Literatura

La literatura es l'ensemble deis òbras escrichas e oralas qu'an una valor artistica ò estetica. Fenomèn universau observat dins totei lei societats umanas, permet de manifestar d'emocions, de comunicar de pensadas ò d'educar de legeires ò d'auditors en utilizant lei ressorsas de comunicacion ofèrtas per la lenga. Per aquela rason, la literatura es sovent liada au mond dei libres. Pasmens, regarda tanben la poesia tradicionala dei pòbles sensa desprovesits d'escritura, lo teatre ò la benda dessenhada. Pus recentament, son egalament aparegudas d'òbras redigidas sus de supòrts numerics.

Segon lei conoissenças actualas deis arqueològs, la literatura seriá apareguda en Mesopotamia vèrs 2300 avC. Lo premier autor identificat es Enheduanna, una filha dau rèi Sargon d'Akkad^[1]. Pasmens, existiá probablament una tradicion orala ben pus anciana. D'efiech, mai d'un tèxte pus tardiu ne'n menciona l'existéncia dins de descripcions de pòbles aguent pas d'escritura. Per exemple, èra lo cas dei Cèltas. De mai, plusors tèxtes importants de l'Antiquitat semblan èsser eissits de la redaccion d'òbras oralas coma la Mahabharata e lo Ramayana indians. Dins aquò, es impossible de determinar lo periòde d'aparicion precís d'aquelei tradicions oralas. Es tanben pas possible de determinar lor existéncia dins d'autreis espècias dau genre Homo, especialament Homo neanderthalensis. Pasmens, l'existéncia d'una literatura orala dins lei populacions d'òmes de Neandertal es fòrça probabla car avián de rites funeraris e de practicas artisticas.

Lei tèxtes sacrats ocupan una plaça majora dins lei premierei tèxtes coneguts (tèxtes vedics, Bíblia...). En particular, aqueu pensament s'obsèrva au començament de l'Evangèli de Sant Joan : « Au començament èra lo Vèrbe, e lo Vèrbe èra amb Dieu, e lo Vèrbe èra Dieu ». Pasmens, en defòra dei tèxtes sacrats elei meteissei, lo divin aguèt una influéncia importanta sus la literatura dins fòrça regions fins a la fin de l'Edat Mejana. Per exemple, lei dieus intervènon regularament dins lei racòntes de la mitologia grèga. Pus tard, la legenda arturiana foguèt en partida centrada a l'entorn de la quista dau Sant Grasal, un objècte mitic assimilat au Sant Calici a partir dau sègle XIII. Un autre exemple dau periòde medievau regarda lei trobadors occitans que se declaran, coma Bernat de Ventadorn († sègle XII), moguts per una fòrça superiora.

La transicion dau divin au profan foguèt un procès lòng que se debanèt a de ritmes diferents segon lei diferents tipes d'escrichs. Per exemple, lei tèxtes filosofics e politics capitèron de s'afranquir de l'influéncia divina tre l'Antiquitat. L'aparicion de tipes novèus de tèxtes, coma lei cronicas, lei racòntes de viatge ò lei tractats scientifics, accelerèron pauc a pauc aquela evolucion. En revènge, lo procès foguèt pus lòng dins leis òbras de ficcion. Pasmens, lei dieus i perdiguèron pauc a pauc lo ròtle de personatges principaus per venir l'incarnacion dau destin. Per exemple, dins l’Epopèia de Gilgamesh, lei dieus participan fòrça ais aventuras dei dos eròis. Quauquei millenaris pus tard, dins l’Iliada, lei dieus son totjorn ben presents mai lei personatges umans ocupan desenant totalament la premiera plaça dins l'intriga. Puei, au sègle XI, Dieu ocupa una plaça reducha dins la Cançon de Rotland.

A partir de la fin de la Renaissença, lo mecenat se desvolopèt en Euròpa. Aquò permetèt a d'artistas de trobar de senhors poderós capables de subvencionar sei trabalhs e, de còps, de lei protegir còntra lei rigors de la lèi. Plusors escrivans majors dau periòde situat entre la fin de l'Edat Mejana e lo Sègle dei Lutz, coma William Shakespeare (1564-1616), Pierre Corneille (1606-1684) ò Molière (1622-1673), foguèron donc egalament de cortesans. Ansin, seis òbras foguèron lo rebat d'aquela situacion. Pasmens, aquò permetèt d'inscriure lo trabalh de l'escrivan dins la realitat de la societat.

