Noorwegen: verschil tussen versies

{{Infobox land plus

'''Koninklijk''' <br> ''[[Kongesangen]]'' [[File: Kongesangen.ogg|150px]]

| handmatig-dichtheid = 14,3/km²

}}

 

Noorwegen heeft een oppervlakte van 385.207<ref name="kart_2019">{{Citeer web|url=https://www.kartverket.no/Kunnskap/Fakta-om-Norge/Arealstatistikk/Arealstatistikk-Norge/|title=Arealstatistics for Norway 2019|publisher=Kartverket, mapping directory for Norway|year=2019|accessdate=2019-03-24|archiefdatum=2019-06-08|archiefurl=https://web.archive.org/web/20190608034913/https://www.kartverket.no/Kunnskap/Fakta-om-Norge/Arealstatistikk/Arealstatistikk-Norge/|dodeurl=ja}}</ref> km² (inclusief Spitsbergen). Door het relatief lage inwonertal van ongeveer 5 miljoen<ref name="pop_2020_estimate">{{Citeer web | url=https://www.ssb.no/en/befolkning/statistikker/folkemengde/aar-per-1-januar | title=Population, 2020-01-01 | publisher=Statistics Norway | date=2020-02-27 | accessdate=2020-03-01 | language=no }}</ref> bedraagt de bevolkingsdichtheid circa 13 per km² (exclusief Spitsbergen: 16 per km²) en is Noorwegen na [[IJsland]] en [[Kazachstan]] het dunstbevolkte land van Europa. Grote delen van het land worden gedomineerd door natuur; [[Bos (vegetatie)|bossen]], [[fjord]]en, [[gletsjer]]s en meren zijn kenmerkend voor het Noorse landschap.

De hoofdstad van Noorwegen is [[Oslo]]. Andere grote steden zijn [[Bergen (Noorwegen)|Bergen]], [[Trondheim]], [[Stavanger]], [[Tromsø]] en [[Kristiansand]]. Noorwegen is rijk aan [[aardgas|gas-]] en [[aardolie|olievelden]], die samen met enkele andere bodemschatten, de [[scheepvaart]] en de handel de pijlers van de economie vormen. Noorwegen heeft het [[Lijst van landen naar bbp per hoofd van de bevolking|op een na hoogste bbp per hoofd van de bevolking]] ter wereld en werd door de VN al meerdere malen uitgeroepen tot [[index van de menselijke ontwikkeling|meest ontwikkelde land]].

 

 

== Geschiedenis ==

 

=== Prehistorie ===

De oudste op Noors grondgebied gevonden gebruiksvoorwerpen stammen uit 10.500 v.Chr; zij werden opgegraven in de omgeving van [[Øygarden]]. Rond deze tijd was het westen van Noorwegen ijsvrij en dus geschikt voor bewoning. [[Stenen werktuig]]en die bij een opgraving in de omgeving van [[Rennesøy]] werden gevonden worden rond 10.000 voor Christus gedateerd.

 

 

=== Vikingtijd tot en met de middeleeuwen ===

De periode van 800 tot 1066 wordt in de Noorse geschiedenis aangeduid als de [[Geschiedenis van de Vikingen|Vikingtijd]], genoemd naar de Vikingen, die er in die periode met hun [[Vikingschip|Vikingschepen]] op uit trokken om de wereld te verkennen, handel te drijven, oorlog te voeren en te plunderen. Noorse bronnen voor deze periode stammen vooral uit de twaalfde en dertiende eeuw. Het begin van de Vikingtijd valt samen met het ontstaan van de Noorse monarchie. Tot 872 waren er op het huidige Noorse grondgebied ongeveer 30 koninkrijken, die in die tijd door de eerste Noorse koning, [[Harald I van Noorwegen|Harald Schoonhaar]] werden verenigd. Historici nemen tegenwoordig aan dat Harald vooral over de kuststreken van Noorwegen regeerde en dat na diens dood zijn gebied weer uiteenviel in kleinere bestuurseenheden, die door verschillende edellieden werden bestuurd.

