Las mila e una nuèits

Lei Mila e una nuechs son un recuelh de còntes orientaus que datan probablament de l'Edat Mejana e son d'origina araba e persana. Collectats au començament dau sègle XVIII per Antoine Galland, anticari de Loís XIV, foguèron traduchs en francés a partir de 1704. Obtenguèron un succès immens e venguèron un cap d'òbra de la literatura araba, traduch dins mai d'una lenga. En Euròpa, aquò donèt naissença a l'orientalisme, un important corrent intellectuau d'interès per l'Orient.

Lei Mila e una nuechs son constituïdas per una istòria centrala qu'es aquela de la princessa Shahrazad que dèu trobar cada nuech un cònte novèu de dire a son marit, lo sultan de Pèrsia. Se mau capita, serà executada car, après un afaire d'adultèri, lo rèi tua sa femna lo matin que seguís lei nòças. La princessa tròba d'istòrias de contar durant mila e una nuechs e lo sultan accèpta finalament de la gardar coma esposa. Aquela trama centrala permet d'integrar plusors còntes de durada variabla. Entre aqueleis istòrias, certanei son vengudas fòrça famosas coma Aladin ò lo Lume meravilhós, Ali Baba e lei Quarante raubaires ò Sibad lo marin.

Leis originas dei Mila e una nuechs son mau conegudas^[1]. Segon lei sabents arabis Al-Masudi (mòrt en 956) e Ibn al-Nadim (mòrt vèrs 995-998), seriá lo resultat de l'adaptacion en arabi d'un obratge persan intitulat Hézâr afsâna (« Mila còntes » en occitan). Aquelei còntes serián eissits d'una fònt indopersana situada entre lei sègles III e VII e d'un fons arabi de la region de Bagdad que data probablament dei sègles IX a XI. Pus tard, un tresen ensemble, format de còntes populars egipicians dei sègles XII e XIII, auriá completat lo recuelh. L'estabilizacion dau còrpus aguèt luòc au sègle XVI. Pasmens, l'existéncia dei Hézâr afsâna, basa dei premiereis etapas d'aqueu scenari, es pas demostrada^[2].

Lo fragment pus ancian d'un manuscrit dei Mila e una nuechs conegut data dau sègle IX^[3]. Dos manuscrits, datant dei sègles XIV e XV, an una gròssa importància dins l'istòria dau recuelh car foguèron a l'origina de son estabilizacion. Son respectivament conservats a Tübingen e a la Bibliotèca Nacionala de França. En particular, la segonda foguèt mandada en França onte foguèt utilizada per Antoine Galland per realizar la premiera traduccion europèa de l'obratge.

La premiera traduccion europèa es l'òbra d'Antoine Galland (1646-1715) e foguèt publicada de 1704 a 1717. Anticari dau rèi e professor d'arabi au Collègi de França, Galland aviá viatjat en Orient e es un deis iniciators de l'orientalisme, un movement artistic europèu dei sègles XVIII e XIX caracterizat per l'interès per lei culturas arabas e turcas. Organizèt lei tèxtes e chausiguèt d'apondre d'istòrias suplementàrias que li foguèron transmés per lei viatjaires Paul Lucas (1664-1737) e, subretot, Hanna Diab (vèrs 1688-1763)^[4]. En particular, integrèt Aladin ò lo Lume meravilhós, Ali Baba e lei Quarante raubaires e Sinbad lo marin e decidèt de pas tradurre certanei passatges considerats coma tròp ausats^[5].

Lei Mila e una nuechs de Galland obtenguèron un succès fòrça important. Aquò favorizèt l'estabilizacion dei còntes presents dins lo recuelh, compres l'integracion dei racòntes integrats per Galland eu meteis. De mai, suscitèt un interès considerable a l'entorn dei Mila e una nuechs, encara relativament pauc conegudas, que venguèron un cap d'òbra de la literatura umana.