Ansin, a partir dau sègle XVI, leis autors literaris tornèron adoptar la nocion grèga de catarsis, es a dire de purga dei passions. Lor objectiu principau foguèt de presentar un rebat fidèu de la societat per exprimir e eliminar lei pulsions indiciblas deis espectators^[2]. Segon lei país, aquò menèt a d'òbras collectivas (teatre en França) ò individualistas (roman en Anglatèrra).

L'integracion dau trabalh de l'escrivan au sen de la societat entraïnèt l'emergéncia de la critica literària, principalament a partir dau sègle XVIII. D'efiech, durant lo periòde de l'escrich sacrat ò inspirat per lo divin, la critica dei tèxtes èra impossibla car mauparlar dei dieus èra sovent estrictament enebit. Aquò cambièt amb la Querèla deis Ancians e deis Modèrnes que comencèt en França tre la fin dau sègle XVII. Lo desvolopament de la critica foguèt tanben sostengut per la lucha entre leis autors per obtenir lei favors dei mecènas pus importants. Pasmens, aguèt tanben un ròtle positiu en permetent l'estructuracion de la literatura dins mai d'un país gràcias a la creacion d'institucions e d'escòlas dedicadas.

En parallèl de l'integracion creissenta de la literatura dins la societat, se desvolopèron de corrents favorables a una cèrca de la forma « pura » dei mots. L'influéncia d'aquela tendància s'observèt principalament en lei manieristas de la fin de la Renaissença, dins la poesia barròca e, pus generalament, dins lei jòcs verbaus practicats dins lei salons de l'elèit intellectuau dau Sègle dei Lutz. Après la Revolucion, demorèt vivaça amb d'autors romantics ò simbolistas coma Alfred de Vigny (1797-1863), Stéphane Mallarmé (1842-1898) ò Arthur Rimbaud (1854-1891). Au començament dau sègle XX, contunièt d'evoluir per donar naissença au subrerealisme.

Lei tendàncias que forman la literatura modèrna apareguèron durant lo Sègle dei Lutz. La premiera es la volontat de s'interessar a l'individú e, sovent, a l'autor eu meteis. Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) expliquèt aquela evolucion dins sei Confessions, premier obratge autobiografic modèrne paregut entre 1782 e 1813. Aqueu projècte intimista se difusèt dins tota la literatura e tenguèt un ròtle centrau dins lo movement romantic dau sègle XIX. Puei, demorèt present dins mai d'un corrent ulterior. En particular, certaneis escrivans considèran que l'autor es l'unic individú ben conegut per l'autor durant la redaccion d'un tèxte, çò que justifica de s'apielar sus aqueu saber dins son trabalh.

Durant la segonda mitat dau sègle XIX, la literatura intimista entraïnèt l'aparicion d'un autre element important de la literatura modèrna : l'autor testimòni. Dins un tau quadre, lo racònte es totjorn realizat segon lo ponch de vista de l'escrivan. Pasmens, l'autor assaia de representar e de descriure la societat. Generalament, aqueu procès permetiá de criticar aquela societat per promòure un ideau de justícia sociala coma o teorizada Victor Hugo (1802-1885) dins la prefaci dei Miserables en 1862. Charles Dickens (1812-1870) adoptèt un encaminament similar dins l'Anglatèrra Industriala dau sègle XIX. D'autreis autors, coma Gustave Flaubert (1821-1880), se contentèron d'observar lei fachs. Pasmens, dins totei lei cas, lo realisme dei descripcions foguèt un aspècte important d'aqueu periòde. Laissèt una influéncia importanta que menèt a l'aparicion de l'escrivan « engatjat », prefigurat per de personalitats coma Émile Zola (1840-1902) durant l'afaire Dreyfus.

A partir dau sègle XX, fòrça escrivans venguèron d'autors « engatjats » au profiech d'una causa. Lo movement socialista provesiguèt un important contingent d'aqueleis autors coma Louis Aragon (1897-1982) ò John Steinbeck (1902-1968). Pasmens, d'autrei corrents politics aguèron tanben seis autors engatjats. Quina que siegue la causa de defendre, l'objectiu d'aqueleis escrivans èra lo meteis : descriure e rendre còmpte dei sofrenças umanas per assaiar de modificar lo cors de l'istòria.

