Månane til Jupiter

Månane til Jupiter er dei naturlege satellittane til Jupiter. Så langt er det sekstitre kjende.

Oppdaging

Dei galileiske satellittane. Frå venstre mot høgre og rangert etter avstand frå Jupiter: Io, Europa, Ganymede og Callisto.

Nedteikningar gjorde av den kinesiske astronomen Gan De frå år 364 kan ha vore den første oppdaginga av jupitermånar, men dei første sikre observasjonane blei gjorde først i 1610 av Galileo Galilei med eit 33x teleskop.

Ingen nye oppdagingar blei gjorde før E. E. Barnard observerte Amalthea i 1892. Fleire oppdagingar, hjelpte av teleskopfotografering, kom på 1900-talet. Før Voyager-sondane nådde Jupiter på 1970-talet var det tretten kjende satellittar.

Voyager 1-ferda oppdaga tre indre månar i 1979 og bringa det totale talet på kjende jupitermånar opp til 16 (17 dersom ein tel med Themisto som var tapt i tidsrommet 1975-2000). Dette talet var gjeldande til 1999. Sidan då har astronomar gjenoppdaga Themisto og funne 46 fleire små jupitermånar i lange eksentriske og ofte retrograde banar. Desse nye månane er 3 km i diameter i gjennomsnitt, og den største er omtrent 9 km på tvers. Dei er antekne å vera innfanga asteroidar eller kometar, kanskje brekte opp i bitar; men lite er kjent om dei. Talet på jupitermånar står no på 63 og er førebels det største talet på naturlege satellittar i heile solsystemet. Mange fleire småmånar ventar kanskje framleis på å bli oppdaga.

Tabell over månane

Under er alle kjende jupitermånar rangerte etter baneperiode, frå kortast til lengst. Dei galileiske månane er dei einaste som er massive nok til at dei kan oppretthalda ein sfærisk form og står på blå bakgrunn. Dei innfanga og irregulære satellittane står på grå bakgrunn: lysegrå for prograd-banerørsle og mørkegrå for retrograd.

