publica, es en aparéncia restaurada per el et torrnada al Senat e al pòble. De fach, le Senat garda pas que l'administracion d'unas províncias sens legion. Octavi, que recep pac après lo títol d'August, garda sos immenses poders e se vei confiar l'administracion de las província frontièras e donc lo comandament de las armadas^[7]. Lo nom d'Augustus mòstra son caractèr sagrat e divin, e balha a sas decisions un pes considerable pasmens s'existís pas de fondament institucional. En -23, recep la poténcia tribuniciana complèta e a vida, basa civila de son poder, e un imperium proconsular màger (mai grand qu'aquel dels procònsols de las províncias senatorialas). En - 2, recep lo títol de Paire de la patria, que plaça jos sa proteccion l'ensemble del pòble roman. Pertot es lo « primièr », lo princeps. Aquel nom demora pel regime que fondèt: lo principat. August interven dins l'eleccion dels magistrats mercé al drech de recomandacion. Pòt far intrar al Senat qui vòl e nomena a totes los escalons de foncionaris que son sos legats (delegats) dins las legions, las província. Dirigís la diplomacia e la politica exteriora. Fin finala, l'emperaire dispausa de mejans financièrs considerables, mercé a sa fortuna personala en partida eritada de Cesar, als revenguts d'Egipte, son domèni privat, e a unes impòstes qu'alimentan las caissas imperialas^[7]. Al meteis temps, creèt d’autras foncions (prefèctes, legats de las províncais imperialas, ...) que lo titularis dependavan pas que d'el.

Mai, Octavi se faguèt balhar pel Senat roman los títols d' Imperator, d' august  e de Princeps senatus (lo primièr de parlar au Senat). Aquel darrièr títol, vengut « Prince » amb lo temps, fa guèt designar jol nom de Principat la forma de poder realizada per August.

Los primièrs successors d’August (julioclaudians, flavians, antonins) tornèron a aquela ficcion d’un govèrn al nom del Senat e del pòble roman (SPQR = Senatus PopulusQue Romanus), concentrant totjorn mai de poder personal. Los mots « Imperator » e « Augustus » venon dels títols portats per cada emperaire.

La Republica romana contunhavan fictivament, amb los sieus magistrats, mas aqueles essent totes designats per l’emperaire puslèu que d'èsser elegits. Lo Senat, compausat de membres eles tanben causits pels emperaires, confirmava lo títol dels novèls emperaires, que mai èran dels sieus, e balhava l'apoteòsi als « bons » emperaires; aqueles darrièrs venián alara al reng de dieu et èran l'objècte d'un cult oficial. Al contrari, le Senat vodava a l'oblit los emperaires odiats, descretant lor damnatio memoriae.

Los emperaires gardavan un costat popular, en s’immergissent a vegada dins lo pòble roman: August cridava d'espectators del circ dempuèi sa lòtja imperiala; Neron, Trajan, Adrian frequentavan los banhs publics (cf. Sueton).

Lo principat conéis son apogèu jos regnes de Trajan e d'Adrian. Aquel periòde dmorarà gravada dins las memòrias pendent lo rèste de l'Antiquitat e quitament après coma aquela d'un edat d'aur, ont ragnèron la patz e la prosperitat: es la celèbra Pax Romana.

Pasmens, aquela patz es mai fragila qu'i paréis: un dels darrièrs Antonins, l'emperaire Marc Aurèli, dich l'emperaire filosòf car es de segur un grand filosòf dins la linhada dels estoïcians grècs, passa la mai granda partida de sa vida a far la guèrra a las frontièras. Son filh e successor, Commòde, ven pro rapidament fòl. Son assassinat en 192 provòca la crisi que groava dempuèi d'ora. Lo principat i subrevisquèt pas.

A partir de 193, las legions, qu'avián ja jogat un ròtle crucial pendent lo primièra ann dels quatre emperaires (69), venon totas poderosas per designar los emperaires. L’emperaire pasmens s'assegura de far ratificar son elevacion pel Senat, e manten tanben la ficcion del regim d’August. Mas après aquela crisi, l'empèri venguèt un empèri militar. Dins un celèbre retrach, Caracalla a pas mai lo visatge seren d’un membre de la bona societat. Se legís sus son visatge una mission, aquela d’un gardian gaitant que vigila sus l’Empèri. L’Empèri compren ara un emperaire, lo pastre, de soldats, los cans de garda, e lo tropèl, dont los dos precedents an la garda. Lo Senat es el oubliat^[4].