En causa de l'importància de la literatura dins lei societats umanas, l'estudi de la literatura es una activitat significativa au sen de l'elèit culturau de mai d'un país. Atestat tre l'Antiquitat, especialament amb l'existéncia de concors artistic dins plusors regions, a pres una dimension novèla amb l'aparicion de la critica literària, la creacion d'institucions encargadas de gerir la produccion literària e la definicion de metòdes d'analisi sistematica dei tèxtes e dei corrents artistics.

L'istòria literària es principalament apareguda durant lo sègle XIX coma una consequéncia de l'estructuracion de l'istòria coma disciplina scientifica. Uei, constituís l'apròchi classic de l'estudi de la literatura. D'efiech, es fondada sus l'idèa que la literatura es lo resultat de divèrseis elements coma leis eveniments marcants d'una generacion, lei tendàncias e lei tèmas artistics abordats per leis autors d'un periòde ò d'un luòc, leis idèas dominantas e lei formas preferidas per lei lectors. Aquò a permés de definir plusors periòdes literaris successius coma la Renaissença, lo classicisme, lo sègle dei Lutz ò lo romantisme. De còps, mai d'un corrent pòu coexistir coma lo naturalisme e lo simbolisme durant la segonda mitat dau sègle XIX.

Aquela categorizacion es interessenta per introdurre la literatura generala e lei tendàncias majoras. Pasmens, escarta leis òbras que s'intègran pas dins aqueu sistèma e lei periòdes de transicion son pas totjorn clars. De mai, a tendància d'aumentar lo nombre de corrents artistics durant lei periòdes pus recents car lei particularitats d'aquelei movements aparéisson pus clarament.

Dempuei leis ans 1920, es aparegut un apròchi scientific de l'estudi de la literatura. Son objectiu es de determinar çò que fa d'una òbra donada una òbra literària. La vision classica de cèrca de l'estructura, dei tèmas e dei procès foguèt donc jutjada insufisenta car permetiá pas de se destacar de la critica. En plaça, lei partisans de l'encaminament scientific prepausèron de s'interessar ai factors de produccion literària, especialament lo lector. Aquò menèt au desvolopament d'otís coma la bibliometria, la teoria de la recepcion e l'analisi culturala per assaiar de definir lei principis de seleccion, d'evolucions dei genres e de periodizacion que permèton de descriure la literatura. L'utilizacion dei tecnologias de l'informacion e de la literatura comparada i son frequentas.

Leis institucions literàrias son un element vièlh dins lo païsatge literari. Tre l'Antiquitat, lo poder roman sosteniá leis autors que lausavan lei meritis de l'emperaire. Aquela practica foguèt imitada per mai d'un autre Estat. Pasmens, au sègle XVII, la natura de l'intervencion estatau cambièt radicalament amb la creacion de l'Acadèmia Francesa per lo cardenau Richelieu. D'efiech, aquela institucion èra destinada a estructurar la literatura francesa en creant de pòstes de prestigi au sen de l'institucion e de prèmis literaris. De mai, lei procès de nominacion dei sòcis de l'Acadèmia permèton de definir una nòrma literària de seguir. Dins lo cas francés, leis academicians foguèron tanben encargats de la definicion dei règlas gramaticalas e ortograficas de la lenga francesa^[3].

Imitat dins mai d'un país, compres Occitània, aqueu modèl aguèt una influéncia importanta dins lo mond. D'efiech, la participacion a una institucion d'aqueu tipe marca sovent la reconoissença dau trabalh d'un escrivan ò d'un lingüista. Sei sòcis an tanben una gròssa influéncia en matèria de normalizacion de la lenga car son considerats coma de « mèstres » dins son utilizacion. Pasmens, lei procès de cooptacion permetent d'elegir lei diferents sòcis engendran sovent un conservatisme lingüistic marcat. De mai, dins certanei cas, l'existéncia de plusors acadèmias rivalas pòu complicar lo trabalh de normalizacion de la lenga.

