Mayaspråk

Mayaspråk er etterkommarane av eit urspråk som vert kalla urmaya, eller på quiché, nab'ee maya' tzij.^[6] Urmaya blei sannsynlegvis snakka i Cuchumataneshøglanda i det sentrale Guatemala i eit område som tilsvarer omtrent det området der kanjobal blir snakka i dag.^[7] Ifølgje den gjeldande klassifiseringa til Lyle Campbell og Terrence Kaufmann fann den første oppdelinga stad rundt 2200 f.Kr., då huastekisk skilde lag med resten og talarane forflytta seg nordvestover langs golfkysten. Talarar av uryukatekansk og urcholansk skilde seg òg frå resten og forflytta seg nordover til Yucatánhalvøya. Talarar av den vestlege greina av urmaya drog sørover til områda som i dag er folkesette av mameanske og quicheanske folk. Då talarar av urtzeltalansk skilde seg frå den choleanske gruppa og drog sørover til høglanda i Chiapas, kom dei i kontakt med talarar av mixe-zoqueanske språk.^[8] Ifølgje ein alternativ teori av Robertson og Houston skilde huastekisk seg frå den cholansk-tzeltalanske greina mykje seinare enn det Kaufman trur.^[9]

I den arkaiske perioden (fram til 2000 f.Kr.) ser det ut til at mange lånord frå mixe-zoqueanske språk vart tekne opp i urmaya. Dette har ført til ein hypotese om at dei tidlege mayaene var underlagde talarar av mixe-zoqueanske språk, kanskje olmekerkulturen.^[10] Når det gjeld språka xinca og lenca derimot, har dei mange mayalånord. Spesialistar på mayaspråk, som Lyle Campbell, trur difor at det har vore ein periode med sterk kontakt mellom mayaene og lencaane og xincaane, kanskje under den klassiske perioden (250–900 e.Kr.).^[11]

 

Uryukatekansk i nord (på Yucatánhalvøya) og urcholansk i sør (i høglanda i Chiapas og Peténbekkenet) skilde lag allereie tidleg i den førklassiske perioden (2000 f.Kr.–250 e.Kr.). Begge variantane finst i hieroglyfiske inskripsjonar frå den tida, og dei to språka vert ofte refererte til som «klassisk maya».

I den klassiske perioden vart alle hovudgreinene oppdelt ytterlegare i ei rekkje separate språk. Sjølv om ei prestisjespråkform er den klårt mest frekvente i hieroglyfiske tekster, har ein funne minst to, og kanskje så mange som fem, ulike variantar av mayaspråk i desse tekstene: ein austleg variant av cholansk i tekster frå det sørlege mayaområdet og høglanda, ein vestleg variant av cholansk i inskripsjonar frå Usumacintaregionen frå midten av 600-talet,^[13] ein yukatansk variant frå tekster frå Yucatánhalvøya,^[14] ein tzeltalansk variant frå dei vestlege høglanda og eit høglandsspråk frå den quicheanske greina.^[15]

I det siste har det vorte føreslege at den spesifikke varianten av cholansk som finst i hieroglyfiske tekster, best bør forståast som «klassisk choltiansk», forgjengaren til moderne chorti og cholti. Ein trur det oppstod i det vestlege og sørlege sentrale Peténbekkenet. Det vart brukt i inskripsjonar, og vart kanskje snakka av eliten og av prestar.^[16] Årsaka til at så få ulike språklege variantar finst i tekstane, er sannsynlegvis at desse fungerte som prestisjedialektar i heile mayaområdet, og hieroglyfiske tekstar blei skrivne på språket til eliten.^[17] Uansett må vanlege mayafolk ha snakka fleire ulike språk i den klassiske perioden.

Under den spanske koloniseringa av Mellom-Amerika vart alle indianske språk undertrykt av spansk, som vart det nye prestisjespråket. Bruken av mayaspråk i mange område i samfunnet, som administrasjon, religion og litteratur, tok slutt. Mayaområdet var likevel meir motstandsdyktig mot påverknad utanfrå enn andre område,^[18] og det er kanskje grunnen til at mange mayasamfunn framleis har ein stor del einspråklege talarar. Mayaområdet er likevel dominert av spansk. Fleire mayaspråk er utdøydd eller truga. Andre lever i beste velgående, med talarar i alle aldersgrupper som brukar dei som førstespråk på alle samfunnsområde.^[19]

Etter kvart som arkeologane gjorde framsteg i mayaområdet på 1900-talet og nasjonalistiske og etniske byrgskapshaldningar spreidde seg, byrja mayatalande folk å utvikle ein felles identitet som mayaer, etterkommarane av den mektige mayasivilisasjonen.^[20]

Orda «maya» stammar sannsynlegvis frå den postklassiske yukatanske byen Mayapan; den snevrare tydinga som orda hadde i førkolonial og kolonial tid, viser at det oppstod i ein bestemd region på Yucatánhalvøya. Dagens vidare tyding av ordet vert brukt både om språklege, etniske og kulturelle tilhøve. Dei fleste mayaane identifiserer seg først og fremst med ei bestemt etnisk gruppe, t.d. som «yukatanar» eller «quiché», men dei er òg klår over at desse etniske gruppene har same mayiske rot.^[21]

Språket har vore avgjerande for å trekkje grensene for denne slektskapen.^[22] Einskapskjensla har ført til krav om at språk som er så nært i slekt at dei lett kunne vorte rekna som dialektar av det same språket, skal reknast som eigne språk. Omgrepet «dialekt» vart likevel tidlegare brukt med rasistisk undertone, for å skape eit skilje mellom amerindiske «dialektar» og europeiske «språk». Dette er òg ein grunn til at ein i dei seinare åra heller har rekna dei språklege variantane som blir snakka av ulike etniske grupper, som separate språk.^[23]

I Guatemala vert oppgåver som standardisering av ortografiar for mayiske språk teke hand om av Academia dei Lenguas Mayas de Guatemala (ALMG, Guatemalas akademi for mayiske språk), som vart oppretta av mayiske organisasjonar i 1986. Etter fredsavtalen i landet i 1996 har akademiet fått stadig større heider som den offisielle regulatoren av mayaspråk både blant forskarar og mayafolk sjølv.