 

 

=== Moderne tijd ===

Toen Zweden in 1521 de Unie van Kalmar verliet, werd Noorwegen al snel een provincie van Denemarken ([[Koninkrijk Denemarken en Noorwegen]]). Het bleef onder Deens gezag tot het in 1814 overging in Zweedse handen ([[Unie tussen Zweden en Noorwegen]]). Noorwegen kreeg toen een [[Noorse Grondwet|eigen grondwet]] en [[Storting (Noorwegen)|meer zelfbestuur]]. In 1905 werd Noorwegen weer een onafhankelijke staat, met koning [[Haakon VII van Noorwegen|Haakon VII]] als staatshoofd. Tijdens de Eerste Wereldoorlog wist het neutraal te blijven dankzij een sterke [[Marine (strijdmacht)|zeemacht]] die de kusten kon verdedigen.

 

== Geografie ==

=== Geografisch overzicht ===

Noorwegen ligt in [[Noord-Europa]] en beslaat het westelijke deel van [[Scandinavië]]. In het oosten zijn er landgrenzen met, klokgewijs, [[Rusland]] (196&nbsp;km), [[Finland]] (727&nbsp;km) en [[Zweden]] (1619&nbsp;km). In het noorden, westen en zuiden grenst het land aan de [[Barentszzee]], de [[Noorse Zee]], de [[Noordzee]] en het [[Skagerrak]].

 

Tot het land Noorwegen behoren de eilandengroep [[Spitsbergen (archipel)|Spitsbergen]] en het eiland [[Jan Mayen]] in de [[Noordelijke IJszee]], evenals het eiland [[Bouveteiland|Bouvet]] in de [[Zuidelijke Oceaan|Zuidelijke IJszee]]. Noorwegen eist tevens een deel op van [[Antarctica]] ([[Koningin Maudland]] en [[Peter I-eiland]]).

 

 

{|width="330" align="left" cellspacing="4" cellpadding="4" style="border: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 4px; margin: 0 1em; margin-left:0; background-color: #f9f9f9;clear:left;"

|align="right"|110&nbsp;km

|}

 

De kust is omzoomd met eilanden (in het bijzonder de eilandengroepen [[Lofoten]] en [[Vesterålen]]) en talrijke diep gekartelde [[lijst van fjorden in Noorwegen|fjorden]]. De [[Sognefjord]], [[Hardangerfjord]], [[Trondheimfjord]] en [[Porsangerfjord]] zijn de langste. De [[Geirangerfjord]] is de bekendste en maakt, samen met de [[Nærøyfjord]], deel uit van de [[werelderfgoedlijst]] van de [[UNESCO]]. Verder telt Noorwegen [[lijst van gletsjers in Noorwegen|een groot aantal gletsjers]]. [[Jostedalsbreen]] heeft zijarmen als onder andere de [[Nigardsbreen]] en de [[Briksdalsbreen]] en is de grootste gletsjer van het Europese continent. Andere bekende gletsjers zijn [[Svartisen]] en de [[nationaal park Folgefonna|Folgefonnagletsjer]].

 

=== Klimaat ===

Er zijn verschillende klimaten in Noorwegen. De westkust, het fjordengebied, heeft een zacht gematigd [[zeeklimaat]], iets koeler dan Nederland en Vlaanderen. In het hoge noorden heerst een [[toendraklimaat]]. Ten oosten van de bergketens heerst een [[landklimaat]]. In sommige gebieden in de westelijke fjorden en het midden valt meer dan 4000&nbsp;mm neerslag per jaar, terwijl de neerslag in het noorden en achter de bergen niet meer dan 600&nbsp;mm per jaar bedraagt.

 

Tijdens het [[Precambrium]] lag Noorwegen op een enorm continent. Zo'n 600 miljoen jaar geleden brak dit continent uit elkaar. Er zijn in Noorwegen nog sporen te vinden van die periode, verschillende kloven en meren in het oosten van het land wijzen op verzonken stukken land. Gletsjers en water zorgden door erosie voor het vervlakken van dit gebied.

