Kandidatenlijst
De kandidatenlijst (of personenlijst of kieslijst) is een kieslijst waarop verkiesbare kandidaten van een politieke partij staan en is een onmisbaar onderdeel van het op partijen gebaseerd kiesstelsel met evenredige vertegenwoordiging. Als kiezers bij een stemming hun voorkeur kunnen aangeven voor een individuele kandidaat van een partij wordt het een open lijstenstelsel genoemd. In dat geval, zoals in Nederland, staan kandidatenlijsten van verschillende partijen op een stembiljet. Als kiezers alleen maar voor een partij kunnen stemmen wordt het een "gesloten lijstenstelsel" genoemd. In dat geval wordt de lijst uitsluitend bepaald door partijleden ofwel door het bestuur van de partij.
De kandidatenlijst of kieslijst (passief kiesrecht) is niet te verwarren met de kiezerslijst, waar de kiesgerechtigden op staan (actief kiesrecht).
Lijstenstelsel
bewerkenLijsten zijn te onderscheiden in:
- Gesloten lijsten: kiezers brengen een stem uit voor de lijst als geheel en kunnen geen invloed uitoefenen op de samenstelling van de fractie. Dit stelsel komt bijvoorbeeld voor in Duitsland, Spanje ("de tweede stem") en in Italië.
- Open lijsten: kiezers brengen een stem uit op een individuele kandidaat en kunnen zo de samenstelling van de fractie beïnvloeden.
- Beperkt open lijsten: in beginsel is de volgorde op de kandidatenlijst bepalend, maar kandidaten die een bepaald aantal voorkeurstemmen behalen, krijgen met voorrang een zetel toegewezen. Dit stelsel komt voor in Nederland, waar een kandidaat 25% van de kiesdeler moet behalen om met voorkeur verkozen te worden.
- Volledig open lijsten: kandidaten op de lijst worden verkozen op volgorde van het aantal behaalde stemmen. De lijst is niet meer dan een advies van de partij. Dit stelsel komt in Finland voor.
- Hybride lijsten: kiezers brengen een stem uit op een partijlijst of op een individuele kandidaat. Dit combineert aspecten van gesloten en open lijsten, wat een balans biedt tussen kiezersinvloed en partijcontrole. Dit stelsel komt in België en Denemarken voor.
- Vrije lijsten: de kiezer heeft net zoveel stemmen als er zetels te verdelen zijn. Hij mag ook op kandidaten van andere lijsten stemmen (panacheren) en meestal ook tweemaal op dezelfde kandidaat stemmen (cumuleren). De kiezer kan een leeg stembiljet volschrijven, maar mag ook een door een partij voorgedrukt stembiljet gebruiken, waarbij hij namen mag doorstrepen en vervangen door andere. Net als bij de volledig open lijst, worden de kandidaten verkozen op volgorde van het aantal behaalde stemmen. Dit stelsel wordt in Zwitserland gebruikt voor de verkiezingen van de Nationale Raad en de kantonsparlementen.
In landen die zijn ingedeeld in kiesdistricten met meerdere kandidaten dienen partijen per district kieslijsten in.[bron?]
Posities
bewerkenTijdens een verkiezing kan er één algemene kandidatenlijst of verschillende kandidatenlijsten zijn. In het laatste geval wordt een kandidatenlijst normaliter gevuld met leden van een groepering. Soms kunnen groeperingen ook samen één kandidatenlijst opstellen, zoals bij een kartellijst. In sommige landen is er op de lijst ook plaats voor niet-leden zoals verruimingskandidaten.
De eerste kandidaat op de kandidatenlijst wordt de lijsttrekker genoemd. De laatste kandidaat op de lijst is de lijstduwer, die veelal staat op een onverkiesbare plek. Vaak is dit een bekende persoon die op de lijst staat om meer stemmen voor de partij te halen. In de meeste gevallen zal deze kandidaat zijn zetel niet innemen, mocht hij met voorkeurstemmen worden verkozen.
Er kan in een kiessysteem ook een onderscheid gemaakt worden op een kandidatenlijst tussen effectieve kandidaten en opvolgers. Deze laatste kunnen niet rechtstreeks verkozen worden, maar nemen de functie op wanneer een effectief verkozen kandididaat zijn mandaat opgeeft (wegens overlijden, ontslag of een andere reden). Andere kiessystemen, vooral meerderheidsstelsels zoals in de Verenigde Staten, voorzien in een buitengewone verkiezing om een opvolger aan te duiden.
Vaststellingsprocedure
bewerkenDe procedures voor het samenstellen van de kandidatenlijst van een politieke partij verschillen per partij. In Nederland is het gangbaar dat het partijbestuur een kandidatencommissie benoemt die op zoek gaat naar kandidaten en hun kwaliteiten beoordeelt. Zij stellen een concept-kandidatenlijst voor aan het partijcongres dat hier wijzigingen op kan indienen. Uiteindelijk keurt het congres de lijst als geheel toe. Soms wordt de lijsttrekker in een aparte procedure benoemd, zoals een ledenreferendum (dit is in Nederland het geval bij de PvdA, de VVD en GroenLinks) of legt de kandidatencommissie geen volgorde vast. Bij sommige partijen hebben de leden direct, of via provinciale afdelingen, veel invloed op de volgorde van de lijst.
Lijstverbinding
bewerkenIn sommige landen is het mogelijk om de kandidatenlijsten onderling te 'verbinden' zodat reststemmen kunnen worden overgedragen naar een andere partij, waardoor een restzetel gewonnen kan worden. Een dergelijke verbinding wordt een lijstverbinding genoemd. Een verbinding tussen lijsten (van dezelfde partij) in verschillende kieskringen wordt apparentering genoemd.