Dins lo mond arabi, aqueu succès suscitèt un certan interès per l'òbra. En 1775, la premiera version estampada foguèt editada au Caire. Conteniá au mens 200 còntes mai es perduda. Una autre version en arabi foguèt imprimida en 1814-1818 a Calcuta per la Companhiá deis Índias. Dins aquò, l'edicion pus importanta foguèt aquela de 1835. Dicha « edicion de Bulaq », foguèt compausada a l'iniciativa dau govèrn egipcian e aguèt una influéncia importanta sus lei traduccions europèas ulterioras. En parallèl, divèrsei recèrcas permetèron de descubrir de manuscrits, d'origina generalament desconeguda, contenent de còntes dei Mila e una nuechs.

Lei premierei traduccions en anglés foguèron basadas sus lo tèxte de Galland. Foguèt necessari d'esperar la fin deis ans 1830 per veire la publicacion per Edward William Lane (1801-1876) de la premiera traduccion dirècta de l'arabi vèrs l'anglés. Lei versions anglesas aguèron una influéncia importanta sus la difusion dei Mila e una nuechs. La pus famosa es aquela publicada a partir de 1885 per Richard Francis Burton (1821-1890). Conteniá dètz volums e èra la premiera traduccion de l'ensemble dau tèxte, compres lei passatges que parlan de sèxe. Sièis volums suplementaris foguèron editats per reünir divèrsei còntes persans. Pasmens, sa chausida d'un lengatge arcaïc e son interès marcat per lei scenas sexualas foguèt criticada^[6].

Lo trabalh dei traductors anglés entraïnèt una cèrca per lo tèxte originau dei Mila e una nuechs. Dins aqueu quadre, lei Britanics s'interessèron puslèu ai fònts egipcianas que còmptan un nombre pus important de racòntes e qe semblan donc pus « complètas ». Ansin, lei versions egipcianas venguèron pauc a pauc l'estandard de l'òbra. Dins aquò, lei còntes introduchs per Antoine Galland foguèron generalament conservats en causa de sa popularitat.

La traduccion de Joseph-Charles Mardrus a una influéncia importanta dins l'espaci francofòn car foguèt la premiera dempuei aquela de Galland. Son objectiu èra d'èsser pus complèta e pus fidèus ai fònts. Per aquò, utilizèt la version en arabi estampada en 1835 – egalament utilizada per leis autors anglés – mai realizèt tanben de comparasons amb d'autrei versions originalas e amb d'autrei traduccions. De mai, Mardrus integrèt tot lo tèxte, compres lei passatges non traduchs per son predecessor. Lo resultat foguèt publicat de 1899 a 1904 sota lo títol Lo libre dei Mila e una nuechs.

Aqueu trabalh entraïnèt pas la disparicion dei versions Galland. Pasmens, obtenguèt un important succès maugrat de criticas regardant l'estile d'escritura qu'exacèrba l'exotisme, l'erotisme e lo fast e la preséncia d'errors ò de pleonasmes (compres dins lo títol)^[7][8].

Durant lo sègle XX e au començament dau sègle XXI, plusors traduccions pus modèrnas foguèron publicadas dins plusors lengas^[9]. En Occitània, lei traduccions en francés contunièron de predominar. Dins leis ans 1960, René Khawam (1917-2004) utilizèt una dotzena de manuscrits vièlhs per redigir una traduccion pus fidèla. Per aquò, retirèt leis còntes aponduts per Galland^[10] e divèrseis ajusts anonims de la version de Bulaq^[11]. Puei, traduguèt tot lo tèxte sensa seguir leis excès de Mardrus. Dins aquò, la traduccion de referéncia actuala es aquela de 1991, realizada en 1991 per André Miquel (nascut en 1929) e Jamel Eddine Bencheikh (1930-2005) per la Bibliotèca de la Pleiada. Es eissida de la version de Bulaq.

En anglés, l'interès per la traduccion de l'integralitat dei Mila e una nuechs demeniguèt après lo trabalh de Burton. Pasmens, una traduccion integrala novèla foguèt publicada en 2008. Es l'òbra de Malcolm C. Lyons e d'Ursula Lyons. Es basada sus l'edicion Calcuta II qu'es una recension egipciana editada dins leis Índias Britanicas en 1839-1842.

