Alkoholar

Akoholar har det felles at dei inneheld den funksjonelle gruppa -OH – ei såkalla hydroksylgruppe – og i regelen ingen andre funksjonelle grupper. Slike sambindingar får namn med endinga -ol i høve til hydrokarbona dei byggjer på, noko ein ser i namn som metanol (CH₃OH) frå metan (CH₄) og etanol (CH₃CH₂OH) frå etan (CH₃CH₃).

Alkoholar som metanol og etanol inneheld berre ei hydroksylgruppe. Det finst òg alkoholar med to eller tre slike grupper. Glykol, som er brukt i frostvæske, har to hydroksylgrupper. Glyserol, som er brukt i hudkrem og matvarer, har tre hydroksylgrupper.

Ein skil òg mellom primære, sekundære og tertiære alkoholar avhengig av kor mange karbonatom som er bunde til det karbonatomet hydroksylgruppa er bunde til. Propan-2-ol, eller isopropanol (CH₃CH(OH)CH₃) er den enklaste sekundære alkoholen.

Alkohol blir vanlegvis produsert ved gjæring av karbohydratar. Ofte brukar ein ulike variantar av vanleg gjærsopp, men spesialiserte gjærslag og til dels bakterier er òg i bruk avhengig av kva for alkohol som skal lagast og kva han skal nyttast til. Vanlege råstoff for alkohol er sukker frå sukkerroer, frukt og bær, stivelse frå poteter og korn (bygg, mais, ris), eller cellulose (tømmer, tremasse, papirmasse).

Ein kan òg framstilla alkohol ved delvis oksidasjon (forbrenning) av stivelse eller cellulose, slik ein til dømes lagar tresprit (metanol) ved svak oppvarming.

Den vanlegaste alkoholen i kvardagen er etanol, som finst i øl laga av korn, vin laga av frukt eller bær (særleg druer), og brennevin laga av sukker, frukt, korn eller poteter. Slik alkohol blir brukt både som drikke og i matlaging.

Etanol (CH₃CH₂OH) er mykje brukt som reingjeringsmiddel og desinfeksjonsmiddel i matvareføretak, på sjukehus og i andre helseinstitusjonar av di han drep mikroorganismer, og i all slags industri av di han er billeg og gjer godt reint. I kjemisk industri og forsking vert etanol brukt som løysemiddel i kjemiske reaksjonar eller som råvare for produksjon av andre stoff.

Personbilar med alkoholmotor brukar etanol som drivstoff.

Propanol (CH₃CH₂CH₂OH) og isopropanol (CH₃CH(OH)CH₃) er tyngre alkoholar enn etanol og eignar seg ikkje til drikke eller mat. Dei blir brukte til reingjering og som frostvæske i lukka røyrsystem som brukar vatn til kjøling eller oppvarming, til dømes motorar i bilar.

Metanol (tresprit) (CH₃OH) er den lettaste alkoholen, som heller ikkje eignar seg for konsum. Viss ein drikk metanol vert han nedbroten til maursyre, som kroppen ikkje har noko system for å handtera, og ein kan bli blind eller døy.

Metanol er brukt som drivstoff i rakettar, gokart-bilar og modellbilar, og etter kvart i personbilar.

Alkoholar og eteriske oljer som er tyngre enn etanol (dvs. med større molekylvekt) og som kan bli danna i lag med etanol i somme gjærings- og forbrenningsprosessar, kallast samla for fusel. Det er helst i brennevin at det er merkbare mengder fusel. Mengda og typen av fusel er m.a. avhengig av kvalitet og mengd av råstoff, gjærsort og temperatur, og dessutan korleis destillasjonen av brennevinet føregår.

Stoffa i fusel er ofte giftige og såleis uønskte i alkoholhaldig drikk, men fleire slag brennevin har smaken og lukta si frå nettopp fusel i visse mengder. Det vert hevda at tendensen til bakrus som mange opplever sterkare av brunt brennevin (t.d. whisky, konjakk, armagnac, brun akevitt) enn av blankt, skuldast fusel.

  Denne kjemiartikkelen er ei spire. Du kan hjelpe Nynorsk Wikipedia gjennom å utvide han.