Mayaspråkfamilien har ikkje vist nokon sikre teikn til slektskapar med andre språkfamiliar. Likskapar med andre språk i Mesoamerika ser ut til å vere eit resultat av sammenblanding av språklege trekk med tilgrensande språk og ikkje av sams genetisk opphav. Mesoamerika har vist seg å vere ein såkalla språkbunt.^[24]

Mange forskarar har freista å kople mayafamilien med andre språkfamiliar eller isolat, men ingen av forslaga har fått brei støtte blant lingvistane. Nokre døme er forsøk på å kople mayaspråk til chipaya-uru, mapudungun, lenca, purépecha og huave. Mayaspråk har òg vorte tekne med i fleire hypotesar om hokanspråk og penutianske språk. Lingvisten Joseph Greenberg inkluderte mayaspråk i sin svært kontroversielle hypotese om amerindiske språk, som har vorte avvist av dei fleste historiske lingvistar.^[3]

Ifølgje Lyle Campbell, ein ekspert på mayaspråk, er det mest lovande forslaget «makromaya-hypotesen», som peikar på fellestrekk mellom mayaspråk, mixe-zoquenaske språk og totonakisk, men ytterlegare forsking er naudsynt for å støtte opp under eller avvise denne hypotesen.

Mayaspråkfamilien er svært godt dokumentert, og den interne genetiske klassifiseringa er vidt akseptert og etablert, med unntak av einskilde mindre uoppklara skilnader.

Ein ting det enno er usemje om, er plasseringa av cholansk og kanjobalansk. Nokre forskarar trur desse dannar ei separat vestleg grein^[25] (som i diagrammet nedanfor), medan andre ikkje støttar forslaget om ein nær slektskap mellom desse to undergruppene og klassifiserer dei som to ulike greiner som stammar direkte frå urspråket.^[26] Ei alternativ klassifisering grupperer den huastekanske greina som ein utløper frå den cholansk-tzeltalanske greina, og ikkje som ei eiga grein som stammar direkte frå urmaya.^[27][28]

 

 

Huastekisk (tenek) blir snakka i dei meksikanske delstatane Veracruz og San Luis Potosí av rundt 122 000 menneske.^[29] Det er det av mayaspråka som skil seg mest frå dei andre. Chicomuselsk var eit språk som var beslekta med huastekisk og vart snakka i Chiapas. Språket døydde ut ein gong før 1982.^[30]

Yukatansk maya (kjend som maya blant brukarane sjølv) er det største mayaspråket i Mexico. Det blir i dag snakka av mellom 800 000 og 900 000 menneske, som for det meste held til på Yucatánhalvøya.^[31][32] Språket har ein rik postkolonial litteratur og er framleis førstespråk på landsbygda i Yucatán, Quintana Roo og Campeche.

Dei tre andre yukatekanske språka er mopan, som blir snakka av rundt 10 000 menneske i Belize;^[33] Itza, eit utdøydd språk som vart snakka i Guatemala;^[34] og lakandonsk (jach-t'aan), som òg er truga, med sine rundt 1000 talarar i utkanten av Selva Lacandona i Chiapas.^[35]

Dei cholanske språka var tidlegare spreidde utover heile mayaområdet. Det cholanske språket med flest brukarar i dag er chol, med kring 130 000 talarar i Chiapas.^[36] Den næraste slektningen, chontal (yoko t'an), blir snakka av 38 000 menneske i delstaten Tabasco.^[37] Eit anna beslekta språk, som no er truga, er chorti, som blir snakka av 30 000 i Guatemala.^[38] Det vart tidlegare òg snakka heilt vest i Honduras og i El Salvador. Cholti, eit søsterspråk av chorti, er òg utdøydd.

Cholanske språk er truleg dei mest konservative når det gjeld ordforråd og fonologi, og er nært beslekta med språket som er brukt i inskripsjonane frå den klassiske perioden funne i dei sentrale låglanda. Dei cholanske språka kan ha fungert som prestisjespråk og eksistert side om side med andre språk og dialektar i einskilde område. Dette gjev ei haldbar forklaring på den store geografiske avstanden mellom området der det blir snakka chorti og områda der chol og chontal blir snakka.^[39]

Dei næraste slektningane til dei cholanske språka er dei tzeltalanske språka, tzotzil og tzeltal, som begge blir snakka i Chiapas av store og stabile eller veksande folkesetnader (264 000 for tzotzil^[40] og 190 000 for tzeltal^[41]). Tzotzil og tzeltal har ein stor del einspråklege brukarar.

Kanjobal blir snakka av 78 000 menneske i Huehuetenango-departementet i Guatemala, og av små grupper andre stader.^[42] Jakaltekisk (òg kjend som poptí) blir snakka av nesten 100 000 i fleire kommunar i Huehuetenango.^[43] Ein annan medlem av denne greina er akatansk, som har over 50 000 brukarar i San Miguel Acatán og San Rafael La Independencia.^[44]

Chuj blir snakka av omtrent 41 000 i Huehuetenango, og av rundt 9 500, hovudsakleg flyktningar, på den andre sida av grensa til Mexico, i kommunen Trinitaria i Chiapas og i landsbyane Tziscau og Cuauhtémoc.^[45] Tojolabal blir snakka i austlege Chiapas av om lag 36 000 menneske.^[46]

Dei quicheansk-mameanske språka og dialektane, med to undergreiner og tre undergrupper, blir snakka i dei guatemalanske høglanda. Kekchi (eller q'eqchi'), som utgjer ei eiga undergrein av quicheansk-mameansk, blir snakka av rundt 400 000 menneske i det sørlege Petén, Izabal og Alta Verapaz i Guatemala og av rundt 9 000 menneske i Belize. I El Salvador blir det snakka av om lag 12 000 som eit resultat av migrasjon dei siste åra.^[47]

Uspantansk, som stammar direkte frå det quicheansk-mameanske urspråket, blir snakka i kommunen Uspantán i departementet El Quiché, og har om lag 3 000 talarar.^[48] Ein av dei er Nobels fredspris-vinnaren Rigoberta Menchú.

