Kristian IV av Danmark-Noreg

 

Kristian blei fødd på Frederiksborg slott og døypt i Vor Frue kirke i København 2. juni same år. Kongefamilien nytta høvet til å feire i to veker både på slottet og i byen.^[1] Som skikken var tok besteforeldra - Ulrik av Mecklenburg-Schwerin og Elisabeth av Danmark – med seg guten til fostring.

Etter to år blei han henta heim att og Fredrik fekk han vald som etterfølgjaren sin på herredagen i Odense i april 1580.^[1] Valet blei stadfesta i Noreg to år seinare uten at prinsen var til stades.

Skolegangen hans starta i 1583 då han fekk Hans Mikkelsen som lærar. Skrivebøkene hans er tatt vare på og gjennom dei kan ein sjå noko av opplæringa tronarvingen fekk. Han fekk undervisning i skjønnskrift, fleire språk; han snakka og skreiv dansk, tysk og latin og kunne gjera seg forstått på fransk, spansk og italiensk.^[2] Han fekk og opplæring i andre fag; matematikk, geometri, teikning og bygningskonstruksjon. Vidare fekk han undervisning i musikk og ymse idrettar som ballspel, fekting og dans i tillegg til historie, rettslære og krigskunst.^[2][3]

Delar av undervisninga gjekk føre seg i ei lita klasse med Kristian og utvalde born frå adelen. Fredrik II fatta bestemde avgjerder kring utdanninga.

Fyrst i 1596 vart Kristian krona til konge. Sjølve kroninga fann stad i Vor Frue kirke og blei leia av biskopen av Sjælland Peder Jensen Vinstrup.

 

 

 

 

 

Økonomisk førte Kristian ein merkantilistisk politikk meir gunstig for Danmark enn Noreg. Ved å setje grenser for marknaden med høge tollmurar batt han nordmennene til dyrt dansk korn i staden for billig baltisk, samstundes som danskane kunne kjøpe norsk metall (blant anna kopar) til ein lågare pris. På denne tida delte han ut handelsmonopol til kjøpstader. Han oppretta det islandske, det grønlandske og det danske ostindiakompaniet og i 1616 tok han over kolonien Trankebar i India. Kongen hadde ambisjonar om å gjere Danmark-Noreg til Nord-Europas sterkaste makt politisk, økonomisk og militært. Like fullt hadde han store problem med å halde fast den danske leiarstillinga i Norden etter at Sverige hadde starta ein ekspansiv politikk. Den dansk-norske flåten blei kraftig rusta opp og i hovudsak med norsk mannskap, men hæren var ikkje jambyrdig med den svenske bondehæren og måtte i staden basere seg på dyre tyske leiesoldatar i stor mengde. Kalmarkrigen i 1611–1613, som frå dansk side i stor grad blei ført med leigetroppar, førte ikkje til noko resultat.

I 1619 sendte kongen Jens Munk av stad med fregatten «Enhjørningen» og jakta «Lamprenen» for å finne sjøvegen til India og Kina nord for Canada. Før avreisa tala kongen sjølv under ei gudsteneste i Holmens kirke til dei 64 mennene som skulle reise. Ekspedisjonen var ein del av planane om å kunne ta kontroll over de arktiske sunda både i nordaust og nordvest og på dette viset sikra seg tilgang til rikdommane i India og Kina.

Trass motstand frå Riksrådet førte han i 1625 Danmark inn i den tyske religionskrigen, Trettiårskrigen, ei handling som enda med fiasko og ei periode med okkupasjon og plyndring av Jylland.

Under Torstenson-krigen i 1643 rykte troppane til den svenske generalen Lennart Torstenson opp gjennom Jylland, som nå for andre gong på tjue år blei okkupert. Under slaget på Kolberger Heide i 1644 skadde den 67 år gamle Christian synet på det eine auge då ei svensk kule trefte ein kanon på det danske flaggskipet «Trefoldigheden».

