Sègle V apC

406 : menaçats per l'avançada dei Huns, divèrsei pòbles « barbars » (Vandals, Burgonds, Alans, Sueus...) passèron lo limes dins la region de Ren. Afeblit, l'Empèri Roman d'Occident poguèt pas s'i opausar e l'eveniment marquèt lo començament dei Grandeis invasions. Dins lo corrent deis ans seguents, leis envaïsseires avancèron en Gàllia, en Hispania e en Africa.

413 : en Constantinòble, acabament de la premiera partida de la Muralha de Teodòsi. Venguèt la basa dei Muralhas de Constantinòble, important sistèma de fortificacions que foguèt una causa majora de la subrevida de l'Empèri Roman d'Orient fins au sègle XV.
418-419 : combats dins la Peninsula Iberica entre Visigòts, Vandals, Alans e Sueus. Leis operacions s'acabèron a l'avantatge dei Visigòts qu'ocupèron la màger part de la peninsula. Pasmens, lei Sueus capitèron de se mantenir dins lo nòrd-oèst. Lei Vandals se retirèron en Betica (→ 429).
425 : creacion de l'Universitat de Constantinòble per l'emperaire Teodòsi II. Formèt lei foncionaris de l'administracion imperiala superiora fins au sègle XV.
426 : per de rasons desconegudas, conquista dei ciutats-estats maias de Copán e de Quiriguá per de fòrças favorablas a Teotihuacan.
429 : totjorn menaçats per lei Visigòts, lei Vandals e leis Alans dau rèi Genseric decidèron de passar en Africa. I fondèron lo Reiaume Vandal d'Africa.
v. 430 : per s'aparar còntra leis atacas dei pòbles cèltas installats dins leis Illas Britanicas, lei colons de Britània acceptèron l'ajuda de Saxons desbarcats dins lo sud-èst de l'illa.
434 : importanta incursion dei Huns dau rèi Rugila en direccion de Constantinòble. L'Empèri Roman d'Orient aprofichèt la mòrt de son adversari per negociar la retirada dei Huns en cambi d'un doblament de son tribut. Rugila foguèt remplaçat per sei nebòts Bleda e Atila.
438 : dins l'Empèri Roman d'Orient, adopcion dau Còdi de Teodòsi, compilacion dau drech roman regardant leis afaires politics, economics, sociaus e religiós.
439 : en Africa, conquista de Cartage per lei Vandals. I installèron la capitala de son reiaume e organizèron pauc a pauc d'expedicions navalas còntra Itàlia (→ 443).
440-443 : guèrra novèla entre l'Empèri Roman d'Orient e l'Empèri Sassanida. Aprofichant aquela mobilizacion de l'armada romana a l'èst, lei Huns menèron d'incursions dins lei Balcans. Finalament, leis atacas pèrsas foguèron arrestadas e Constantinòble acceptèt d'aumentar lo tribut pagat ai Huns (→ 447).
442 : batut en Sicília per lei Vandals, l'emperaire Valentinian III deguèt li concedir l'estatut de federats en Africa en cambi de l'evacuacion de l'illa.
442 : en Asia Centrala, premier combat entre lei Huns Blancs e lei Sassanidas. Aquel antagonisme anava venir un aspècte fondamentau de la diplomacia locala fins au sègle VI.
447 : aprofichant un tèrratrem que destruguèt una partida dei Muralhas de Constantinòble, lei Huns d'Atila menèron una incursion dins la region de la capitala de l'Empèri Roman d'Orient. I pilhèron un butin important mai lei Romans arrestèron de pagar lo tribut concedit en 443.
v. 450 : apogèu de la poissança de Teotihuacan que teniá probablament una populacion de 150 000 a 250 000 abitants e una superficia urbanizada de 30 km².
451 : incursion dei Huns en Gàllia. Pilhèron lo nòrd de la region mai foguèron arrestats per una coalicion gropant Romans, Francs e Visigòts a la batalha – indecisa – dei Camps Catalaunics. Pasmens, poguèron se retirar amb un butin important car seis adversaris, afeblits per la mòrt dau rèi Teodoric I^èr, organizèron ges de perseguida.
451 : organizacion dau concili de Calcedònia que condamnèt lo nestorianisme e lo monofisisme.
452 : aprofichant la mobilizacion dei fòrças d'Atila en Gàllia e en Itàlia, l'Empèri Roman d'Orient decidèt de menar una incursion violenta còntra son territòri.
453 : mòrt d'Atila. Entraïnèt la fragmentacion politica dei Huns.
457-459 : guèrra civila per la succession dins l'Empèri Sassanida. Per obtenir la victòria, Peroz I^èr s'alièt amb lei Huns Blancs en cambi de la cession de Taliqan (→ 466).
464-471 : periòde de famina en Pèrsia.
466 : captura dau rèi sassanida Peroz I^èr durant una campanha còntra lei Huns Blancs. Foguèt obligat de pagar un recapte important en cambi de sa liberacion (→ 467).
467-469 : guèrra novèla entre Sassanida e Huns Blancs. Peroz I^èr foguèt tornarmai batut e capturat entraïnant una intervencion diplomatica e financiera de Constantinòble per obtenir sa liberacion (→ 471).
471 : tresena captura dau rèi sassanida Peroz I^èr per lei Huns Blancs. Foguèt tornarmai obligat de pagar un important recapte en cambi de sa liberacion (→ 484).
476 : reversament dau darrier emperaire roman d'Occident, Romulus August, per lo cap barbar Odoacre que se proclamèt rèi d'Itàlia. Aquò marquèt la fin de l'Empèri Roman d'Occident.
476 : conquista d'Arle que foguèt pilhada per lei Visigòts. Après aquela destruccion, la vila aguèt de dificultats per retrobar sa poissança anciana e comencèt de declinar au profiech de Marselha (→ 500).
v. 480 : introduccion dau nestorianisme dins la Peninsula Indiana.