Lei Mila e una nuechs es un exemple ancian d'utilizacion de la tecnica dau racònte-quadre e dau racònte integrat. La premiera consistís a crear un racònte de basa qu'es lo quadre de la narracion d'autrei racòntes. Aquò permet de facilitar la recepcion deis istòrias gràcias a la creacion d'un decòr confortable. Un autre interès es la possibilitat ofèrta a l'autor de donar un avejaire sus lo cònte per lo mejan dau personatge contaire. Relativament pròche, lo metòde dau racònte integrat permet a un personatge de contar una istòria dins lo corrent d'un autre racònte. L'istòria a sovent un interès simbolic ò psicolologic per un personatge. Per l'autor, es un biais de divertir lo lector e de precisar lei motivacions de sei personatges.

Dins lei Mila e una nuechs, aquelei procès literaris permèton a Shahrazad de suscitar l'interès dau sultan – e donc dau lector – en ritmant son racònte. Generalament, la princessa assegura la narracion dei còntes integrats e l'istòria generala es narrada per un narrator desconegut. Pasmens, i a de cas pus complèxs quand Shahrazad rapòrta lei paraulas d'un autre narrator, sovent presentat coma un personatge de l'istòria.

L'usatge dau narrator non fisable es frequent dins lei còntes arabis dei Mila e una nuechs. Lo cas pus conegut es benlèu Lei Sèt Visirs que vetz lei racòntes de sèt visirs e d'una cortesana s'opausar^[12]. D'un biais generau, aquela tecnica es utilizada per crear un suspens car lo lector es pas capable de determinar la realitat dei dires dau narrator, çò que pòu facilitar la mesa en plaça d'un novèu desvolopament de l'istòria.

Doas tecnicas de repeticion son d'usatge frequent dins lei Mila e una nuechs^[13]. La premiera es la repeticion de mots per exprimir un motiu ò un tèma important dins l'istòria contada. Dins lo recuelh, aqueu procès permet egalament de liar plusors còntes dins un meteis cicle per li donar mai de coeréncia. Lo segond es la repeticion de tèmas, sovent moraus, dins lo quadre d'una istòria per soslinhar l'argument principau ò l'idèa unificaira de l'autor ò dau narrator.

Un autre trach comun dins mai d'una istòria dei Mila e una nuechs es lo ròtle motor dau destin e de la destinada dins l'accion segon l'esquèma seguent^[14] :

• una « anomalia » aparéis e entraïna lo destin d'un personatge.
• aquela anomalia e aqueu destin entraïnan d'autreis anomalias que constituïsson la trama deis aventuras dau personatge.
• la fin deis anomalias marca lo retorn a la normala de la vida vidanta. Pasmens, per lo personatge principau, aqueu retorn a la normala significa pas necessàriament un retorn a sa posicion sociala d'origina coma o mòstran lei racòntes d’Ali Baba ò d'Aladin.

La coïncidéncia, la causalitat inversada, lo recors ai presagis e la profecia autorealizatritz son leis agents pus frequents dau destin dins lei Mila e una nuechs. Sa mesa en òbra pren sovent l'aspècte de la lèi de conservacion dei detalhs. Ansin, de detalhs memorables, utilizats per descriure un element dau racònte, tornan aparéisser pus tard dins la racònte per permetre son desnosament. Aquela tecnica permet generalament de contentar lo lector que pòu devinar una partida de la fin de l'istòria^[15].

Un autre mejan fòrça utilizat dins lei Mila e una nuechs per instaurar l'efiech implacable de la destinada es la profecia autorealizatritz. Dins aqueu cas, lei desvolopaments dau racònte pòdon èsser centrats sus la dificultat de comprendre ò de realizar la profecia. Per exemple, dins lo Cònte d'Attaf, l'istòria comença amb la lectura d'un libre per lo califa Harun al-Rashid. Crebat de rire, congedia immediatament lo visir Ja'far ibn Yahya que quita Bagad per Damasc. I rescòntra Attaf e, après divèrseis aventuras que permèton a Attaf de se maridar, pòu s'entornar a la cort dau califa. Un jorn, i legís lo libre qu'aviá entraïnat son exili e i descuebre lo contengut de seis aventuras. De mai, vèrs la fin de l'istòria, Attaf es accusat a tòrt d'un crime. Es disculpat per lo califa que conoís la veritat gràcias au libre^[16].