Det største språket i denne greina er mam, som blir snakka av over 500 000 menneske i departementa San Marcos og Huehuetenango.^[49] Aguakatansk er språket til om lag 18 000 menneske i det sentrale Aguacatán, ein annan kommune i Huehuetenango.^[50] Ixil blir snakka av sa. 70 000 i regionen Ixiltriangelet i departementet El Quiché.^[51] Tektitansk (eller teco) blir snakka av over 1 000 menneske i kommunen Tectitán og av rundt 1 000 flyktningar i Mexico. Ifølgje Ethnologue er mengda tektitansktalende aukande.^[52]

 

K’iche’ (eller quiche) er det mayaspråket med flest brukarar. Det blir snakka av mellom éin og to millionar (tala er svært sprikande)^[53] quiché-mayaer i dei guatemalanske høglanda, rundt byane Chichicastenango og Quetzaltenango og i Cuchumatánfjella, og dessutan av innflyttarar til Guatemala by og rundt 500 innflyttarar i det sørlege Mexico.^[54] Det kjende mayiske mytologiske dokumentet Popol Vuh er skrive på ein gammal variant av k’iche’, som ofte vert omtalt som klassisk quiché. Quiché-kulturen var på høgdepunktet sitt rett før den spanske okkupasjonen. Utatlán, nær den noverande byen Santa Cruz del Quiché, var økonomisk og seremonielt sentrum.^[55]

Achi blir snakka av rundt 85 000 menneske i Cubulco og Rabinal, to kommunar i Baja Verapaz.^[56] I nokre klassifiseringer, blant anna Lyle Campbells, vert achi rekna som ein variant av k’iche’. På grunn av eit historisk skilje mellom dei to etniske gruppene reknar achiene sjølv seg likevel ikkje som quichear.

Kakchikel blir snakka av rundt 450 000 menneske i eit område som strekkjer seg frå Guatemala by vestover til den nordlege breidda av Atitlánsjøen.^[57] Kakchikel-annualane, som er skrivne på kakchikel, er eit viktig litterært verk frå 1500-talet som fortel historia til dei leiande gruppene hos kakchikelfolket.

Tzutujil har om lag 85 000 talarar i området rundt Atitlánsjøen.^[58] Andre medlemmar av den quicheanske greina er sakapultekisk, som blir snakka av rundt 15 000 personar hovudsakleg i El Quiché,^[59] og sipakapansk, som har om lag 8 000 brukarar i Sipacapa i departementet San Marcos.^[60]

Pokomspråka er nært beslekta med kjerne-quicheansk. Saman med desse utgjer dei ei pokom-quicheansk undergrein av den quicheansk-mameanske greina.^[61]

Pokomchi blir snakka av om lag 90 000 menneske^[62] i Purulhá i Baja Verapaz og i dei følgjande kommunane i Alta Verapaz: Santa Cruz Verapaz, San Cristóbal Verapaz, Tactic, Tamahú og Tucurú. Pokomam blir snakka av rundt 50 000 menneske^[63] i fleire mindre område, særleg i Alta Verapaz. Pokomam vart tidlegare òg snakka i El Salvador.

Urmaya, språket som alle mayaspråka stammar frå, har vorte rekonstruert ved hjelp av den komparative metoden.^[64] Det hadde ein stavingsstruktur dominert av CVC (konsonant–vokal–konsonant), og tillét konsonantgrupper berre på tvers av stavingssgrenser.^[65] Dei fleste orda i urmaya var på éi staving, med unntak av nokre få nominalrøtter på to stavingar. På grunn av eit seinare bortfall av vokalar har mange av dagens mayaspråk komplekse konsonantgrupper i begge ender av stavingane. Ifølgje rekonstruksjonen gjort av Lyle Campbell og Terrence Kaufman, hadde urmaya følgjande lydar;^[66] dei moderne språka har i stor grad liknande system:

Klassifiseringa av mayaspråka er baserte på endringar i ulike undergrupper av familien. Til dømes endra alle språka i den vestlege gruppa (bl.a huastekansk, yukatekansk og cholansk) det urmayiske fonemet */r/ til [j], nokre språk i den austlege gruppa (quicheansk) heldt på urmayisk [r], medan andre (mameansk) endra det til [tʃ] eller [t] (i slutten av ord).^[67] Fellestrekk hos huastekansk, yukatekansk og cholansk viser at dei skilde seg frå dei andre mayaspråka før dei endringane som skjedde i andre greiner, hadde funne stad.

Dei palataliserte plosivane [tʲʼ] og [tʲ]) finst ikkje i nokon av dei moderne språka. Dei har gjennomgått ulike endringar i ulike greiner. I den austlege greina (chujeansk-kanjobalansk og cholansk) har dei vorte til [t] og [tʼ], i mameansk til [ts] og [tsʼ], og i quicheansk til [tʃ] og [tʃʼ]. Yukatansk skil seg ut frå dei andre vestlege språka ved at dei palataliserte plosivane i nokre tilfelle er endra til [tʃ] og i andre tilfelle til [t].^[69]

Den urmayiske velare nasalen *[ŋ] har vorte til [x] i dei austlege greinene (quicheansk-mameansk), [n] i kanjobalansk, cholansk og yukatansk, [h] i huastecansk, og har berre vorte ståande som [ŋ] i chuj og jakaltekisk.^[67]

Underinndelinga av mayaspråkfamilien er basert på felles språklege nyvinningar. Nokre av dei fonologiske endringane som har vorte brukt til å kome fram til dagens klassifisering, er skildra her.

Grunnen til at huastekisk er det mest divergente av mayaspråka, er at det har hatt ei rekkje endringar som ikkje har funne stad i nokon av dei andre greinene. Huastekansk er den einaste greina som har endra urmayisk *[w] til [b]. Huastekisk (og ikkje chikomuselsk) er òg det einaste mayiske språket som har eit fonemisk labialisert velarisk fonem ([kʷ]). Dette er likevel eit postkolonialt utviklingstrekk: ved å samanlikne dokument på huastekisk frå kolonitida med moderne huastekisk, ser ein at dei moderne førekomstane av [kʷ] opphavleg var sekvensar av *[k] etterfølgt av ein runda vokal og ein halvvokal. Til dømes orda «gribb», som på moderne huastekisk er Mal:Uttale, vart skriven <cuyx> på kolonial huastekisk, og uttalt *[kuwiːʃ].

