Karl May

 

 

May werd geboren in Hohenstein-Ernstthal, als vijfde kind van de wever Heinrich May en zijn echtgenote Wilhelmina Weise. Kort na zijn geboorte werd hij blind door vitaminegebrek. Negen van de dertien andere kinderen in het gezin stierven op jeugdige leeftijd. Gedurende zijn blinde kinderjaren vertelde zijn grootmoeder hem veel sprookjes, waardoor zijn fantasie zich ontwikkelde. Op vier- of vijfjarige leeftijd werden hem na medisch onderzoek de juiste voedingsmiddelen (vitamine A & D) toegediend, waarna hij kon zien.

Op 29 september 1856 begon hij een opleiding tot leraar in Waldheim, Saksen. Hier werd hij in 1860 veroordeeld wegens diefstal van zes kaarsstompjes.

In 1861 legde May het leraarsexamen af. Hij werd als leraar aangesteld bij de fabrieksschool in Altchemnitz. Hier werd hij op 26 december wegens diefstal (een horloge, dat hij van een kamergenoot overdag mocht lenen, nam hij voor het weekend mee naar huis, waarna de kamergenoot aangifte deed) veroordeeld tot een vrijheidsstraf. Hij verloor zijn betrekking en zijn lesbevoegdheid.

Toen hij zich in 1865 voor een vermogend arts uitgaf, werd hij betrapt en tot vier jaar tuchthuis veroordeeld; hij kwam vroegtijdig vrij in 1868. Hij beging hierna in verschillende betrekkingen nieuwe diefstallen, waarvoor hij van 1870 tot 1874 in het tuchthuis in Waldheim gevangenisstraf uitzat. Hij kwam weer op het rechte pad toen hij de katholieke lekencatecheet Kochta ontmoette.

In de periode 1875-1878 had May een aanstelling als redacteur van de colportageweekbladen Der Beobachter an der Elbe en Frohe Stunden. Deze bladen waren het eigendom van uitgever Heinrich Gotthold Münchmeyer. May begon toen enkele zelfgeschreven verhalen te publiceren. In 1880 huwde hij met Emma Pollmer, met wie hij al enkele jaren samenwoonde.

De jaren 1881-1887 vormden een hoogtepunt in zijn bestaan als schrijver. In het katholieke gezinsblad Deutscher Hausschatz verschenen de eerste versies van zijn reisavonturen als De doodskaravaan, Door Koerdistan en Naar Istanbul. Ook begon hij in deze periode aan zijn vijf grote Münchmeyerromans, waaronder De liefde van de Ulaan, De wraakjacht rond de aarde, De verloren zoon, Duitse harten, Duitse helden en De weg naar het geluk. Deze laatste vier verschenen onder diverse pseudoniemen. De reden hiervoor was dat ze een bepaalde mate van erotiek bevatten, wat in die tijd ongepast was. Münchmeyer beschouwde dit als een noodzakelijk middel voor de losse huis-aan-huis verkoop van zijn bladen, maar ze waren strijdig met Mays idealen van liefde voor de natuur, voor mensen, God en vrede.

In 1888 kreeg May een vaste aanstelling als medewerker aan het Stuttgarter tijdschrift Der gute Kamerad. Vanaf 1892 verschenen zijn reisvertellingen in steeds grotere oplagen. De meeste van zijn Amerikaanse romans kenmerken zich door een christelijk moralistische, romantische inslag. Door de goede verkoop van zijn boeken ging het hem voor de wind.

In 1899-1900 ondernam hij zijn eerste reis naar de Oriënt. Ook maakte hij een reis naar Amerika (1908), vanwaar hij veel originele souvenirs uit het dagelijks leven van verschillende indianen meenam. Op 4 maart 1903 liet hij zich scheiden van zijn vrouw, en huwde op 31 maart met zijn secretaresse Klara Plöhn. Hij ging zichzelf als groot literator zien, maar zijn latere werk (Babel en Bijbel, Naar het land van de zilveren leeuw, Vrede op aarde) vond geen erkenning.

 

In 1904 werden de vroegere veroordelingen van May bekend bij het publiek, waardoor hij veel sympathie verloor. Er ontstond zelfs een hetze tegen hem, culminerend in, bijvoorbeeld, Lebius' brochure Karl May - ein Verderber der deutschen Jugend. Tijdens processen tegen het publiceren van zijn Münchmeyerromans onder zijn eigen naam verloor hij veel van het geld dat hij met schrijven had verdiend. Toen hij in 1912 overleed, was hij een gebroken man.

Na zijn dood richtte zijn vrouw Villa Bärenfett (Villa Berenvet) in met souvenirs van hun Amerikareis. Het was een van de uitgebreidste tentoonstellingen van originele 19e-eeuwse Indiaanse attributen in Europa. Deze villa is, evenals Villa Shatterhand, te bezichtigen in Radebeul, Duitsland.