Lo registre literari (ò tonalitat) d'un tèxte es definit per l'efiech engendrat per aqueu tèxte sus lo lector. Sovent cercat per l'autor, lo registre literari es liat a de procès estilistics e a de tèmas privilegiats que pòdon determinar la recepcion dau tèxte. D'un biais generau, aquò permet d'entraïnar de reaccions intellectualas e emocionalas coma l'admiracion artistica, l'adesion au prepaus dau tèxte, l'interrogacion ò lo reget. Exitís plusors tipes diferents de registres :

• lo registre realista assaia de produrre un efiech de reau, generalament gràcias a una descripcion precisa e fidèla de la realitat e dei peripecias viscudas per lei personatges.
• lo registre comic a per objectiu de divertir. Es tradicionalament en plusors registres distints coma lo borlesc.
• lo registre satiric permet de criticar un eveniment, un grop sociau ò un caractèr per la trufariá.
• lo registre epic dèu suscitar l'admiracion dau lector per lei valentiás de l'eròi.
• lo registre meravilhós es utilizat per sedurre lo lector e lo menar dins lei domenis de l'imaginari e dau pantais.
• lo registre liric (de còps dich poetic) es sovent associat a la musica car correspònd a l'expression de sentiments coma l'amor, lo languiment ò la solitud.
• lo registre fantastic introdutz una falha dins lo reau per permetre d'acabar lo racònte amb plusors fins possiblas, compres de fins imaginàrias. Es sovent confondut amb la fantaisy que presenta pas d'ambigüitats sus son aspècte imaginari.
• lo registre dramatic jòga sus l'identificacion dau lector amb de personatges menaçats per la destruccion. Aquò entraïna una efiech de paur e d'inquietud.
• lo registre patetic a per objectiu de crear de sentiments fòrts basats sus la compassion dau lector per lo personatge, generalament en suscitant d'emocions coma la pena.
• lo registre tragic presenta de personatges excepcionaus que son destin es marcada per la fatalitat. Leis eròis tragics son ansin caracterizats per sa grandor (noblesa, fòrça, coratge...) e sa luciditat que li permèton de combatre lo destin tot en prenent consciéncia de lor impoténcia. L'imprecacion es l'element centrau d'aqueu registre.
• lo registre ironic es fondat sus l'establiment d'una connivéncia qu'es destinada a questionar l'intelligéncia dau destinari d'una informacion. Per aquò, s'utiliza sovent l'antifrasa ò de figuras d'estil coma la repeticion e l'iperbòla.

Lo registre literari es un aspècte important de l'analisi literària. Pasmens, un meteis tèxte pòu mesclar plusors registres diferents segon lei visadas de l'autor.

Lei genres literaris son de categorias d'òbras literàrias definidas per un ensemble de règlas e d'elements comuns. Mesclats amb lei registres literaris, son l'objècte d'estudis dempuei l'Antiquitat coma o mòstra La Poetica d'Aristòtel. Perseguit per fòrça escrivans e artistas, aqueu trabalh a engendrat de sistèmas de classificacion divèrs. Pasmens, d'un biais generau, lei categorias popularas, basadas sus de critèris simples, contunian de s'impausar.

Genre fòrça ancian, la poesia a de formas e de definicions variadas. D'un biais generau, lei mots emplegats dins un tèxte poetic son chausits e agençats en foncion de son sens, de sa sonoritat e de consideracions sus lo ritme de la frasa e sus la construccion de figuras d'estil. Aquò permet de donar ai mots una valor diferenta de sa valor usuala, çò que permet d'aumentar l'expressivitat dei tèrmes utilizats, element caracteristic de la poesia. L'usatge dau vèrs es frequentament privilegiat per arribar a aqueu resultat mai aquò es pas sistematic. De tèxtes poetics redigits en pròsa existisson. L'oralitat e la musicalitat son pereu d'aspèctes importants de la poesia car la declamacion publica dei tèxtes poetics es frequenta. Per exemple, en Occitània, foguèt lo cas de la poesia dei trobadors.

• 
  Recuelh de poèmas de Victor Hugo
• 
  Recuelh de poèmas de Frederic Mistral
• 
  Poèma de Charles Baudelaire
• 
  Poèma d'Arthur Rimbaud

Coma la poesia, lo teatre es egalament un genre ancian, atestat tre l'Antiquitat dins plusors regions. A respècte deis autrei genres, es caracterizat per l'incarnacion dei personatges e per la representacion de l'accion per d'actors sus una scena. Per aquela rason, l'òbra es principalament constituida per de dialògs que pòdon èsser completats, dins l'escript per d'informacions escrichas destinadas au meteire en scena e ais actors. L'oralitat e la musicalitat an donc de ròtles importants dins aquela forma de literatura. L'usatge de procès poetics i es donc frequent. Per exemple, mai d'una pèça de teatre es escricha en vèrs per donar mai de densitat ai paraulas dau comedian.