Både den cholanske og den yukatekanske greina endra kort *[a] til [ɨ]. Alle dei cholanske språka har endra dei urmayiske lange vokalane *[eː] og *[oː] til høvesvis [i] og [u]. Dei yukatekanske språka har likevel òg endra urmayisk [t] til [tʃ] i slutten av ord.

Quicheansk-mameansk og einskilde kanjobalanske språk har halde på dei urmayiske uvulare plosivane ([q] og [qʼ]); i alle dei andre greinene smelta desse lydane saman med høvesvis [k] og [kʼ]. Man kan altså seie at den quicheansk-mameanske greina har halde på lydar frå urmayisk,og i mindre grad har nyvinningar.

Mameansk skil seg klårt frå quicheansk på grunn av ei kjedeendring som gjorde at *[r] blei endra til [t], *[t] til [tʃ], *[tʃ] til [tʂ] og *[ʃ] til [ʂ]. Desse retroflekse affrikatane og frikativane spreidde seg seinare til kanjobalansk gjennom språkkontakt.^[70]

Innan den quicheanske greina skil kakchikel og tzutujil seg frå kjerne-quicheansk ved at dei endra dei urmayiske *[w] og *[ɓ] til høvesvis [j] og [ʔ] i slutten av fleirstavingsord.^[71]

Nokre endringar er felles for alle mayaspråka. Til dømes den urmayiske glottale frikativen *[h], som ingen av språka har halde på, finst i ei rekkje ulike variantar i datterspråka avhengig av posisjonen i ordet. I nokre tilfelle har den forlenga vokalen som kom før, i språk som har halde på vokallengde som distinktivt trekk. I andre språk vart han til [w], [j], [ʔ], [x] eller vart borte.^[72]

Andre sporadiske nyvinningar har komme uavhengig av kvarandre i fleire greiner. Til dømes har distinktiv vokallengde forsvunne i kanjobalansk-choleansk (bortsedd frå i mocho og akatansk), kakchikel og cholansk. Andre språk har gjort om vokallengdedistinksjonen til ein distinksjon mellom intense og slappe vokalar, og har seinare mista denne i dei fleste tilfelle. Kakchikel har likevel halde på ein sentral, slapp, schwa-liknande vokal som ein variant av urmayisk [a].^[73] To språk, yukatansk og uspantansk, og dessutan ein dialekt av tzotzil,^[74] har utvikla ein tonal vokaldistinksjon, med høge og låge tonar som tilsvarer den tidlegare vokallengden og samstundes reflekterer *[h] og *[ʔ].

Morfologien til mayaspråka er enklare enn i andre mesoamerikanske språk,^[75] men dei vert likevel rekna som agglutinerande og polysyntetiske.^[76] Verba vert markerte for aspekt eller tempus, subjektet sin person, objektet sin person (for transitive verb) og tal. Possesserte substantiv vert markert for person og possessor. Det er verken kasus eller grammatisk kjønn i mayiske språk.

Urmaya hadde sannsynlegvis ei grunnleggjande verb–objekt–subjekt-rekkjefølgje med høve til å skifte over til verb–subjekt–objekt i visse samanhengar, slik som i komplekse setningar, setningar der objekt og subjekt hadde lik grad av animatheit og når subjektet var bestemt.^[77] I dag har yukatekansk, tzotzil og tojolabal fast VOS-ordstilling. Mameansk, kanjobal, jakaltekisk og ein dialekt av chuj har fast VSO. Berre chorti har ein grunnleggjande SVO-ordstilling. Andre mayaspråk tillèt både VSO og VOS.

Når det vert talt på mayaspråk, brukar dei talklassifikatorer som spesifiserer kva for ei klasse eining det som vert talt tilhøyrar; talordet kan ikkje opptre utan ein slik klassifikator. Klassa vert vanlegvis avgjord av i kva grad eininga er animat eller ikkje, eller av den generelle forma til objektet.^[78] Når ein til dømes tel flate objekt, brukar ein ein annan talklassifikator enn når ein tel runde ting, avlange ting eller menneske. I nokre mayaspråk, blant anna chontal, opptrer klassifikatorane i form av affiks som vert lagt til talordet. I andre, til dømes tzeltal, er klassifikatorane frie former. I jakaltekisk kan dei òg brukast som pronomen.

Tydinga til eit substantiv kan endrast ved å bruke ulike talklassifikatorer. Til dømes i chontal, når klassifikatoren -tek vert brukt ved namn på planter, vert det forstått som at objekta som vert talde, vert rekna som heile tre. Viss ein i staden brukar ein annan klassifikator, -ts'it (som vert brukt for å telje lange, tynne objekt), vert det forstått at ein tel greinene.^[79]

Morfologien til mayasubstantiv er relativt enkel: dei vert bøygde etter tal (eintal eller fleirtal) og, i dei tilfella dei er eigde, etter personen og talet til eigaren.

Pronominelt eigarskap vert uttrykt ved eigarskapsprefikser som vert lagd til substantivet, som i kakchikel ru-kej «hans/hesten hennar». Substantiv kan òg få ei spesiell form som uttrykkjer at dei er eigd.

Når eigaren vert uttrykt ved eit substantiv (nominell possesjon), vert det eigde substantivet bøygd i tredje person og stilt framfor eigarsubstantivet, som i kakchikel ru-kej ri achin «hesten til mannen» (bokstaveleg «hans hest mannen»). Denne typen konstruksjon er eit framståande trekk i heile det mesoamerikanske språkområdet.^[80]

Mayaspråk skil ofte mellom avhendeleg og uavhendeleg eigarskap gjennom måten substantivet vert markert (eller ikkje) som eigd. Jakaltekisk skil til dømes mellom det uavhendelege wetʃel «biletet mitt (biletet av meg)» og det avhendelege wetʃela «biletet mitt (som eg har teke)». Prefikset we- markerer i begge tilfella at eigaren er første person eintal, men fråveret av eigarsuffikset -e i det første dømet markerer uavhendeleg eigarskap.^[81]

Mayaspråk som har preposisjonar, har vanlegvis berre éin. For å uttrykkje plassering og andre tilhøve mellom einingar, vert det brukt ei spesiell ordklasse som vert kalla relasjonelle substantiv. Dette er eit anna av dei typiske trekka i det mesoamerikanske språkområdet. I mayaspråk er dei fleste relasjonelle substantiva metaforisk avleidde frå kroppsdelar, slik at til dømes «på/oppå» vert uttrykt med ordet for «hovud».^[82]

Relasjonelle substantiv står som eigd av konstituenten som er referansepunkt i tilhøvet, og det relasjonelle substantivet spesifiserer tilhøvet. På mayaspråk seier ein dermed «hovudet til fjellet» (bokstaveleg «hovudet dets fjellet») når ein meiner «på (oppå) fjellet», og i Popol Vuh, som er skrive på klassisk quiché, står det u-wach ulew «på jorda» (bokstaveleg «andletet dens jorda»).