Aqueles « emperaires soldats » vivon, pasmens, jos la copa de contunh de lors armadas que los eliminan al mendre factor de malcontentament (desfacha, bassa de sòldes, autre competitor jutjat mai atrasent). Atal, de totes los emperaires romans de 235 fins a 285, Claudi II lo Gotic, morissent d'une epidèmia en 270, es l'unic emperaire a morir pas assassinat pels sieus soldats.

Après 268, los emperaires apartienon pas mai a l’ancian òrdre senatoraila (levat Tacit entre 275 e 276). Son gaireben totes militars auçat en grade (emperaires illirians) que gaireben pas frequentèron la vila de Roma e son Senat. Es necessari car son totjorn al partir, totjorn a la frontièras per reprimir un soslèvament o una incursion barbara. Salvan l’Empèri pendent la crisi del sègle tresen. Las foncions de general en cap e de cap de guèrra victoriosa que ten tradicionalament l'emperaire son enforçats dins aquel periòdes de guèrra de contunh. A costat dels qualificatius abituals coma felix, s'associe totjorn mai lo tèrme invictus. En efièch, un emperaire venceire pòt esperar la fidelitat dels subjèctes e de sas tropas. En cas de desfacha militara, de concurents apareissèron d'entre los autres generals. Los emperaires ensajavan pasmens de trobar una legitimitat  transformant lo cult imperial. Aurelian es considerat coma un dieu sus tèrra. Sus sas monedas, i a l'inscripcion deus et dominus natus. L'emperaire es donc divinizat de son vivent.

Per far fàcia, A l’Emperaire roman li cal un poder eficaç, donc fòrt e desmultiplicat. Dioclecian (règne de 283 a 305) acaba de transformar lo principat moribond dins una monarquia a l’orientala. L’empaire se sacraliza, pren los títols de Dominus et Deus (Senhor e Dieu). Una construccion ideologica pauc a pauc assimilèt los emperaires a de divinitats viventas e justifica atal lor poder absolut. Aquel regime imperial novèl se nomena Dominat.

Per Dioclecian, l’autoriat imperiala es de natura divina^[8]. Dioclecian e Galeri, son filh adoptiu, se pretendon descendents de Jupitèr. Prenon l'escai de Jovian, son collèga Maximian e son cocesar Constanci aquel d'Erculian. Aquela sacralizacion del poder imperial a tanben per tòca de levar tota legitimitat als usurpators eventuals que sol l’emperaire es elegit dels dieus, e que sol son successor es legitim. Dioclecian garda tanben la nocion de poder imperial collegial eritat de las oras escuras de l'anarquia militara, e la sistematiza jol nom de Tetrarquia. Dins aquel regime, lo poder èra partejat d'una partida entre dos pòls geografics, Orient e Occident, e d'un autre costat al sen de cada pòl, entre un emperaire titulari dich August e un adjunt e successor designat dich Cesar. Aquela organizacion, tròp teorica car supausava de biais implicit un bon aòcrdi entre los diferents coemperaires, dura pas gaire al delà del quita Dioclecian (los autres tetrars avián pas son sens del dever —- es lo sol emperaire a aver abdicar volontariament).

[[Constantin I lo Grand|Constantin Ièr sègle i]] torna prene lo títol de Dominus. Del fach de sa conversion^[9], carca pas a afirmar una filiacion divina. D'ora pretend aver èsser investit pel Dieu dels crestians per govenar l’Empèri. Constantin afirma qu’es le representant de Dieu sus la tèrra. Dins son intelligéncia se rebat l’intelligéncia suprèma^[10]. S’environa d’un fòrça grand fast per exaltar la grandor de la foncion imperiala. Lo principi dinastic realizat per Constantin a per consequéncia un aflaquiment del poder imperial. En efièch, mai d'un còp, d'enfants son arribèron al poder a la mòrt de lor paire. Es lo cas de Gracian e de Valentinian II, d’Arcadi e d’Onori, de Teodòsi II e de Valentinian III en 423. Las maires d'aqueles joves emperaires occupan alara un ròtle politic coma unes prefèctes del pretòri.