 

Van het Cambrium tot het midden van het [[Siluur]], zo'n 430 miljoen jaar geleden, lag het Noorse deel van [[Baltica]] regelmatig onder water. Dit zorgde voor de afzetting van kalk- en kleisedimenten en dus ook verschillende mariene [[fossiel]]en, waarvan [[trilobieten]] de meest bekende zijn.

 

 

== Bevolking ==

 

=== Samenstelling ===

 

=== Religie ===

De [[Kerk van Noorwegen|Lutherse Kerk]] was tot 21 mei 2012 de [[staatsgodsdienst|staatskerk]]. De negen [[bisschop]]pen en andere geestelijkheid van de Lutherse Kerk werden door de koning benoemd. Sinds de Lutherse Kerk zijn bevoorrechte positie verloor, is het aantal aanhangers gedaald naar 3,686 miljoen.<ref>{{Citeer web | url=http://www.ssb.no/en/kultur-og-fritid/statistikker/kirke_kostra/aar | title=Church of Norway, 2019 | publisher=Statistics Norway | date=2020-06-17 | accessdate=2020-12-11 | language=no }}</ref> Met 83.684 aanhangers vormen de moslims de op een na grootste religie in Noorwegen. Van de Noorse bevolking beschouwde in 2010 31,4% zich als luthers, 1,1% zei een andere christelijke stroming aan te houden, 2,6% beleed een ander geloof en 64,9% gaf aan in het geheel geen religie te hebben.

Zie ook het artikel '[[Bibelbeltet]]', over het Noorse equivalent van de Nederlandse '[[Bijbelgordel]]'.

=== Taal ===

{{Zie ook|Zie ook het artikel [[Geschiedenis van het Noors]].}}

 

== Politiek ==

Noorwegen is een [[constitutionele monarchie]]. Sinds 1991 is [[Harald V van Noorwegen|Harald V]] de [[Lijst van koningen van Noorwegen|koning van Noorwegen]]. De uitvoerende macht, hoewel deze in naam bij de monarch ligt, wordt door een Raad van Ministers uitgeoefend die door de [[Premier (regeringsleider)|premier]] wordt geleid. De wetgevende macht wordt bekleed in het 169 leden tellende parlement of [[Storting (Noorwegen)|Storting]]. Het parlement wordt [[verkiezingen in Noorwegen|iedere vier jaar gekozen]] in september. Noorwegen kent geen tussentijdse verkiezingen.

 

{{Zie ook|Zie ook: [[Lijst van premiers van Noorwegen]]}}

 

{{zie hoofdartikel|Provincies van Noorwegen}}

 

== Economie ==

Bijna driekwart van het Noorse grondgebied is niet bruikbaar voor economische activiteiten. Minder dan 4% is [[Landbouw|gecultiveerd]]. Het land [[Invoer (handel)|importeert]] meer dan 50% van zijn voedsel. De enorme bergweiden worden gebruikt voor het houden van rundvee en schapen en in het noorden, voor rendieren. Ongeveer een kwart van Noorwegen is bebost; hout is een belangrijke natuurlijke rijkdom en is de grondstof voor belangrijke industrieën. De [[visserij]] (in het bijzonder op kabeljauw, [[Haring (soort)|haring]] en makreel) is belangrijk, maar vormt slechts 0,5% van het Noorse [[Bruto nationaal product|bnp]]. Verse, ingeblikte en gezouten vis wordt uitgevoerd naar de hele wereld. Noorwegen is een van de weinige landen van waaruit [[walvisvaart]] plaatsvindt.