De werken van May worden meestal ingedeeld in:

• Reisverhalen
• Jeugdverhalen
• Colportageromans (ook Münchmeyerromans genoemd)
• Overige

De werken van May worden niet gerekend tot de literatuur (in engere zin), maar tot de lectuur (Duits: Trivialliteratur) en May wordt dan ook wel als volksschrijver aangeduid. In Nederland en België worden zijn werken als jeugdlectuur beschouwd, en vele volwassenen kwamen er niet voor uit dat zij ook May lazen^[16].

Enkele kenmerken die men in zijn werken vindt:

• De personages zijn duidelijk verdeeld in "de goeden" en "de kwaden"
• Duitse personages horen vrijwel altijd bij "de goeden"
• Uitgebreide beschrijving van het uiterlijk van de personages en van de landschappen waarin zij reizen
• De minimale rol van vrouwen en liefde
• Sterke aanwezigheid van het christendom, in latere werken grenzend aan bekeringsdrang
• De bovenmenselijke vaardigheden en kennis van de helden uit de verhalen
• De helden zijn de spreekwoordelijke good guys: ze strijden voor een als nobel afgeschilderde zaak
• De helden zijn doorgaans vergevingsgezind
• De personages zijn vrijwel voortdurend op reis
• Veelvuldige gevangenneming en bevrijding of ontsnapping van zowel de "goeden" als de "kwaden"
• Totale afwezigheid van materiële zorgen; van vele personages blijft onduidelijk hoe zij in hun levensonderhoud voorzien

De werken van May werden uitgebracht onder de volgende namen en pseudoniemen: Karl May (of Dr. Karl May), Carl May, Capitain Ramon Diaz de la Escosura, M. Gisela, Hobble-Frank, Karl von Hohenthal, D. Jam, Prinz Muhamêl Lautréaumont, Ernst von Linden, P. van der Löwen, Emma Pollmer (de naam van zijn eerste vrouw) en Richard Plöhn.

De meeste verhalen spelen zich af in de 19e eeuw, tussen 1860 en 1880.

De namen van de personages zijn in enkele gevallen verschillend per uitgave of bewerking. De bekendste zijn:

Uit de verhalen die spelen in Noord-Amerika

Apache-opperhoofd Winnetou (met zijn zilverbuks, en zijn paard Iltshi) en zijn blanke bloedbroeder Old Shatterhand (met zijn paard Hatatitla, Henrybuks en berendoder), en verder: Dick Hammerdull en Pitt Holbers, Hobble-Frank, Intshu Tshuna, Lange Davy en Dikke Jemmy, Nsho-Tshi, Old Death, Old Firehand, Old Surehand, Old Wabble, Ribanna, Sam Hawkens / Sam Barth, Dick Stone, Will Parker, Sans-Ear, Santer, Tangua, Tante Frolic / Tante Droll.

Uit de verhalen die spelen in de Oriënt

Kara Ben Nemsi (met zijn paard Rih) en Hadji Halef Omar, en verder: Krüger Bey, Lord Lindsay.

In 2014, 102 jaar na de dood van de auteur, verscheen nog een onbekend en onvoltooid verhaal in het 90e en laatste deel van het Verzameld Werk. De Verloren Zoon handelt over een booswicht, Zechenmolf, die door de wouden in de grensstreek van Duitsland en Bohemen trekt. Het zou zijn geschreven in de jaren zeventig van de 19e eeuw.^[17]

May heeft zeer veel geschreven: zijn bibliografie in het Karl-May-Handbuch beslaat 23 bladzijden^[18]. Van een aantal van zijn werken zijn bewerkingen gemaakt, zowel door hemzelf als door anderen. Er zijn werken verschenen onder verschillende titels. Sommige werken zijn verspreid over meerdere banden uitgegeven, maar verschillende uitgaven waren verschillend in aantallen banden, indeling en titels. Het is ook voorgekomen dat een werk een nieuwe titel kreeg, waarna een ander werk de oude titel als nieuwe titel kreeg, bv. Old Surehand III dat later Old Surehand II ging heten. Ook hergebruikte May regelmatig (delen van) oude verhalen in nieuwe. Van de werken zijn meerdere vertalingen gemaakt, en sommige vertalingen zijn later weer bewerkt en heruitgegeven. Dit alles heeft als gevolg dat het niet eenvoudig is een overzicht te maken van de boeken van Karl May. Ook over de Duitse en Nederlandse uitgaven zijn veel artikelen en boeken geschreven: een lijst met titels in het Karl-May-Handbuch beslaat 20 bladzijden^[18]. Overigens betekent het "bewerkt zijn" van een werk van May in een aantal gevallen dat het (soms sterk) ingekort is; een eufemistische omschrijving dus.