Se l'organizacion d'una representacion teatrala es possibla dins un luòc quin que siegue, existís un bastiment dedicat qu'es lo teatre. Es constituit d'au mens una scena e d'emplaçaments permetent l'acuelh dau public. Leis installacions pus complèxas prepausan de zònas suplementàrias per permetre la preséncia d'una orquèstra, l'estocatge de materiaus, la preparacion deis actors... etc.

• 
  Recuelh de pèças de William Shakespeare
• 
  Britannicus de Jean Racine, un exemple de tragèdia
• 
  Leis Enganas de Scapin de Molière, un exemple de comèdia
• 
  Aficha per una representacion de La Cantatritz Pelada, un exemple de pèça dau teatre de l'absurd d'Eugène Ionesco

Segon lei conoissenças actualas, l'epopèia es lo genre literari pus ancian que son existéncia es atestada per de pròvas arqueologicas. Es un racònte lòng que conta lei valentiás istoricas ò miticas d'un eròi ò d'un pòble. A sovent una valor fondatritz per un país, una region ò un pòble. Per exemple, redigir una tala òbra per lo pòble occitan èra l'objectiu dau Calendau de Frederic Mistral. Uei, lo tèrme epopèia pòu tanben s'aplicar a un racònte que narra lei proesas d'un eròi excepcionau.

Per donar mai d'interès a seis aventuras, l'epopèia a sovent empruntat d'elements a d'autrei registres. Leis epopèias ancianas son ansin generalament redigidas en vèrs e utilizan fòrça procès poetics. Lei tèxtes pus recents manlèvan puslèu d'elements au roman qu'es vengut lo genre principau de la literatura modèrna.

• 
  Tauleta de l’Epopèia de Gilgamesh, epopèia mesopotamiana escricha durant l'Antiquitat Auta
• 
  Manuscrit medievau de l’Iliada, un autre exemple d'epopèia antica
• 
  Mahabharata, epopèia indiana de l'Antiquitat
• 
  [[Heike monogatari], epopèia japonesa de l'Edat Mejana
• 
  Edicion de 1915 d'una saga reiala nordica de l'Edat Mejana

Lo cònte es un genre aparegut durant l'Antiquitat. Es fondat sus lo racònte de fachs ò d'aventuras imaginaris. Sa longor es fòrça variabla e es sovent destinat a la distraccion e a l'educacion. Per aquela rason, fòrça còntes son portaires de messatges moraus ò filosofics. L'oralitat tèn una plaça importanta dins aqueu genre car, tradicionalament, un lector fa la lectura dau cònte per una assemblada. De mai, dins plusors regions, la transmission dei còntes es encara principalament orala.

• 
  Lei Mila e una nuechs, un exemple de còntes orientaus
• 
  La bèla dormenta, un exemple de cònte de Charles Perrault
• 
  Deutsche Sagen, recuelh de còntes germanics dei Fraires Grimm
• 
  Còntes de la Becassa de Guy de Maupassant, un exemple de còntes « realistas »

La faula es un autre genre vièlh que presenta certanei similituds amb lo cònte. Es caracterizat per un racònte generalament cort que s'acaba per una leiçon de vida. Lei fachs e leis eveniments contats i son sovent fictivas e l'usatge de l'imaginari ò dau meravilhós es pas rar. Per exemple, dins lei faulas de Jean de la Fontaine, l'autor utiliza d'animaus umanizats coma personatges de la màger part de sei tèxtes. Una autra caracteristica dei faulas es que l'ensenhament dau tèxte pren sovent la forma d'una morala plaçada a son començament ò a sa fin. Per donar mai de densitat au tèxte, lo recors a de procès poetics, especialament l'usatge de vèrs, es frequent.