484 : campanha novèla dau rèi sassanida Peroz I^èr còntra lei Huns Blancs. Batut e tuat, foguèt remplaçat per son fiu Valash (→ 488). De son caire, lei Huns Blancs ocupèron Afganistan, Khorasan e la region de Merv.
488 : dins l'Empèri Sassanida, reversament dau rèi Valash per Kavadh I^èr qu'èra sostengut per lei Huns Blancs. Dins un contèxte malaisat, assaièt de restablir l'autoritat reiala còntra lo clergat e l'aristocracia (→ 496).
493 : fondacion dau Reiaume Ostrogòt en Itàlia per Teodoric lo Grand. Basat sus una separacion estricta entre Gòts e Romans, adoptèt lo modèl estatau roman e una politica de tolerància religiosa per lei diferents corrents crestians dau periòde.
496 : en Gàllia, batejament dau rèi franc Clovodèu. Aquò li permetèt d'obtenir lo sostèn de la Glèisa locala còntra leis autrei rèis « barbars » de la region.
496-499 : en Pèrsia, reversament dau rèi sassanida Kavadh I^èr. Pasmens, amb l'ajuda dei Huns Blancs, reconquistèt lo poder en 498.
498 : reforma financiera au sen de l'Empèri Roman d'Orient a l'iniciativa de l'emperaire Anastasi I^èr. Encoratjant lei cambis de montant feble, aguèt un succès important que permetèt de redreiçar l'economia de l'Empèri^[1].
498-557 : apogèu de la poissança dei Huns Blancs. Pasmens, d'un biais paradoxau, pauc de detalhs son coneguts sus l'istòria pòble durant aqueu periòde.
500-501 : en Gàllia, combats entre Burgonds e Visigòts per lo contraròtle d'Arle. Aquò agravèt lo declin de la vila.

461 : destruccion de l'estatua criselefantina de Zèus dins un incendi^[2]. Fasiá partida dei Sèt Meravilhas dau Mond citadas per Antipatèr de Sidon. Ges de còpia foguèt conservada e l'aspècte de l'estatua es solament conegut gràcias ai descripcions anticas e a de pèças romanas batudas entre 98 e 108.

498 : en Constantinòble, adopcion de pèças de moneda portant una indicacion de valor sus una fàcia.
v. 499 : calcul d'una estimacion de Pi relativament precisa (3,1416) per lo matematician indian Aryabatha. Una tala precision foguèt pas passada avans lo sègle XV. Pasmens, son metòde de calcul es desconegut.

• Atila, rèi dei Huns.
• Kavadh I^èr, rèi sassanida.
• Khushnavaz, rèi dei Huns Blancs.
• Peroz I^èr, rèi sassanida.
• Teodoric I^èr, rèi visigòt.
• Teodòsi II, emperaire roman d'Orient.
• Valentinian II, emperaire roman d'Occident.

• Empèri Roman d'Occident.
• Empèri Roman d'Orient.
• Empèri Sassanida.
• Huns.
• Huns Blancs.

1. ↑ (fr) George Tate, Justinien, l'épopée de l'Empire d'Orient, Edicions Fayard (2004), p. 277.
2. ↑ (en) Cyril Mango, Michael Vickers, E.D. Francis, « The Palace of Lausus at Constantinople and Its Collection of Ancient Statues », dins Journal of the History of Collections, n° 4-1 (1992), pp. 89-98.