Rangering	Namn		Diameter (km)	Masse (kg)	Store halvakse (km)⁽³⁾	Omløpsperiode (d)⁽³⁾⁽⁴⁾	Banehelling (°)⁽⁵⁾	Eksentrisitet	Oppdaging	Gruppe
1	XVI	Metis	60×40×34	~3,6E+16	127 690⁽¹⁾	+7t 4m 29s⁽²⁾	0,06°	0,00002	1980	Amalthea
2	XV	Adrastea	20×16×14	~2E+15	128 690⁽¹⁾	+7t 9m 30s⁽²⁾	0,03°	0,0015	1979
3	V	Amalthea	250×146×128	2,08E+18	181 366⁽¹⁾	+11t 57m 22,67s⁽²⁾	0,374°	0,0032	1892
4	XIV	Thebe	116×98×84	~4,3E+17	221 889⁽¹⁾	+16t 11m 17s⁽²⁾	1,076°	0,0175	1980
5	I	Io	3660,0×3637,4×3630,6	8,9E+22	421 700⁽¹⁾	+1,769137786⁽²⁾	0,050°	0,0041	1610	Galileiske
6	II	Europa	3121,6	4,8E+22	671 034⁽¹⁾	+3,551181041⁽²⁾	0,471°	0,0094	1610
7	III	Ganymede	5262,4	1,5E+23	1 070 412⁽¹⁾	+7,15455296⁽²⁾	0,204°	0,0011	1610
8	IV	Callisto	4820,6	1,1E+23	1 882 709⁽¹⁾	+16,6890184⁽²⁾	0,205°	0,0074	1610
9	XVIII	Themisto	8	6,9E+14	7 393 216	+129,87	45,762°	0,2115	1975/2000	Themisto
10	XIII	Leda	10	1,1E+16	11 187 781	+241,75	27,562°	0,1673	1974	Himalia
11	VI	Himalia	170	6,7E+18	11 451 971	+250,37	30,486°	0,1513	1904
12	X	Lysithea	36	6,3E+16	11 740 560	+259,89	27,006°	0,1322	1938
13	VII	Elara	86	8,7E+17	11 778 034	+261,14	29,691°	0,1948	1905
14		S/2000 J 11	4	9,0E+13	12 570 424	+287,93	27,584°	0,2058	2001
15	XLVI	Carpo	3	4,5E+13	17 144 873	+458,62	56,001°	0,2735	2003	Carpo
16		S/2003 J 12	1	1,5E+12	17 739 539	-482,69	142,680°	0,4449	2003	?
17	XXXIV	Euporie	2	1,5E+13	19 088 434	-538,78	144,694°	0,0960	2002	Ananke
18		S/2003 J 3	2	1,5E+13	19 621 780	-561,52	146,363°	0,2507	2003
19		S/2003 J 18	2	1,5E+13	19 812 577	-569,73	147,401°	0,1569	2003
20	XLII	Thelxinoe	2	1,5E+13	20 453 753	-597,61	151,292°	0,2684	2004
21	XXXIII	Euanthe	3	4,5E+13	20 464 854	-598,09	143,409°	0,2000	2002
22	XLV	Helike	4	9,0E+13	20 540 266	-601,40	154,586°	0,1374	2003
23	XXXV	Orthosie	2	1,5E+13	20 567 971	-602,62	142,366°	0,2433	2002
24	XXIV	Iocaste	5	1,9E+14	20 722 566	-609,43	147,248°	0,2874	2001
25		S/2003 J 16	2	1,5E+13	20 743 779	-610,36	150,769°	0,3184	2003
26	XXVII	Praxidike	7	4,3E+14	20 823 948	-613,90	144,205°	0,1840	2001
27	XXII	Harpalyke	4	1,2E+14	21 063 814	-624,54	147,223°	0,2440	2001
28	XL	Mneme	2	1,5E+13	21 129 786	-627,48	149,732°	0,3169	2003
29	XXX	Hermippe	4	9,0E+13	21 182 086	-629,81	151,242°	0,2290	2002	Ananke?
30	XXIX	Thyone	4	9,0E+13	21 405 570	-639,80	147,276°	0,2525	2002	Ananke
31	XII	Ananke	28	3,0E+16	21 454 952	-642,02	151,564°	0,3445	1951	Ananke
32		S/2003 J 17	2	1,5E+13	22 134 306	-672,75	162,490°	0,2379	2003	Carme
33	XXXI	Aitne	3	4,5E+13	22 285 161	-679,64	165,562°	0,3927	2002
34	XXXVII	Kale	2	1,5E+13	22 409 207	-685,32	165,378°	0,2011	2002
35	XX	Taygete	5	1,6E+14	22 438 648	-686,67	164,890°	0,3678	2001
36		S/2003 J 19	2	1,5E+13	22 709 061	-699,12	164,727°	0,1961	2003
37	XXI	Chaldene	4	7,5E+13	22 713 444	-699,33	167,070°	0,2916	2001
38		S/2003 J 15	2	1,5E+13	22 720 999	-699,68	141,812°	0,0932	2003	Ananke?
39		S/2003 J 10	2	1,5E+13	22 730 813	-700,13	163,813°	0,3438	2003	Carme?
40		S/2003 J 23	2	1,5E+13	22 739 654	-700,54	148,849°	0,3930	2004	Pasiphaë
41	XXV	Erinome	3	4,5E+13	22 986 266	-711,96	163,737°	0,2552	2001	Carme
42	XLI	Aoede	4	9,0E+13	23 044 175	-714,66	160,482°	0,6011	2003	Pasiphaë
43	XLIV	Kallichore	2	1,5E+13	23 111 823	-717,81	164,605°	0,2041	2003	Carme?
44	XXIII	Kalyke	5	1,9E+14	23 180 773	-721,02	165,505°	0,2139	2001	Carme
45	XI	Carme	46	1,3E+17	23 197 992	-721,82	165,047°	0,2342	1938	Carme
46	XVII	Callirrhoe	9	8,7E+14	23 214 986	-722,62	139,849°	0,2582	2000	Pasiphaë
47	XXXII	Eurydome	3	4,5E+13	23 230 858	-723,36	149,324°	0,3769	2002	Pasiphaë?
48	XXXVIII	Pasithee	2	1,5E+13	23 307 318	-726,93	165,759°	0,3288	2002	Carme
49	XLVIII	Cyllene	2	1,5E+13	23 396 269	-731,10	140,148°	0,4115	2003	Pasiphaë
50	XLVII	Eukelade	4	9,0E+13	23 483 694	-735,20	163,996°	0,2828	2003	Carme
51		S/2003 J 4	2	1,5E+13	23 570 790	-739,29	147,175°	0,3003	2003	Pasiphaë
52	VIII	Pasiphaë	60	3,0E+17	23 609 042	-741,09	141,803°	0,3743	1908
53	XXXIX	Hegemone	3	4,5E+13	23 702 511	-745,50	152,506°	0,4077	2003
54	XLIII	Arche	3	4,5E+13	23 717 051	-746,19	164,587°	0,1492	2002	Carme
55	XXVI	Isonoe	4	7,5E+13	23 800 647	-750,13	165,127°	0,1775	2001
56		S/2003 J 9	1	1,5E+12	23 857 808	-752,84	164,980°	0,2761	2003
57		S/2003 J 5	4	9,0E+13	23 973 926	-758,34	165,549°	0,3070	2003
58	IX	Sinope	38	7,5E+16	24 057 865	-762,33	153,778°	0,2750	1914	Pasiphaë
59	XXXVI	Sponde	2	1,5E+13	24 252 627	-771,60	154,372°	0,4431	2002
60	XXVIII	Autonoe	4	9,0E+13	24 264 445	-772,17	151,058°	0,3690	2002
61	XLIX	Kore	2	1,5E+13	23 345 093	-776,02	137,371°	0,1951	2003
62	XIX	Megaclite	5	2,1E+14	24 687 239	-792,44	150,398°	0,3077	2001
63		S/2003 J 2	2	1,5E+13	30 290 846	-1077,02	153,521°	0,1882	2003	?

