Verschillende literaire [[Canon (cultuur)|canons]] nemen als oudste Nederlandstalige theaterauteur [[Joost van den Vondel]] op met de werken [[Gijsbrecht van Aemstel]] (1637), [[Maria Stuart (toneelstuk)| Maria Stuarttuart]] (1646) en [[Lucifer (toneelstuk)|Lucifer]] (1654). [[Herman Heijermans]] is onder meer bekend van [[Op hoop van zegen (toneelstuk)|Op hoop van zegen]] (1900). In het recentere verleden moet [[Hugo Claus]] worden genoemd, die in 1955 schandaal maakte met zijn toneeldebuut [[Een bruid in de morgen (toneelstuk)|Een bruid in de morgen]], maar wiens [[Vrijdag (film)|Vrijdag]] (1969) het best de tand des tijds heeft doorstaan. Vanaf de jaren 1970 ontstaat een vernieuwde belangstelling voor het Nederlandse toneelstuk en sinds 1995 worden er in Nederland meer oorspronkelijk Nederlandstalige stukken dan vertalingen opgevoerd.<ref name="theaterencyclopedie">Theaterencyclopedie: [https://theaterencyclopedie.nl/wiki/Canon_van_het_Theater_in_Nederland Canon van het Theater in Nederland], geraadpleegd op 8 november 2020.</ref><ref name="literaire canon">Literaire canon, [https://literairecanon.be/nl/werken 50 (+1) essentiële teksten uit de Nederlandstalige literatuur], geraadpleegd op 8 november 2020.</ref> ▼[[kunst]]vormen waarbij één of meer [[acteur]]s levende voorstellingen maken voor een publiek. Wanneer met deze kunstvorm wordt opgetreden op een [[Toneel (vloer)|toneelvloer]] gaat het soms om een [[Toneelstuk|toneelvoorstelling]]. Maar ook [[poppentheater]] en [[straattheater]] valt eronder.
== Geschiedenis ==
{{Zie hoofdartikel|Theatergeschiedenis}}
Het westerse theater vindt zijn oorsprong in religieuze feesten in het [[oude Griekenland]], waar verhalen over de goden werden uitgebeeld door priesters.
In de 5e eeuw v.Chr. hield de stad [[Oude Athene|Athene]] iedere lente een driedaagse theaterwedstrijd ter ere van [[Dionysos (mythologie)|Dionysos]]. De winnende dichters waren zo populair dat ze vaak werden verkozen in belangrijke politieke of militaire ambten. [[Sophocles (tragicus)|Sophocles]] won niet minder dan twintig keer de prijs voor de beste [[Attische tragedie|tragedie]].<ref name="fischer">Hoofdstuk 1 ''Ritual Theatre'' in {{Aut|Fischer-Lichte, Erika}}, "History of European Drama and Theatre," uit het Duits vertaald door Jo Riley, Routledge 2002.</ref>
Het [[Oude Rome|Romeinse]] theater was gebaseerd op het Griekse voorbeeld. De Romeinen vestigden een sterke traditie in de [[Romeins theater (gebouw)|theaterarchitectuur]] en vonden onder meer het [[amfitheater]] uit. Inhoudelijk beïnvloedden zij sterk alle latere vormen van [[klucht]] en [[melodrama]].<ref name="wickham">{{Aut|Wickham, Glynne}}, "A History of the Theatre," 2de uitgave, Phaidon 1992.</ref>
Ook in de christelijke wereld was theater aanvankelijk vaak godsdienstig geïnspireerd en met name het [[passiespel]] was populair. Niet-religieuze toneelvoorstellingen waren soms verboden en in [[Engeland]] bloeide het moderne theater op na het intrekken van een dergelijk verbod door koningin [[Elizabeth I van Engeland|Elizabeth I]]. De argumenten tegen niet-religieuze spelen richtten zich meestal tegen de heidense thematiek en tegen het immoreel gedrag dat de opvoering zou bevorderen bij de toeschouwers.<ref name="fischer"/>
[[File:Funcion teatro tigre hotel 1916.ogv|thumb|right|Theatervoorstelling (in het Tigre Hotel te [[Buenos Aires (stad)|Buenos Aires]], 1916)]]
De [[commedia dell'arte]] is een vorm van improvisatietheater die uitgevonden werd in Italië en zijn hoogtepunt beleefde tussen de 16de en de 18de eeuw. De acteurs vermaakten het volk met kluchten rond een aantal vaste personages, herkenbaar aan hun maskers. Latere auteurs voor het toneel, de opera en het ballet grepen vaak terug naar de bekende personages; de Nederlandse [[Harlekijn (personage)|Harlekijn]] is Arlecchino, en de Engelse marionet ''Punch'' (in het Nederlands [[Jan Klaassen (pop)|Jan Klaassen]]) is afgeleid van [[Pulcinella (personage)|Pulcinella]].