 

 

In 2013 was het aandeel van de petroleumsector een vijfde in het totale bbp, bijna een derde van de totale overheidsinkomsten en was het de helft van alle exportopbrengsten.<ref name="FACTS10" /> De overheid stopt de inkomsten van de petroleumsector in een [[sovereign wealth fund|apart fonds]]. Eind 2013 had dit fonds een vermogen van 5000 miljard Noorse kronen ofwel circa 1 miljoen per Noor.<ref name="FACTS10" /> Op 19 september 2017 bereikte het fonds volgens Bloomberg een waarde van 1.000 miljard Amerikaanse dollar.<ref>{{en}}[https://www.bloomberg.com/news/articles/2017-09-19/norway-wealth-fund-says-reached-1-trillion-in-value The World’s Biggest Wealth Fund Hits $1 Trillion], Bloomberg, 19 september 2017</ref> Deze industrietak zorgt voor werkgelegenheid, maar ook verhoogde [[inflatie]] en een kwetsbaarheid voor schommelingen in de wereldaardoliemarkt (het grootste deel van de olie en het gas wordt uitgevoerd). Andere delfstoffen die worden ontgonnen zijn [[pyriet]], [[graniet]], [[koper (element)|koper]], [[titanium]], [[IJzererts|ijzererts]] en in mindere mate [[steenkool]], [[zink (element)|zink]] en [[lood (element)|lood]]. Noorwegen produceert [[nikkel]], [[aluminium]], [[IJzer (element)|ijzer]][[legering]]en en half afgewerkt staal.

De natuurlijke omstandigheden van het land hebben een grote invloed op de [[verkeersinfrastructuur|infrastructuur]]. Langs de westkust zijn verbindingen vaak afhankelijk van [[veerboot|veerboten]], hoewel er steeds meer [[tunnel]]s en [[brug (bouwwerk)|bruggen]] gebouwd worden. Ook voor de verbindingen tussen de kust en het centrum van het land zijn vaak tunnels nodig, de langste tunnel in Europa, [[Lærdalstunnel]], verbindt Oslo met Bergen.

 

 

Het [[spoorweg]]ennet bestaat voornamelijk uit verbindingen tussen Oslo en een aantal grotere plaatsen. De langste lijn is de [[Spoorlijn Trondheim - Bodø|Nordlandsbanen]] naar [[Bodø]]. Ook is er de [[Spoorlijn Oslo - Bergen|Bergensbanen]] naar [[Bergen (Noorwegen)|Bergen]]. Internationale verbindingen zijn er van Oslo naar [[Stockholm]] en [[Göteborg (stad)|Göteborg]] en van Trondheim - naar [[Sundsvall (stad)|Sundsvall]]. In het noorden van het land is [[Narvik (plaats)|Narvik]], dat niet is aangesloten op het Noorse spoorwegennet, verbonden met [[Kiruna (stad)|Kiruna]] in [[Zweden]]. De [[Spoorlijn Myrdal - Flåm|Flåmsbana]] staat bekend als een van de mooiste spoorwegen van Noorwegen.

 

=== Toerisme ===

{{Zie ook|Zie ook de [[Werelderfgoedlijst#Noorwegen|Noorse monumenten op de Werelderfgoedlijst]] en de [[lijst van musea in Noorwegen]].}}

 

Enkele populaire toeristische bestemmingen in Noorwegen zijn:

* [[Bryggen]], de middeleeuwse haven van [[Bergen (Noorwegen)|Bergen]] (sinds 1979 op de [[Werelderfgoedlijst]])

* de [[Rotskunst van Alta]] (sinds 1985 op de [[Werelderfgoedlijst]])

* [[Spoorlijn Myrdal - Flåm|Flåmsbana]], de spoorbaan van [[Flåm]], een van de steilste treintrajecten ter wereld

* de [[Nidaros-domkerk]] in [[Trondheim]]

* de [[Noordkaap (Noorwegen)|Noordkaap]]

* de 47 [[nationale parken in Noorwegen|nationale parken]]

 

== Cultuur ==

=== Nationale feestdag ===

De nationale feestdag van Noorwegen is op [[17 mei (Noorwegen)|17 mei]] (Noors: ''Grunnlovsdagen'', of ook wel ''syttende mai'' wat zeventiende mei betekent) en is gewijd aan de [[Noorse Grondwet]]. Op die dag werd in [[1814]] de Noorse grondwet bekrachtigd. Overal in het land vinden die dag kinderparades plaats. De viering in Oslo wordt bijgewoond door de koninklijke familie. Het enige militaire element van de dag wordt verzorgd door de blaaskapel van de koninklijke wacht, die door de straten van Oslo marcheert. Op 23 juni vieren de Noren ''Jonsok'' (Sint Jans ontwaken), het begin van de [[zomer]].

