Fuòc folet : Diferéncia entre lei versions

Lo fuòc folet es una manifestacion luminosa avent l'aparéncia d'una flameta. Coneguda e decricha dempuèi d'ora, aquesta manifestacion foguèt longtemps vista sonque coma aquesta d'esperits malins e d'almas perdudas vengudas jos formas de flametas trevant los bòsques desèrts, los paluns e los cementèris, e faguèt l'objècte d'un folclòre important, que siá sus l'origina d'aquestes esperits o tanben los biais de se'n desfar. Mai recentament, de recercas zeteticas orientadas cap a la quimia donan mai d'unas explicacions scientificas del fenomèn.

Un fuòc folet pòt aparéisser jos la forma d’una entrelusida blavanca, a vegada jaunenca o vermelhon, en forma de flamaròta flotant dins l’aire a una pichona nautor al dessús del sol o de l’aiga. La lutz es mai o mens moins difusa, trantalhanta e brèva. De fuòcs folets poirián persistir detz a trenta segondas, veire excepcionalament unas minutas. Segon los testimònis, donan pas de fum tampauc abrandan lo objeèctes, e creman pas mas èrbas amb que son en contacte. Foguèron fòrça observats dins o a l'entorn dels paluns, e subretot dins los cementèris. Segun una explicacion scientifica, amb l'assecament e la retirada de las zonas umidas e dels boscs aigats, e tanben l’enterrament dels mòrts dins los ataücs, es probable que los fuòcs folets sián venguts mai rares.

Lo fenomèn (que benlèu n'existís diferentas formas o que a vegadas poirián èsser confondudas amb d’autres fenomèns) recebèt difrentas explicacions^[1] :

• Dins lo sègle XVIII, de fisicians evòcan una matèria viscosa e glariosa (remembrant d'uòus de granhòtas) que seriá sublimada dins l’aire jos l’accion de la calor solara e vendriá luminosa al biais dels fosfòrs.
  En 1704, Isaac Newton cita los fuòcs folets dins son trctat Opticks coma de « vapors s’auçant de las aigas apoirididas abitualament nomenadas ignes fatui ».
• L’explicacion mai frequenta foguèt enseguida aquesta d’una emanacion conjunta de metan (CCH₄) a partir de plantas en descomposicion e de formas quimicas del fosfòr (difosfina (PP₂H₄) e/o d’idrogèn fosforat (fosfina) (PPH₃ ; piroforica) emés per la descomposicion d’un cadavre animal, lo tot s’enflamant espontanèament a l’aire liure. Aquò explicariá los fuòcs folets observats dins los cementèris, duguts als gases de descomposicion dels cadavres quand èran pas ensacats dins un forrèl mortuari e un ataüc.
• L’abséncia de fenomèn de combustion o quemadura visibla fa pensar que s’agiriá puslèu d’una lutz freja de tipe fosforescéncia, qu’una flama veraia.
• Lo fenomèn poiriá per escasença èsser confondut amb un fenomèn électrique de tipe electricitat estatica, fuòc de Sant Elm o folzer en bola.

Un folclòr abondant es associat als fuòc folets e, dins totas las regions del mond ont las manifestacions luminosas se produguèron.

Los folets son descrichs son inspirat des cresenças catolicas coma d las almas trèvas qu'an besonh de preguièras per sortir del Purgatòri, se pòt agir d'enfants mòrts sens baptisme o d'esperits marrits que cercan a menar los vitjaires nocturns pels paluns e los bauces, o al fond dels bòscs. Los folets se manifèstan unicament la nuèch, e subretot dins lo periòde de l'avent. Los folets essent vengut dins la region de Pont-Audemer coma los espèctres de femnas pecairas condamnadas a gardar aquesta aparéncia pendent set ans.

Los folets del alsacian de Sewen, frequents per temps caud e umid, contribuiguèron a la legenda que lo lac seriá trevat pels fantasma  d'un bordièr tocat pel pelicre una verpre d'auratge. Apareisson dins las zonas de torbièra e son en realitat lo resultat de largatge gasoses sobretot de metan.

Dins la region de Bolonha, un celèbre meteòr nomenat Bocca d'Inferno èra benlèu vist coma una manifestacion de folets qu'apareissiá per perdre los viatjaires^[2].

En Anglatèrra, los folets son descrichs coma d'esperits del fuòc que prenon la forma de jovents portant de lantèrnas, d'ont los noms de Jack-o'-lantern (Jack de la lantèrna) et Will-o'-the-wisp (Will de la mècha). Menan enseguida los viatjaires malastrucs al fons dels boscs e près dels bauces, abans de bufar lor lantèrna e de los jetar al fons d'un vabre. Les folets son vists en Galas coma d'esperits tornats cercar un parent al morir, e la talha de lor flama correspond a l'edat de la quita persona: se lo fuòc folet es pichonèl, anoncia la mòrt d'un enfant. Lo fadet malefic Pwcca èra conegut per se cambia en flameta per perdrer los viatjaires.

Los Daneses, Fineses, Suedeses, Estonians, Letons, ..., cresián que los folets marcavan lo luòc de tresaurs amagats dins lo sol o sota l'aiga, e qu'aqueste podava pas èsser trobat pas que s'èra desenterrat quand la flama se manifèsta. En Finlàndia e dins d'autres païses, lo mitan de l'estiu èra conegut per èsser lo periòde melhor de l'annada per se metre en quista de folets e de tresaurs.

Un teologian asiatic establiguèt una relacion entre los fuòcs folets e los "fuòc de rainal" produchs pel kitsune dins lo folclòre japonés^[3]. En mai dels fuòcs de rainal, de fenomèns similars son descriche dins lo folclòr japonés, inclusissent hitodama (literalament "bala umana" en coma "bala d'energia"), Hi no Tama ("bala de flamas"), Aburagae, Koemonbi, Ushionibi, etc. Totes aquestes fenomèns son descrich coma de bolas de fuòcs o de lutz, a vegada associadas als cementèris, mas observats al Japon dins una granda varietat de luòcs^[4].

En Índia, doas regions, lo Bengala e lo Kutch (Gujarat) son tocats pel fenomèn. Dins la region del Kutch, los fuòcs folets se produson sovent dins las pradas aigadas, los Kutchis nomenan dempuèi de milenaris aqueste fenomèn Chhir Batti (ચીર બત્તી), que significa Lutz de Fantasma en Kutchi. Al Bengala, lo fenomèn se produch subretot dins las regions miègjornalas près de de Calcutta e dins los Sundarbans, los bengalis penson que los folets son las almas de defunts que son en pèna.

En Argentina se considerava la Luz Mala coma las almas en pèna dels mòrts qu'avián pas recebut una sepultura crestiana. Una de las explicacions d'aquesta legende es que s'agís de fuòcs folets.

De rituals de proteccion contra los fuòcs folets son presents dins diferents folclòrs, un d'eles consistiá a se senhar o plantar una agulha per tèrra, per contrénher los folets a passer pel trauc e poder fugir mentretant que capite. Jetar una pèira dins l'aiga èra censat far s'alunhar los folets que lusissián al dessús dels palns, se ronçavan alara dins l'aiga en rifanhant !

• (en) Cet article est partiellement ou en totalité issu de l’article de Wikipédia en anglais intitulé « Will-o'-the-wisp » (voir la liste des auteurs).

• Édouard Brasey, La Petite Encyclopédie du merveilleux, Paris, éditions le pré aux clercs, septembre 2007, 435 p. (ISBN 978-2842283216), p. 61

• Les feux follets, Cosmovision/Imago mundi