Mayaspråk er ergative. Det vil seie at subjektet til eit intransitivt verb vert handsama på same måte som objektet til eit transitivt verb, men ulikt frå subjektet til eit transitivt verb.^[83]

Mayaspråk har to grupper affiks som vert lagde til verbet for å uttrykkje personen til argumenta. Ei gruppe (ofte omtalt som gruppe A) indikerer personen til det intransitive subjektet og transitive objektet til verbet. Dei kan òg brukast saman med adjektiv- eller substantivspredikat for å indikere subjektet.

Ein anna gruppe (gruppe B) vert brukt for å indikere personen til transitive subjektet til verb, og òg eigarane til eigde substantiv (inkludert relasjonelle substantiv).

I tillegg til subjekt og objekt (agens og patiens) har mayaverb òg affiks som markerer aspekt, tempus og modus, som i det følgjande dømet:

Tempussystema i mayaspråk er stort sett enkle. Jakaltekisk skil til dømes berre mellom fortid og ikkje-fortid, medan mam berre har framtid og ikkje-framtid. Aspektsystema er vanlegvis meir kompliserte. Modus utgjer ikkje formelt eit sjølvstendig system i mayisk, og vert i staden implisitt uttrykt av tempus- og aspektmarkørene.^[84] Kaufman har rekonstruert eit tempus/aspekt/modus-system for urmaya som omfattar sju aspekt: inkompletiv, progressiv, kompletiv/punktualis, potensiell/framtid, optativ og perfektiv.^[85]

Mayiaspråk har gjerne ei stort mengd diateser. Urmaya hadda i alle fall éin passivkonstruksjon og éin antipassivregel for å degradere viktigheita til agen sin i tilhøve til patiens. Moderne quiché har to antipassiver: ein som tillegg objektet fokus, og ein annan som trekkjer fram verbhandlinga.^[86] Andre diateserelaterte konstruksjonar som finst i mayiske språk, er dei følgjande: halvpassiv, inkorporasjonell (inkorporasjon av direkte objekt i verbet), instrumentell (oppgradering av instrumentet til objektsposisjon) og referensiell (ein type applikativ som oppgraderer eit indirekte argument til objektsposisjon).^[87]

I mayaspråka vert alle ord vanlegvis rekna for å tilhøyre ein av fire ordklassar: verb, stativ, adjektiv og substantiv.

Stativ er ei klasse predikative ord som uttrykkjer ein kvalitet eller ein tilstand, dei syntaktiske eigenskapne til stativane er ein mellomting av eigenskapane til verb og adjektiv i indoeuropeiske språk. På same måte som verb, kan stativ av og til bøyast etter person, men manglar vanlegvis bøyninger for tempus, aspekt og andre særeigne verbkategoriar. Stativ omfattar både adjektiv, posisjonaler og tallord.

Posisjonalane er ei gruppe ordrøtter som er karakteristiske for mayaspråk, og som kanskje ikkje eingong finst i andre språk. Av desse røtene vert det danna adjektivet og verb (vanlegvis ved hjelp av suffiks) med tydingar som har å gjere med forma til eit objekt eller ein person. Mayaspråk har mellom 250 og 500 ulike posisjonalrøter:

Telan ay jun naq winaq yul b'e.

«Det ligg ein mann fallet på vegen.»

Woqan hin k'al ay max ek'k'u.

«Eg brukte heile dagen på å sitje.»

Yet ewi xoyan ay jun lob'aj stina.

«I går låg det ein slange rulla saman ved inngangen til huset.»

I desse tre setningane frå kanjobal^[88] er posisjonalane telan («noko stort eller sylindrisk som ligg som om det har falle»), woqan («person som sit på eit stolliknande objekt») og xoyan («rulla opp som ein slange eller eit tau»).

Det er vanleg å danne nye substantiv ved å kombinere ulike substantivrøtter. Det finst òg mange morfologiske prosessar for å avleie substantiv frå verb. Verb kan òg ta svært produktive avleiningsaffiks av ulike slag, dei fleste spesifiserer transitivitet eller diatese.^[89]

Nokre mayaspråk tillèt inkorporasjon av substantiv i verb, anten som direkte objekt eller med andre funksjonar. Det er likevel få affiks med adverbiale eller modale tydingar.

Som i andre mesoamerikanske språk er det ein svært utbreidd metaforisk bruk av røter som viser til kroppsdelar, særleg for å danne lokativar og relasjonelle substantiv, slik som tzeltal/tzotzil di' na «dør» (bokstaveleg «husmunn»), eller kakchikel chi ru-pam «innside» (bokstaveleg «munn magen-dens»).

Det er funne einskilde lånord med mayaopphav eller mogleg mayaopphav i andre språk, særleg i spansk, engelsk og nokre tilstøytande mesoamerikanske språk.

Ifølgje Coe^[90] stammar det engelske ordet shark, «hai», direkte frå yukatansk maya xoc, som tyder «fisk». Oxford English Dictionary omtaler opphavet til shark som «usikkert», og at orda «ser ut til å ha vorte introdusert av sjømennene frå kaptein John Hawkins' ekspedisjon, som hadde med seg eit eksemplar som vart utstilt i London i 1569».

Eit anna ord som stammar frå maya, er «sigar» og «sigarett». Zik er yukatansk for «røykar», medan «røyka» er zikar på chorti og zikil på chol.