⁽¹⁾ Utrekna ved bruk av IAU-MPC Satellites Ephemeris Service sin µ-verdi
⁽²⁾ Kjelde: JPL/NASA Arkivert 2008-09-17 ved Wayback Machine.
⁽³⁾ Kjelde (for Themisto og utover): IAU-MPC Satellites Ephemeris Service
⁽⁴⁾ Baneperiodar med negative verdiar er retrograde.
⁽⁵⁾ Utrekna med data frå IAG Travaux 2001 Arkivert 2018-10-31 ved Wayback Machine. for Metis til og med Callisto og viser banehellinga i forhold til Jupiters ekvator. Dataa for resten kjem frå IAU-MPC Satellites Ephemeris Service og er banehellinga i forhold til det lokale laplace-planet.

Gruppering av månane

Som hos alle dei fire store gassplanetane er jupitermånane delte opp i to hovudkategoriar:

Regulære satellittar – består av amalthea-gruppa av indre månar og dei fire galileiske månane som alle blei danna i bane rundt Jupiter.
Irregulære satellittar – små objekt med høgt eksentriske og lange banar som har blitt plukka opp av Jupiters tyngdekraft gjennom planetens ferd i rommet.

Det første diagrammet illustrerar banane til alle dei irregulære satellittane til Jupiter som er oppdaga så langt. Banehellinga er representert ved Y-aksen. Satellittane over aksen har prograde banar medan dei under har retrograde. X-aksen står oppført i gigameter (mill. km) etter avstand frå Jupiter. Sirklane står for hill-sfæren (radius for gravitasjonspåverknad).