L'umor sexuau, ben present dins certanei racòntes, es un aspècte particular dei Mila e una nuechs. Mescla de tradicions orientalas variadas e dins certanei cas, de personatges pòdon aprochar lo modèl dau satira^[17].

Lei genres literaris presents dins lei Mila e una nuechs son liats a d'enquistas criminalas, a la lucha còntra l'orror, au fantastic e au meravilhós. Aquò es relativament classic per de còntes e permet de personatges de Shahrazad de mantenir l'interès dau sultan per seis istòrias. Pasmens, se pòu nótar la preséncia pus rara d'autrei genres coma la sciéncia ficcion.

Leis enquistas criminalas son frequentas dins lei Mila e una nuechs e utilizan d'esquèmas narratius que prefiguran la literatura policiera modèrna amb la necessitat de cercar e de comprendre de scenas de crime, de testimoniatges, d'indicis e de mobils per trobar lo criminau^[18]. L'exemple pus caracteristic es probablement Lei tres pomas. D'efiech, aqueu racònte comença per la descubèrta d'un cadabre e descriu tota l'enquista menada per lo visir Ja'far per trobar lei responsables.

L'orror es lo ressòrt de mai d'un cònte dei Mila e una nuechs amb l'utilizacion d'intrigas qu'inspirèron d'autors ulteriors coma H. P. Lovecraft (1890-1937) ò Stephen King (nascut en 1947). La situacion de Shahrazad ela meteissa èra egalament orrifica amb una menaça de mòrt constanta. Lei procès utilizats dins lei racòntes son d'innovacions (guls...) ò de represas d'elements pus ancians (ostaus encantats, jinns...). Per exemple, dins l'Istòria de Gherib e de son fraire Agib, l'eròi dèu combatre una familha de guls qu'es finalament vencuda e convertida a l'islam. Dins lo Cònte de la vila de Coire, l'eròi, lo personatge istoric Musa ibn Nusayr, tròba una vila fantauma e dos automatas qu'estacan tanben l'istòria a la sciéncia ficcion^[19].

Lo fantastic e lo meravilhós son presents dins un nombre fòrça important de còntes dei Mila e una nuechs. En particular, lei creaturas ò objèctes magics, leis endrechs imaginaris ò lei poders extraordinaris son pas rars. Per exemple, de magicians, de genis e un tapís volant intervènon dins l'istòria d'Aladin. Pasmens, es necessari de nuançar un pauc l'importància de l'utilizacion dau meravilhós. D'efiech, au moment de la formacion dei còntes, l'existéncia de creaturas extraordinàrias coma lei jinns ò lei guls èra tenguda coma una realitat, compres per lei sabents dau periòde^[20].

Lo fantastic es frequent dins lei racòntes basats sus de presagis coma l'Òme roïnat que venguèt tornarmai riche gràcias a un pantais. Dins aquela istòria, un marchand roïnat va de Bagdad au Caire après aver vist un tesaur durant son sòm. Pasmens, son viatge lo mena en preson après una tiera de malaventuras. Dins sa cellula, cònta son istòria a un garda que li ditz aver egalament vist un tesaur enterrat dins un ostau de Bagdad dins un pantais. Lo marchand reconoís lo sieu ostau dins la descripcion e tròba lo tesaur a son retorn.

Lo racònte de Shahrazad permet d'estructurar l'ensemble dau recuelh. Lo sultan de Pèrsia, Chahriar, foguèt un jorn invitat per un autre rèi. Laissèt donc son esposa, Dinah, dins son palais. Aquela darriera aprofichèt la situacion per prendre un amant. A son retorn, lo sultan descurbiguèt la veritat e condamnèt a mòrt lei dos amants. Puei, convencut de la perfidia dei femnas, defugir una traïson novèla e se venjar, decidèt d'executar lo matin de la nuech de nòças seis esposas futuras.