• 
  Lei Faulas de Maria de França, un exemple de faulas medievalas
• 
  Lo Roman de Renart, un autre exemple de faulas medievalas
• 
  Kelileh va Demneh, un exemple de faulas persanas de la fin de l'Edat Mejana
• 
  Lei Faulas de la Fontaine de Jean de la Fontaine, un exemple de recuelh de faulas

Se lo roman es aparegut tre l'Antiquitat, es demorat un genre menor fins au sègle XVI. Es una òbra literària d'imaginacion constituida d'un racònte, generalament en pròsa, d'una certana longor que son interès es la narracion d'aventuras, l'estudi de mors ò de caractèrs ò l'analisi de sentiments ò de passions. Pòu empruntar de trachs d'autrei registres coma la poesia, l'epopèia ò lo cònte. Es lo genre dominant de la literatura dempuei lo sègle XIX car sa polivaléncia li permet d'abordar de subjèctes fòrça diferents. De mai, son format es ben adaptat a una produccion de massa e a una lectura individuala, elements importants dempuei la Revolucion Industriala.

• 
  Don Quichòte de Miguel de Cervantes, un dei premiers romans modèrnes
• 
  Leis Aventuras dau Capitani Hatteras de Jules Verne, un exemple de roman d'aventuras
• 
  La Pèsta d'Albert Camus, un exemple de roman filosofic
• 
  Dètz Negres d'Agatha Christie, un exemple de roman policier
• 
  Lo Senhor deis Anèus de J. R. R. Tolkien, un exemple de roman fantasy
• 
  Lo Libre dels Grands Jorns, un exemple de roman occitan

La benda dessenhada es un genre literari recent qu'es aparegut durant lo sègle XIX. Liada au dessenh, e pus rarament a la fotografia, utiliza una juxtaposicion de dessenhs articulats en sequéncias narrativas accompanhadas de dialògs, d'elements de narracion e d'onomatopèas per contar una istòria. Existís plusors estils diferents de benda dessenhada coma lo comics estatsunidenc, lo manga japonés ò la benda dessenhada francobèlga. Inicialament considerada coma un genre menor destinat ais enfants, la benda dessenhada es venguda un genre « seriós » dins leis ans 1960 gràcias a sa capacitat de contar de racòntes variats en empruntant d'elements a d'autrei registres majors. De mai, coma lo roman, es ben adaptada a una produccion industrializada e a una lectura individuala.

• 
  Exemple de benda dessenhada estatsunidenca de tipe comics (Batman)
• 
  Exemple de benda dessenhada japonesa de tipe manga
• 
  Exemple de benda dessenhada bèlga (Tintin)

• (fr) Aristòtel (trad. Odette Bellevenue e Séverine Auffret), Poétique, Mille et une nuits, 2006.
• (fr) Annie Baron-Carvais, La Bande dessinée, PUF, 2007.
• (fr) Gérard Blanchard, La bande dessinée : histoire des histoires en images de la préhistoire à nos jours, Marabout, 1969.
• (fr) Joëlle Gardes-Tamine e Marie-Claude Hubert, Dictionnaire de critique littéraire, Armand Colin, coll. « Dictionnaire », 4^a edicion, 2011.
• (fr) Gérard Gengembre, Les grands courants de la critique littéraire, Seuil, 1996.
• (fr) René Girard, Mensonge romantique et Vérité romanesque, Grasset, 1961.
• (fr) Sébastien Hubier, Littératures intimes. Les expressions du moi, de l’autobiographie à l’autofiction, Armand Colin, coll. U Lettres, 2003.
• (fr) Francis Lacassin, Pour un neuvième art, la bande dessinée, Slatkin, 1982.
• (fr) Anne-Marie Lecoq, La Querelle des Anciens et des Modernes : XVIIe – XVIIIe siècles, Gallimard, 2001.
• (fr) Bertrand Marchal, Le Symbolisme, Armand Colin, coll. « Lettres Sup », 2011.
• (fr) Alain-Bernard Marchand, « Mimèsis et catharsis : de la représentation à la dénégation du réel chez Aristote, Artaud et Brecht », Philosophiques, Société de philosophie du Québec, vol. 15, n° 1,‎ 1988, pp. 108-127.
• (fr) Jean-Pierre Richard, Études sur le romantisme, Seuil, 1999.
• (fr) René-Lucien Rousseau, L'envers des contes. Valeur initiatique et pensée secrète des contes de fées, Dangles, 1991.
• (fr) Luda Schnitzer, Ce que disent les contes, Éd. du Sorbier, 1985.