En Occident, lo poder esperitl s’engatja cap a una autonomia mai granda fàcia al poder politic. Ambròsi de Milan pausa las basas de la teoria mediévala de la separacion d'ambedos poders^[11] quitament esboçant l’idèa d’une subordinacion del poder politic al poder esperital. Obliga atal Teodòsi I a far peniténcia e caminar pés nuds per la cendre per expiar lo chaple de detz mila personas après la revòtla de Teessalonica en 390^[12]. En Orient, los emperaires navigan entre cesaropapisme e subordinacion al poder esperital. Atal, en 450, l’emperaire Marcian es coronat emperaire per l’evèsque de Constantinòble Anatolius. Son successor Leon fa del meteis. Es donc l’evesque que al nom de Dieu fa lo sobeiran.

En 476, Odoacre rei dels Eruls, capvira Romulus August, l'emperaire de la partida occidentala de l'Empèri. Mas luènh de desirar de prene lo tròn imperial, envia a Zenon, l'emperaire de l'Orient, los insignes de la carga, e tanben una somission a l'autoritat del sol August demorant. Aquò testimònia de l'immens prestigi que gardava encara l'Empèri roman, quitament mermat de  sa partida occidentala. S'Odoacre se plaça jos l'autoritat simbolica de Zenon, se trapa aquel fenomèn endacòm mai: pels Francs, que tanben d'aqueles qu'aclapèron Roma, Clovis volguava se ligar al remembre de l'Urbs, e foguèt fòrça onorat de se veire confiar los insignes consulars, tèrme abandonat recobrissent una foncion desapareguda, mas que gardava per sa simpla romanitat un immens prestigi.

Depositari de l'autoritat de Roma, e de son prestigi, l'Empèri roman dins sa partida orientala aguèt sempre un immens prestigi amb los sègles. Pels Grècs, l'emperaire sempre foguèt nomenat Basileus, es a dire roi, car pels Grècs la reialtat avái pas de reson pejoratiu qu'aviá pel Romans. En 629, l’emperaire Heraclius prenguèt lo títol de Basileus, abandonant los precedents títols latins, mas se considerent sempre coma emperaire dels Romans.

Lo títol de Basileus desapareguèt per sempre amb la casuda Constantinòble en 1453, quitament se los Russes se son a vegada considerats coma eritièrs de Bizanci (Sofia Paleològa esposa Ivan III, Grand Prince de Moscòu, e unes ans mai tard Ivan IV de Russia  pren lo títol e Tsar, çò que fa clar la filiacion amb Constantinòble).

Calguèt esperar mai de tres sègles abans qu’un prince en Occident torne prene lo títol d'emperaire: Carlesmanhe en 800 foguèt coronat pel Papa Leon III. Aquel coronament foguèt considerat coma una usurpacion pel poder de Bizanci.

Sa courona passarà dins lo Sant Empèri roman germanic, eritièr de l'Empèri. L'emperaire dels Franceses Napoleon Ièr que dominèt l'Euròpa de 1804 àa1814 e qu'acabèt amb lo Sent Empèri s'inspirèt tanben de l'Empèri Roman. Se l'Empèri alemand dels Hohenzollern se considerava un pauc coma una entitat originala, atal ne serà pas alara que lo Tresèn Reich nazi aviá ambition de durar 1000 ans coma l'Empèri Roman. (de fach durèt mens de 12 ans: 1933-1945.)

Pasmens se los títols e estatuts seguents sián mai comuns, totes los emperaires romans los utilizèron pas, e totes foguèron pas utilizats pendent lo meteis periòde de l'Istòria.

• Gilbert Dagron, Empereur et prêtre, étude sur le « césaropapisme » byzantin, Paris, Gallimard, 1997.
• Christian Goudineau, Les Empereurs de Rome d'Auguste à la Tétrarchie, Errance, 2004.
• (en) Fergus Millar, The Emperor in the Roman World (31 B.C. - 337 A.D.), Ithaca, New York, 1977.
• Jean-Paul Thuillier, Les empereur de la Rome Antique, éditions Errance, 1996.
• Paul Veyne, « Qu’était-ce qu’un empereur romain ? Dieu parce qu’empereur », Diogène, 2002/3, n^o 199, p. 3 à 25. [lire en ligne]
• François Zosso, Christian Zingg, Les Empereurs romains, Editions Errance, 2009.

• Lista dels emperaires romans
• Roma antica