 

=== Literatuur ===

 

De late negentiende eeuw en vroege twintigste eeuw worden wel de ''Gouden Eeuw'' van de Noorse literatuur genoemd. De toneelschrijver [[Henrik Ibsen]] (1828-1906) is hier de centrale figuur. Niet minder gelauwerd, maar buiten Noorwegen toch minder bekend, is [[Bjørnstjerne Bjørnson]] (1832-1910), die in 1903 de eerste Noorse winnaar van de [[Nobelprijs voor Literatuur]] werd. Van zijn historisch getinte toneelwerk is vooral dat over [[Sigurd Slembe]] tamelijk bekend. Zijn overige werk heeft vaak het pastorale Noorwegen tot onderwerp. Na Bjørnson was [[Knut Hamsun]] (1859-1952) in 1920 de tweede Noorse Nobellaureaat. Zijn werk is ook in het [[Nederlands]] vertaald. Hamsuns populariteit had overigens ernstig te lijden onder zijn pro-Duitse houding tijdens de Tweede Wereldoorlog.

 

 

=== Muziek ===

De Noorse muziektraditie is sterk verbonden met die van de andere Scandinavische landen, met name met die van Denemarken, waarmee het land enkele eeuwen een unie vormde. Tot en met de achttiende eeuw had de folkloristische muziek in Noorwegen de overhand. Pas vanaf de onafhankelijkheid van Noorwegen zochten en vonden de Noren aansluiting bij een meer Europese muziektraditie. Voor wat betreft de folkloristische muziek dient onderscheid gemaakt te worden tussen de muziek van de Noren en die van de Saami. De Noorse folkmuziek wordt gekenmerkt door begeleide zang, terwijl die van de Saami meestal ''a capella'' is. Een typisch voorbeeld van Noorse muziek is de [[kveding]], een soort geïmproviseerde - vaak hoofse - ballade. Muziek van de Saami is bijvoorbeeld de [[joik]], een vaak slechts door tamboerijn begeleid lied dat tracht de essentie van een persoon, een dier of een toestand te bezingen.

 

 

=== Sport ===

Sport speelt in Noorwegen een grote rol. Het land heeft met name bij de [[wintersport]]en een rijke sportgeschiedenis. Belangrijkste wintersport is [[langlaufen]], met als absolute ster [[Bjørn Dæhlie]]. Ook [[Skiën|alpineskiën]] is populair, hoewel het land in die sport beduidend minder successen heeft behaald. Historisch is ook [[schaatsen]] een grote sport, maar het uitblijven van aansprekende resultaten heeft de populariteit van die sport geen goed gedaan. Noorwegen organiseerde de [[Olympische Winterspelen]] in [[Olympische Winterspelen 1952|1952]] (Oslo) en [[Olympische Winterspelen 1994|1994]] ([[Lillehammer (plaats)|Lillehammer]]). Op de [[Olympische Winterspelen 2022]] te [[Peking]] won Noorwegen het [[Medaillespiegel van de Olympische Winterspelen 2022|medailleklassement]].

 

* [[Noorwegen van A tot Z]]

 

 

{{Navigatie overzeese territoria Noorwegen}}

{{Navigatie Noordse Raad}}

{{Navigatie landen Europa}}

{{Zusterproject

| commonscat = Norway

| wikiatlas = Norway

}}

{{Coor title dms|62|46|0|N|9|27|0|E|type:country_region:NO}}