Orda «orkan» (endå klårare spansk «huracán» og engelsk «hurricane») er tydeleg relatert til mayaguden Jun Raqan (Huracan). Det er likevel mogleg at ordet kom inn i europeiske språk frå karibisk.^[91] I kva grad orda vart lånte inn frå maya til karibisk eller frå karibisk til maya er usikkert.

 

Det komplekse skriftsystemet som vart brukt til å skrive mayiske språk før koloniseringa, er i dag kjent frå inskripsjonar på fleire arkeologiske funnstader og har vorte dechiffrert nesten fullstendig. Skriftsystemet var ei blanding av eit logografisk og eit syllabisk system.^[92]

I kolonitida byrja ein å skrive mayiske språk med eit skriftsystem som vart avleidd frå det latinske alfabetet; ortografiane vart stort sett utarbeidd av misjonærar.^[93] Ikkje alle moderne mayaspråk har standardiserte rettskrivingar, men dei som blir snakka i Guatemala, brukar eit standardisert, latinbasert fonemisk system som er utvikla av Academia dei Lenguas Mayas de Guatemala (ALMG). Rettskriving for språka som blir snakka i Mexico, er under utvikling av Instituto Nacional de Lenguas Indígenas (INALI).

Den førkolumbiske mayasivilisasjonen utvikla og brukte eit intrikat og fullt fungerande skriftsystem som er det einaste mesoamerikanske skriftsystemet som kan seiast å ha vorte nesten heilt dechiffrert. Tidlegare sivilisasjonar vest og nord for områda til mayaene som òg hadde skriftsystemer som er verna i inskripsjonar, omfattar zapotekarane, olmekarane og zoque-talande folk i det sørlege Veracruz og vestlege Chiapas, men desse systema er framleis i stor grad udechiffrerte. Det er generell semje om at mayaene sine skriftsystem var ei videreutvikling av eit eller fleire av desse tidlegare systema, og ei rekkje kjelder reknar det udechiffrerte olmekiske skriftsystemet som det mest sannsynlege opphavet.^[94]

Etter kvart som ein har dechiffrert mayahieroglyfene, har det vorte klart at dei utgjorde eit komplett skriftsystem som kunne brukast til å utvitydig uttrykkje alle moglege setningar frå talespråket. Systemet er av ein type som mest nøyaktig kan klassifiserast som logosyllabisk, der symbola vert brukte anten som logogram eller stavingar.

Systemet er ein komplett stavingsskrift (sjølv om ikkje alle moglege stavingar har vorte identifiserte enno), og alt kunne skrivast fonetisk, staving for staving, ved å bruke desse symbola.^[92] I praksis vart likevel nesten alle inskripsjonar skrive med ein kombinasjon av stavingsskrift og ordteikn (kalla logogram), på same måte som moderne japansk og skriftsystema som vart brukt til å skrive oldtidsspråk som akkadisk, hittittisk, hurriansk og egyptisk.

 

Minst to større mayaspråk er sikkert identifisert i hieroglyfiske tekster, og nokre meiner at det er funne heile fem ulike språklege variantar. Ein arkaisk språkvariant kjend som klassisk maya er dominerande i desse tekstane, spesielt i inskripsjonar frå den klassiske perioden frå dei sørlege og sentrale låglandsområda. Dette språket er nærast beslekta med den cholanske greina av språkfamilien, og har dei moderne etterfølgjarane chol, chorti og chontal.

Eit gammalt yukatansk språk (forfaren til moderne yukatansk) er òg funne i inskripsjonar, først og fremst frå Yucatánhalvøya og frå ein seinare periode. Tre av fire verna mayakodeksar er baserte på yukatansk. Det er òg hevda at nokre inskripsjonar funne i Chiapashøglanda kan vere på eit tzeltalansk språk, moderne etterkommarar er tzeltal og tzotzil.^[95] Andre regionale variantar og dialektar er òg hevda å ha vorte brukte, men desse er enno ikkje sikkert identifisert.^[96]

Bruk av og kunnskap om mayaskrifta heldt fram fram til den spanske invasjonen på 1500-talet. Biskop Diego de Landa Calderón forbaud aktiv bruk av skriftspråket, noko som effektivt sette ein stoppar for den mesoamerikanske litterære tradisjonen på eige skriftspråk, og han samarbeidde med dei spanske conquistadorene om å øydeleggje dei eksisterande tekstene som ein del av arbeidet med å konvertere mayaene til kristendomen og føre dei vekk frå det han oppfatta som heidenskapar. Seinare skildra han likevel bruken av mayaskrift i yukatanske religiøse skikkar i boka Relación de las cosas de Yucatán.

Sidan kolonitida har praktisk talt alt som har vorte skrive på mayiske språk, brukt latinske bokstavar. Rettskrivinga var tidlegare basert på spansk, og det er berre i dei seinare åra at det har oppstått standardiserte rettskrivingskonvensjoner. Dei første generelt aksepterte standardane vart utarbeidde for yukatansk av forfattarane og bidragsytarane til Diccionario Maya Cordemex, eit prosjekt leda av Alfredo Barrera Vásquez, og som vart publiserte første gong i 1980.^[97] Det guatemalanske akademiet for mayiske språk (ALMG), som vart grunnlagt i 1986, tilpassa deretter desse standardane til 22 mayiske språk (stort sett dei som blir snakka i Guatemala). Andre større mayaspråk, hovudsakleg i den meksikanske delstaten Chiapas, slik som tzotzil, tzeltal, chol og tojolabal, er ikkje omfatta av desse standardane. Desse følgjer i staden ofte retningslinene til Chiapas' delstatssenter for indiansk språk, kunst og litteratur (CELALI), som til dømes skriv <ts> i staden for <tz> (som gjev «tseltal» og «tsotsil»). I Mexico har namn på arkeologiske stadar og andre historiske namn halde på ortografien frå kolonitida.