Vanaf de 19de eeuw doet het [[Naturalisme (literatuur)|naturalisme]] zijn intrede in het theater. Volgens de naturalisten was het bestaande theater gekunsteld, en niet in staat de veranderende sociale realiteit weer te geven. Zij gaven de voorkeur aan het taalgebruik van gewone mensen en aan thema's uit het leven van alledag, vooral met betrekking tot familierelaties. Ze wilden de diepten van de menselijke natuur blootleggen door onder het dunne vernislaagje van de beschaving te kijken.<ref name="hamilton2">Paragraaf 1.1 ''The Backstory: 1850s to 1950s'' in {{Aut|Hamilton, James R.}}, "The Art of Theatre," Blackwell 2007.</ref>
==Theaterwerken in het Nederlandse taalgebied==
Van het middeleeuwse religieuze theater is het bekendste overgeleverde stuk het anonieme [[mirakelspel]] [[Mariken van Nieumeghen]] (oudste bekende uitgave 1518).
▲Verschillende literaire [[Canon (cultuur)|canons]] nemen als oudste Nederlandstalige theaterauteur [[Joost van den Vondel]] op met de werken [[Gijsbrecht van Aemstel]] (1637), [[Maria Stuart (toneelstuk)|Maria Stuart]] (1646) en [[Lucifer (toneelstuk)|Lucifer]] (1654). [[Herman Heijermans]] is onder meer bekend van [[Op hoop van zegen (toneelstuk)|Op hoop van zegen]] (1900). In het recentere verleden moet [[Hugo Claus]] worden genoemd, die in 1955 schandaal maakte met zijn toneeldebuut [[Een bruid in de morgen (toneelstuk)|Een bruid in de morgen]], maar wiens [[Vrijdag (film)|Vrijdag]] (1969) het best de tand des tijds heeft doorstaan. Vanaf de jaren 1970 ontstaat een vernieuwde belangstelling voor het Nederlandse toneelstuk en sinds 1995 worden er in Nederland meer oorspronkelijk Nederlandstalige stukken dan vertalingen opgevoerd.<ref name="theaterencyclopedie">Theaterencyclopedie: [https://theaterencyclopedie.nl/wiki/Canon_van_het_Theater_in_Nederland Canon van het Theater in Nederland], geraadpleegd op 8 november 2020.</ref><ref name="literaire canon">Literaire canon, [https://literairecanon.be/nl/werken 50 (+1) essentiële teksten uit de Nederlandstalige literatuur], geraadpleegd op 8 november 2020.</ref>
== Theatergezelschappen en productiehuizen ==
Net zoals bij andere podiumkunsten, en in tegenstelling tot de ''scheppende kunst,'' komt theater tot het publiek in twee duidelijk onderscheiden fasen. Een [[Toneelschrijver|auteur]] schrijft een tekst, eventueel met regie-aanwijzingen, die vervolgens door [[acteur]]s wordt vertolkt.
Om het toneelstuk te kunnen smaken, moeten de toeschouwers zich kunnen inleven in het verhaal. De belangrijkste taak van de acteur is hun vertrouwen te winnen, ervoor te zorgen dat ze als werkelijk aanvaarden dat waarvan ze eigenlijk weten dat het een nabootsing is. Als de acteurs hun concentratie verliezen en achteloos worden, als ze aan het zicht worden onttrokken door ander acteurs, of als ze zich laten gaan in narcistisch poseren waaruit hun eigen aard meer naar voren komt dan die van hun personages, verliezen ze het vertrouwen van het publiek. Dit kan verklaren waarom critici soms een belangrijk nieuw toneelstuk veroordelen na de [[première]], en waarom ze een stuk van weinig intrinsieke waarde aanvankelijk een hoge waardering geven.<ref name="wickham">{{Aut|Wickham, Glynne}}, "A History of the Theatre," 2de uitgave, Phaidon 1992.</ref>
== Theatervormen ==
|