Krigen enda med eit nederlag og i fredsslutninga i Brömsebro tok den danske dominansen i Norden slutt og Kristian IV måtte i større utstrekning rette seg etter Riksrådet.

Kristian hadde stor tiltakslyst og dette gav seg blant anna utslag i mange reiser. Han var i Noreg mellom 25 og 30 gonger og er rekna å vera den av dei dansk-norske kongane som hadde mest interesse for Noreg. Dei fleste reisene gjekk til Oslofjordregionen, Båhuslen og Agder, og han grunnla Christianssand i 1641. Han var òg fire gonger i Bergen, den eine gongen i samband med ei reise langs heile den vestlege og nordlege norskekysten heilt til Kolahalvøya i 1599. Reisa vert gjort for å markera riksgrensa i nord, og var avgjerande for å verje det nordlege Noreg mot svensk ekspansjon på denne tida og halde Finnmark og Nord-Troms på dansk-norske hender. På dette toktet reiste han inkognito som Christian Frederiksen.^[4]

Sjølv om regjeringstida hans var prega av militære nederlag og økonomisk tilbakegang framstår Kristian IV som ein av dei fremste kongane i Danmark og Noregs historie.^[5][5] Det skuldast ikkje minst alle byane han grunnla: Christianshavn, Christianstad i Skåne og Christianopel i Blekinge, Glückstadt i Holstein, Christianssand og Konningsberg (Kongsberg) i Noreg. Kongsberg vart grunnlagt i 1624 etter at det var funne sylv der året før. Då Oslo brann, flytta han byen nærare Akershus festning. I 1624 fekk Oslo namnet Christiania. Byene er reist etter renessansetidas ideal kor gatene ligg vinkelrett mot kvarandre.

Kristian den fjerdes norske lov er eit sett med lover som kongen lét gjelda for Noreg frå den 4. desember 1604.

I København fekk han reist vakre bygningar som Børsen, Holmens kirke, Rosenborg slott, Regensen, Trinitatis kirke med Rundetårn, som skulle tene som observatorium, Nyboder, Proviantgården, Tøjhuset og Bryggerhuset. Han bygde og om Frederiksborg slott ved Hillerød til eit vakkert renessanseslott.

Kristian IV døydde den 28. februar 1648 på Rosenborg slott og vart gravlagd i Roskilde Domkyrkje først 18. november.^[6] Han vart etterfylgd av sonen Fredrik III.

Kristian fekk i alt 24 born, seks av desse fekk han med Anna Kathrine av Brandenburg som han gifta seg med i 1597. Mellom dei var den framtidige kongen, Fredrik III av Danmark-Noreg.

Allereie før dronninga døydde i 1612 hadde kongen innleia eit forhold til Kristen Madsdatter, som han fekk eit barn med. Kort tid etter vart Karen Andersdatter kongen si nye elskarinne. Med henne fekk Kristian tre born.

Kongen fekk tolv born med Kirsten Munk, som han var gift med til venstre hand. Kongen og Kirsten sitt mangeårige og stormfulle forhold enda med at han skulda henne for utruskap og for å freiste å forgifta han, og han lét seg skilja frå henne. Etter 1629 levde Kristian saman med Vibeke Kruse, som han fekk to born med. Då Kristian døydde låg ho sjølv alvorleg sjuk i rommet ved sidan av. Corfitz Ulfeldt fekk henne eigenhendig kasta ut og ho døydde kort tid etter for så å bli gravlagd i ei umerka grav utanfor vollene.^[7]

Af Guds Nåde Konge af Danmark og Norge, de Venders og Gothers, Hertug udi Slesvig, Holsten, Stormarn og Ditmarsken, Greve udi Oldenburg og Delmenhorst.

• Lars Roar Langslet: Christian IV : konge av Danmark og Norge, 1997. som E-bok
• Steffen Heiberg (2006): Christian 4. - en europæisk statsmand. Gyldendal, København (dansk). ISBN 87-02-04328-9.