For språka som skil mellom palatoalveolare og retroflekse affrikatar og frikativar (mam, ixil, tektitansk, aguakatansk, kanjobal, jakaltekisk, akatansk og yukatansk), foreslår ALMG dei følgjande retningslinjene:

Eit element i dei reviderte ortografiane som ikkje er allment akseptert, spesielt utanfor Guatemala, er omskriving av egennavn (namn på landsbyar, kulturar og arkeologiske stadar) til den nye norma. Cordemex har difor enno med å bruke nemninga «Yucatán» (i staden for «Yukatan») i innledninga til ordboka si, til trass for at den nye rettskrivinga ikkje brukar «c», og dei fleste forskningspublikasjoner brukar òg dei opphavlege skrivemåtane for arkeologiske stadar og kulturar.

Frå den klassiske perioden fram til i dag har det vorte skrive ei mengd litteratur på mayaspråk. Dei eldste tekstene som er tekne vare på, er for det meste store inskripsjonar som dokumenterer leiarskap, arvefølgjer, erobring og kalendariske og astronomiske hendingar. Sannsynlegvis vart ein annan type litteratur skriven på andre typar material, som kodeksar av bork, og berre fire av desse har overlevd hundreåra og dei spanske misjonærane sine ødeleggingskampanjer.^[98]

Kort etter den spanske erobringa av Mexico byrja ein å skrive dei mayiske språka med latinske bokstavar. Blant mayalitteraturen frå kolonitida finn ein blant anna den berømte Popol Vuh, ei mytologisk-historisk beretning nedskrive ca. 1550 på klassisk quiché, antakeleg med utgangspunkt i ein eldre tekst i hieroglyfar og ein munnleg forteljartradisjon.^[99] Título dei Totonicapán og teaterstykket Rabinal Achí frå 1600-talet er andre tidlege verk på quiché, det første på quiché og det siste på achi.^[100] Kakchikelenes annalar frå seint 1500-tal, ei historisk forteljing om kakchikel-folket, har fellestrekk med historia i Popol Vuh. Dei historiske og profetiske beretningene i dei ulike bøkene som saman er kjende som Chilam Balam-bøkene, er førstehåndskjelder til dei gamle yukatanske mayatradisjonene.^[101] Den einaste verna boka med tidleg lyrisk poesi, Dzitbalache-songane av Ah Bam, stammar frå den same perioden.^[102]

I tillegg til desse einskildståande verka skreiv prestar og munkar ei rekkje grammatikkar for indianske språk, blant anna kakchikel, klassisk quiché, tzeltal, tzotzil og yukatansk. Nokre av desse inneheldt omsetjingar av den katolske katekismen.^[103]

Det vart nesten ikkje skrive nokon litteratur på indianske språk i den postkoloniale perioden (etter 1821) bortsett frå av lingvistar og etnologar som skreiv ned munnleg litteratur.^[104] Mayaene hadde i stor grad mista evna til å skrive og lese på sine eigne språk, og viss dei lærde å skrive og lese, var det på spansk. Etter at Cordemex og ALMG vart oppretta i høvesvis 1980 og 1986, har mange mayaar på nytt byrja å skrive på sine eigne språk, og ein ny litterær tradisjon er i ferd med å utvikle seg. Ein viktig forfattar er quiché-poeten Humberto Ak'ab'al, verka hans vert ofte publisert i tospråklege versjonar på spansk og quiché.^[105]

• Omsett frå Wikipedia på bokmål, innhenta fredag 6. april 2012, klokka 15:56.