Après quauqueis annadas de chaple, Shahrazad, filha ainada dau grand visir Jafar, se portèt volontària – ò, segon lei versions, èra la darriera filha liura dau reiaume – per venir l'esposa seguenta dau sultan. Per subreviure, concebèt un plan amb l'ajuda de sa sòrre segonda, Dunyazad. Ansin, cada nuech, Dunyazad venguèt dire adieussatz a sa sòrre e li demandar de contar una darriera istòria. Dins aquò, la princessa poguèt jamai acabar son racònte avans l'ora de l'execucion. Desirós de conóisser la fin, lo sultan ajornèt cada matin l'execucion de Shahrazad. Fin finala, après mila e una nuechs, Chahriar abandonèt son projècte e decidèt de gardar Shahrazad en vida, aguent reconegut son coratge e son esperit.

Lo racònte d’Aladin ò lo Lume meravilhós es probablament lo pus famós dei Mila e una nuechs. Es pasmens un apondon tardiu realizat per Antoine Galland qu'es de còps publicat dins un annèx distint dau recuelh originau. Dins la version originala, Aladin es lo fiu d'un sartre paure de China. Un jorn, un magician african li demanda son ajuda per recuperar un lume escondut dins una bauma. Li dòna tanben un anèu destinat a lo protegir. Aladin capita a trobar lo lume mai refusa de la donar se lo magician l'ajuda pas a sortir de la bauma. Pasmens, l'òme refusa e abandona l'eròi a la mòrt.

Blocat dins la bauma, Aladin arribada a mestrejar lei poders dau lume que contèn un jinn capable de cumplir totei sei volontats. Desenant riche, venguèt pus educat e pus cortés gràcias a l'influéncia de la magia dau lume. Puei, un jorn, venguèt amorós de la filha dau sultan, la princessa Badrolbodor. Per se maridar amb ela, mandèt sa maire amb una jarra emplida de gemmas. Impressionat, lo sultan perpensèt a la proposicion avans d'oblidar e de mantenir sei projèctes iniciaus : un maridatge entre sa filha e lo fiu de son grand visir. Gràcias a l'ajuda dau jinn, Aladin poguèt sabotar lo maridatge e la nuech de nòças. Lo sultan acceptèt alora sa proposicion mai demandèt aperavans de presents impossibles. Aladin poguèt lei trobar gràcias au jinn poguèt finalament se maridar amb Badrolbodor.

Pasmens, lo bonur dau pareu foguèt trebolat per lo retorn dau magician que reconoguèt Aladin. Pretendent èsser un fòl cambiant de lumes novèus còntra de lumes vièlhs, lo magician capitèt a obtenir lo lume dau jinn. Gràcias a sei poders, raubèt alora lo palais d'Aladin e de Badrolbodor per l'installar en Africa. Condamant a mòrt per lo sultan per la disparicion de sa filha, Aladin utilizèt son anèu magic per invocar un segond jinn – mens poderós que lo premier – e anar a son torn en Africa. Retrobèt Badrolbodor e lo pareu concebèt un plan. La princessa faguèt semblant d'èsser seducha per lo magician per l'empoisonar. Puei, Aladin recupetèt lo lume que li permetèt de tornar desplaçar lo palais. Après una temptativa de venjança organizada per un fraire dau magician, lo pareu poguèt viure tranquillament.

Ali Baba e lei Quarante raubaires es un autre apondon realizat per Antoine Galland. Pasmens, coma Aladin, i es demorat en causa de sa popularitat. Lo personatge principau, Ali Baba, es un boscatier paure. Un jorn, dins una seuva, ausís lo cap d'una banda de quarante raubaires prononciar una formula magica que li permet de durbir ò de barrar una bauma esconduda. Après la partença dei bandits, Ali Baba espera lo calabrun per prononciar a son torn la formula e intrar dins la cacha. I descuebre lei tesaurs amolonants e pren una partida de l'aur.

Son fraire Cassim, un marchand riche, es susprés de la richessa sobda d'Ali que li cònta son aventura. A son torn, Cassim va a la bauma mai oblida la formula de sortida. Lei bandits lo capturan e lo tuan. Inquiet de l'abséncia de son fraire, Ali Baba va a la bauma e tròba sei rèstas. Pòu l'enterrar amb l'ajuda d'una esclava dicha Morgiana. Pasmens, en causa de la disparicion dau cadabre, lei raubaires comprènon que lor secrèt es conegut per una autra persona. Après una brèva enquista, descuebron l'identitat d'Ali Baba. Per l'eliminar, lo cap dei bandits fa semblant d'èsser un marchand d'òli e demanda l'espitalitat dins l'ostau d'Ali. Es acompanhat per un convòi de muelas. Lei bandits i son esconduts dins de jarras. Dins aquò, Morgiana descuebre lo subterfugi e lei tua en i vujant d'òli bolhenta. Ansin, quand lo cap va cercar seis òmes per assassinar Ali Baba durant son sòm, tròba seis òmes mòrt e preferís s'enfugir.