Prograde irregulære månar

Himalia-gruppa er relativt tett, fordelt på knappe 1,4 mill. km i store halvakse og 1,6° i banehelling (27,5 ± 0,8°). Eksentrisitetane varierer mellom 0,11 og 0,25.

Retrograde irregulære månar

Det som no er igjen av dei ytre retrograde og irregulære satellittane kan fordelast på tre familiar, basert på delte banekarakteristika. Gruppenamnet kjem frå den største medlemen i kvart tilfelle. Desse familiane er klumpar i store halvakse, men òg i banehelling og eksentrisitet.

Carme-gruppa er sentrert på store halvakse = 23,4 mill. km, banehelling = 165,0±0,3° og eksentrisitet = 0,238 – 0,272. S/2003 J 10 skil seg litt med sin høge eksentrisitet på 0,344.

Ananke-gruppa er sentrert på store halvakse = 21,3 mill. km, banehelling = 149,0±0,5° og eksentrisitet = 0,216 – 0,244; men grensene er lausare. Dei åtte kjernemedlemma ((S/2003 J 16, Mneme, Euanthe, Orthosie, Harpalyke, Praxidike, Thyone, Thelxinoe, Ananke, Iocaste) er tydeleg klumpa saman, men den attverande resten er til ulike gradar kontroversiell.

Pasiphaë-gruppa tar opp den attverande resten, med unntak av månane i dei indre og ytre grensene (S/2003 J 12 og S/2003 J 2). Gruppa er sentrert på store halvakse = 23,6 mill. km, banehelling = 151,4±6,9° og eksentrisitet = 0,156 – 0,432. Pasiphaë har store skilnadar innetter; så om grupperinga er reell, må den vera veldig gamal for å kunna forklara dei store forskjellane.

S/2003 J 12 og S/2003 J 2 (den ytste satellitten) er isolerte.

Namnsetting

Dei sju satellittane oppdaga mellom 1904 og 1951 (Himalia, Elara, Pasiphaë, Sinope, Lysithea, Carme og Ananke) blei ikkje namnsette før 1975, 24-71 etter at dei blei oppdaga. Dei var for det meste kjende ved dei romartala dei hadde fått tildelt: Jupiter VI til Jupiter XII. Likevel hadde det vore lagt fram namneforslag I 1955, 1962 og 1973.

Nokon asteroidar deler namn med jupitermånar: 9 Metis, 38 Leda 52 Europa, 85 Io, 113 Amalthea og 239 Adrastea. Ytterlegare to asteroidar delte namn med jupitermånar inntil IAU bestemte at asteroidenamna skulle stavast annleis:

Ganymede og asteroiden 1036 Ganymed
Callisto og asteroiden 204 Kallisto

Sjå òg

Dei galileiske månane
Dei naturlege satellittane til Jorda · Mars · Saturn · Uranus · Neptun

Kjelder

Scott S. Sheppard, David C. Jewitt: «An abundant population of small irregular satellites around Jupiter» Nature, 423 (mai 2003), s.261-263. Full tekst
Scott S. Sheppard, David C. Jewitt, Carolyn Porco: «Jupiter's outer satellites and Trojans» i: «Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere» redigert av Fran Bagenal, Timothy E. Dowling, William B. McKinnon. Cambridge planetary science, Vol. 1, Cambridge, UK: Cambridge University Press, ISBN 0-521-81808-7, 2004, s. 263 - 280 full tekst

Bakgrunnsstoff

Solsystemet

Sola · Merkur · Venus · Jorda · Mars · Ceres · Jupiter · Saturn · Uranus · Neptun · Pluto · Eris
planetar · dvergplanetar · månar: Månen · marsmånar · jupitermånar · saturnmånar · uranusmånar · neptunmånar · plutomånar · erismånen
smålekamar: meteoroidar · asteroidar/asteroidemånar (asteroidebeltet) · kentaurar · TNO-ar (kuiperbeltet/den spreidde skiva) · kometar (Oortskya)
Sjå òg himmellekamar, liste over lekamar i solsystemet, sorterte etter radius eller masse, og temasida om solsystemet