• Barrera Vásquez, Alfredo; Juan Ramón Bastarrachea Manzano; William Brito Sansores (1980). Diccionario maya Cordemex : maya-español, español-maya. Mérida, Yucatán, Mexico: Ediciones Cordemex. OCLC 7550928. 
• Bolles, David (1997–). «Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language» (revidert 2003). Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. (FAMSI). Henta 12. august 2010. 
• Bolles, David; Alejandra Bolles (2004). «A Grammar of the Yucatecan Mayan Language» (revidert nettversjon, 1996 Lee, New Hampshire). Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. (FAMSI). The Foundation Research Department. Henta 12. august 2010. 
• Campbell, Lyle (1997). American Indian Languages: The Historical Linguistics of Native America. Oxford Studies in Anthropological Linguistics, nr. 4. New York: Oxford University Press. ISBN 0-195-09427-1. 
• Campbell, Lyle; Una Canger (1978). «Chicomuceltec's last throes». International Journal of American Linguistics 44: 228–230. ISSN 0020-7071. doi:10.1086/465548. 
• Campbell, Lyle; Terrence Kaufman (1976). «A Linguistic Look at the Olmec». American Antiquity 41 (1): 80–89. ISSN 0002-7316. doi:10.2307/279044. 
• Campbell, Lyle; Terrence Kaufman (oktober). «Mayan Linguistics: Where are We Now?». Annual Review of Anthropology 14 (1): 187. doi:10.1146/annurev.an.14.100185.001155. 
• Campbell, Lyle; Terrence Kaufman; Thomas C. Smith-Stark (1986). «Meso-America as a Linguistic Area». Language 62 (3): 530–570. doi:10.2307/415477. 
• Choi, Jinsook (2002). «The Role of Language in Ideological Construction of Mayan Identities in Guatemala» (PDF). Texas Linguistic Forum 45: Proceedings of the Tenth Annual Symposium about Language and Society—Austin, 12.–14. april: 22–31. Arkivert frå originalen (PDF) 19. mars 2007. Henta 6. april 2012. 
• Coe, Michael D. (1987). The Maya (4. revidert utg.). London: Thames & Hudson. ISBN 0-500-27455-X. 
• Coe, Michael D. (1992). Breaking the Maya Code. London: Thames & Hudson. ISBN 0-500-05061-9. OCLC 26605966. 
• Coon, Jessica (2010). «Complementation in Chol (Mayan): A Theory of Split Ergativity» (elektronisk versjon). Massachusetts Institute of Technology. Henta 12. august 2010. 
• Curl, John (2005). Ancient American Poets. Tempe, AZ: Bilingual Press. ISBN 1-931010-21-8. 
• Dienhart, John M. (1997). The Mayan Languages- A Comparative Vocabulary. Universitetet i Odense. 
• Edmonson, Munro S. (1968). «Classical Quiché». I Norman A. McQuown (bindredaktør). Handbook of Middle American Indians, Vol. 5: Linguistics. R. Wauchope (hovudredaktør). Austin: University of Texas Press. s. 249–268. ISBN 0-292-73665-7. 
• Edmonson, Munro S. (1985). «Quiche Literature». I Victoria Reifler Bricker (bindredaktør). Supplement to the Handbook of Middle American Indians, Bind 3. Austin: University of Texas Press. ISBN 0-292-77593-8. 
• Edmonson, Munro S.; Victoria R. Bricker (1985). «Yucatecan Mayan Literature». I Victoria Reifler Bricker (bindredaktør). Supplement to the Handbook of Middle American Indians, Bind 3. Austin: University of Texas Press. ISBN 0-292-77593-8. 
• England, Nora C. (1994). Autonomia de los Idiomas Mayas: Historia e identidad. (Ukuta'miil Ramaq'iil Utzijob'aal ri Maya' Amaaq'.) (2. utg.). Guatemala by: Cholsamaj. ISBN 84-89451-05-2. 
• Fabri, Antonella (2003). «Genocide or Assimilation: Discourses of Women's Bodies, Health, and Nation in Guatemala». I Richard Harvey Brown (red.). The Politics of Selfhood: Bodies and Identities in Global Capitalism. University of Minnesota Press. ISBN 0-8166-3754-7. 
• Fernández de Miranda, María Teresa (1968). «Inventory of Classificatory Materials». I Norman A. McQuown (bindredaktør). Handbook of Middle American Indians, Bind 5: Linguistics. R. Wauchope (hovudredaktør). Austin: University of Texas Press. s. 63–78. ISBN 0-292-73665-7. 
• Gordon, Raymond G., Jr., red. (2005). Ethnologue: Languages of the World (nettversjon) (15. utg.). Dallas, TX: SIL International. ISBN 1-55671-159-X. OCLC 60338097. Henta 12. august 2010.  CS1 maint: Multiple names: editors list (link)
• Gossen, Gary (1985). «Tzotzil Literature». I Victoria Reifler Bricker (red.). Supplement to the Handbook of Middle American Indians, Volume 3. Austin: University of Texas Press. ISBN 0-292-77593-8. 
• Grenoble, Lenore A.; Lindsay J. Whaley (1998). «Forord» (PDF). I Lenore A. Grenoble and Lindsay J. Whaley (red.). Endangered languages: Current issues and future prospects. (PDF)|format= requires |url= (hjelp). Cambridge University Press. s. xi–xii. ISBN 0-521-59102-3. 
• Houston, Stephen D.; John Robertson og David Stuart (2000). «The Language of Classic Maya Inscriptions». Current Anthropology 41 (3): 321–356. ISSN 0010-3204 Check |issn= value (hjelp). 
• Kaufman, Terrence (1976). «Archaeological and Linguistic Correlations in Mayaland and Associated Areas of Meso-America». World Archaeology 8 (1): 101–118. ISSN 0043-8243. 
• Kettunen, Harri; og Christophe Helmke (2005). Introduction to Maya Hieroglyphs (PDF). Wayeb and Leiden University. Henta 12. august 2010. 
• Lenkersdorf, Carlos (1996). Los hombres verdaderos. Voces y testimonios tojolabales. Lengua y sociedad, naturaleza y cultura, artes y comunidad cósmica. Mexico by: Siglo XXI. ISBN 968-23-1998-6. 
• Longacre, Robert (1968). «Systemic Comparison and Reconstruction». I Norman A. McQuown (bindredaktør). Handbook of Middle American Indians, Bind 5: Linguistics. R. Wauchope (hovudredaktør). Austin: University of Texas Press. s. 117–159. ISBN 0-292-73665-7. 
• McQuown, Norman A. (1968). «Classical Yucatec (Maya)». I Norman A. McQuown (bindredaktør). Handbook of Middle American Indians, Bind 5: Linguistics. R. Wauchope (hovudredaktør). Austin: University of Texas Press. s. 201–248. ISBN 0-292-73665-7. 
• Oxlajuuj Keej Maya' Ajtz'iib' (OKMA) (1993). Maya' chii'. Los idiomas Mayas de Guatemala. Guatemala by: Cholsamaj. ISBN 84-89451-52-4. 
• Read, Kay Almere; Jason González (2000). Handbook of Mesoamerican Mythology. Oxford: ABC-CLIO. ISBN 1-85109-340-0. OCLC 43879188. 
• Robertson, John (1977). «Proposed revision in Mayan subgrouping». International Journal of American Linguistics 43:: 105–120. doi:10.1086/465466. 
• Robertson, John og Stephen Houston (2002). «El problema del Wasteko: Una perspectiva lingüística y arqueológica». XVI Simposio de InvestigacionesArqueológicas en Guatemala. J.P. Laporte, B. Arroyo, H. Escobedo y H. Mejía(red.). Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala. s. 714–724. 
• Sapper, Karl (1912). «Über einige Sprachen von Südchiapas»: 295–320. 
• Schele, Linda; David Freidel (1990). A Forest of Kings: The Untold Story of the Ancient Maya. New York: William Morrow. ISBN 0-688-07456-1. 
• Soustelle, Jacques (1984). The Olmecs: The Oldest Civilization in Mexico. New York: Doubleday and Co. ISBN 0-385-17249-4. 
• Spence, Jack; David R. Dye, Paula Worby, Carmen Rosa de Leon-Escribano, George Vickers og Mike Lanchin (1988). «Promise and Reality: Implementation of the Guatemalan Peace Accords». Hemispheres Initiatives. Henta 12. august 2010.  CS1 maint: Multiple names: authors list (link)
• Suaréz, Jorge A. (1983). The Mesoamerican Indian Languages. Cambridge Language Surveys. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-22834-4. 
• Tozzer, Alfred M. (1977) [1921]. A Maya Grammar (nyutgivelse utg.). New York: Dover Publications. ISBN 0-486-23465-7. 

• Mayiske språk hos Ethnologue
• Mayiske språk hos Summer Institute of Linguistics (SIL)
• Mayiske språk hos Native Languages
• Academia de Lenguas Mayas de Guatemala
• Søkbar database med ord fra mayiske språk Arkivert 2011-05-20 ved Wayback Machine. hos Syddansk Universitet
• Mayisk skrift hos Omniglot
• Mayisk skrift hos Ancient Scripts