Per se venjar, lo cap dei bandits vèn marchand e amic amb lo fiu d'Ali Baba. Gràcias a aquela engana, es invitat en cò d'Ali Baba. Pasmens, i es reconegut per Morgiana. Aprofichant una dança per lo sedurre, l'executa amb una daga. Per la remerciar, son mèstre li dòna sa libertat e li permet d'esposar son fiu.

L’Epopèia de Umar an-Nu'man es la pus lònga dei Mila e una nuechs que dura dei nuechs 45 a 145. Es un racònte complèx que cònta leis aventuras dei fius dau califa Umar an-Nu'man. Mescla guèrras còntra l'Empèri Bizantin ò còntra lei crestians (lei Crosats ?) e intrigas organizadas au sen de la familha reinanta per venjar divèrsei viòls e assassinats.

Sinbad lo marin es un autre cònte apondut tardivament dins lei Mila e una nuechs e conservat en causa de sa popularitat. Pren la forma de sèt viatges que son racònte dura dei nuechs 539 a 568. Lo narrator i es un liuraire dich Sunbad (ò Hindbad) que cònta l'istòria d'un marchand riche de Bagdad egalament dich Sinbad. Eiretier de sa familha, aqueu darrier menèt premier una vida dissoluda e dispersèt rapidament la màger part de sa fortuna. Pasmens, reagiguèt avans la roïna totala e decidèt d'afretar un naviri per explorar lo mond. Après la descubèrta d'endrechs extraordinaris, de combats còntra de monstres e mai d'una aventura, aquò li permetèt d'acampar una fortuna novèla.

Tre lei premierei traduccions d'Antoine Galland, lei Mila e una nuechs venguèron un classic de la literatura mondiala. La cèrca de manuscrits originaus en arabi, la descubèrta d'autrei còntes integrats dins lo recuelh e lei chausidas de traduccion participèron tanben au succès de l'òbra durant lo sègle XIX dins lo quadre de l'atirança deis elèits europèus per l'Orient. En parallèl, dins lei país arabis, la reconoissença dei Mila e una nuechs venguèt un objècte d'orguelh coma o mòstran lei rivalitats entre govèrns per impausar sa version originala^[21].

Lei còntes dei Mila e una nuechs son sovent représ coma fònt d'inspiracion per mai d'un artista dins lei domenis de la pintura, dau dessenh, dau cinèma, de l'animacion, dau teatre, de la musica ò dau videojòc. Se lo pus popular es Aladin e lo Lume meravilhós, d'autrei racòntes coma Ali Baba ò Sinbad lo marin son estats l'objècte de mai d'una adaptacion. La princessa Shahrazad es egalament una figura famosa. Enfin, plusors còntes dei Mila e una nuechs son totjorn integrats ai libres d'istòria destinats ais enfants.

• Arabi.
• Cònte.
• Antoine Galland.
• Joseph-Charles Mardrus.
• Lista dei racòntes dei Mila e una Nuechs.
• Persan.
• Shahrazad.
• Traduccion.

• (fr) Jamel Eddine Bencheikh e André Miquel, Les Mille et Une Nuits, Gallimard, 1991.
• (fr) Malek Chebel, La féminisation du monde, Essai sur les Mille et Une Nuits, Payot, 1996.
• (fr) Jean-Claude Garcin, Pour une lecture historique des mille et une nuits, Éditions Sinbad - Actes Sud, coll. « Hommes et Sociétés », 2013.
• (fr) Jean-François Perrin, Les transformations du conte-cadre des Mille et Une Nuits dans le conte orientalisant français du XVIIIe siècle, RHLF, 2004.