Uit een voorwoord^[19]:

Bij de bewerking dezer uitgave zijn wij van de stelling uitgegaan, dat de jeugd, die gaarne de boeken van Karl May leest, een vlot geschreven boek weet te waardeeren. Daarom hebben wij gemeend, hier en daar bij de vertaling verkorting te moeten toepassen, door weg te laten wat, hetzij als specifiek Duitsche woordspeling, hetzij als betrekking hebbend op specifiek Duitsche toestanden, voor den Nederlandschen jeugdigen lezer onbegrijpelijk is. Bovendien kwam het ons wenschelijk voor, de vaak te lange landschapsbeschrijvingen e.d. en de vele in het origineel voorkomende herhalingen, die o.i. slechts storend werken, of in het geheel niet of beknopt weer te geven.

 

In de loop van de tijd zijn Mays werken in het Nederlands uitgegeven door minstens 55 uitgeverijen. De voornaamste worden hier genoemd, met de periode waarin de werken werden uitgegeven^[20].

• W.H.J. van Nooten, Haarlem, gaf in 1890 De oude dood uit als eerste Nederlandstalige boek van May.
• Van Goor Zonen, Gouda, 1895 - 1903
• Uitgevers-maatschappij "Nederland", 's-Gravenhage, 1895 - 1907
• H.J.W. Becht, Amsterdam, 1904 - 1984. Latere edities zijn geïllustreerd door Hans G. Kresse.
• A.G. Schoonderbeek, Laren, 1919 - 1945 (gerekend tot de mooist uitgegeven Karl May-boeken)
• Frany (een soort huismerk van de HEMA), 1930 - 1948 (in twee verschillende uitgaven)
• Hollandsch Uitgeversfonds, Amsterdam , 1928 - 1942
• Onbekende uitgever, reeks meestal omschreven als "Indiaan te paard met lans" (vanwege een kenmerkende afbeelding op de voorzijde), 1935 tot in jaren 1940
• Uitgeversfonds Het Boekhuis, Ledeberg (Gent) (later Het Boekhuis, Antwerpen), 1934 - 1955
• Prisma-boeken, Het Spectrum, Utrecht, 1962 - 1967, twee reeksen van elk 25 pockets, met een groot aantal herdrukken van de populairste boeken was deze reeks een groot succes. In latere jaren werden delen uit de reeksen opnieuw uitgegeven.
• Skarabee, Laren, ca. 1970
• Omega Jeugdboekerij, Amsterdam, 1976 - 1982, bewerkingen tot kinderboeken, fraai geïllustreerd
• W&L boeken (Loeb), Amsterdam, 1983 - 1986, 18 delen die de Duitstalige Gesammelte Werke vrij precies volgen
• Kadmos, Utrecht/Weert, 1988 - 1992, een productie voor Boek en Plaat
• Rebo Producties ("Remainder Books"), 1991

De uitgaven van "Frany" en "Hollandsch Uitgeversfonds" lijken nogal op elkaar.

Hieronder een overzicht van een deel van de in het Nederlands verschenen werken van May. Als uitgangspunt is de 50-delige reeks Prismapockets van uitgeverij Het Spectrum genomen, aangezien dat de reeks is met zowel de meeste titels als de grootste verspreiding en bekendheid. Deze reeks vertalingen stemt niet geheel overeen met de in Duitsland verschenen series die meer delen bevatten. Het overzicht is niet volledig en bevat wellicht fouten.

De uitgeverij Karl May Verlag publiceert sinds 1913 Karl May’s Gesammelte Reiseerzählungen. Daarnaast verwierf dit bedrijf de rechten op elders gepubliceerde werken. Herzieningen van deze teksten werden toegevoegd aan de oorspronkelijke serie en uitgebreid tot de Gesammelte Werken (und Briefen), waarbij de oorspronkelijke 33 delen ook aanzienlijke bewerkingen ondergingen. In 1945 was de serie gegroeid tot 65 delen.

Sinds het auteursrecht op de werken van May in 1963 afliep, zijn deze sindsdien ook door andere uitgevers uitgegeven. Lange tijd probeerde de Karl May Verlag echter met alle juridische middelen zijn positie over alle concurrenten te behouden, omdat alle aanpassingen waren nog steeds bescherming verdienden.

Een historisch-kritische editie van de werken van Karl May bevat in 120 delen en werd oorspronkelijk uitgegeven door Hermann Wiedenroth (tot 1998 samen met Hans Wollschläger), verschijnt sinds 1987. Deze filologisch betrouwbare uitgave tracht de authentieke bewoordingen in de eerste drukken en waar mogelijk ook in de handschriften van de auteur weer te geven en geeft informatie over de geschiedenis van de tekst. Na jaren van geschillen en herhaalde wisselingen van uitgeverij, wordt de historisch-kritische editie sinds 2008 uitgegeven door Karl May Verlag, waarbij de Karl May Gesellschaft verantwoordelijk is voor de teksten en de Karl May Stiftung (met het Karl May Museum) voor de exploitatie.

De Duitse uitgeverij Weltbild-Verlag heeft een geïllustreerde uitgave in 92 delen gepubliceerd, die wordt beschouwd als de best beschikbare, bijna volledige uitgave. Er waren andere uitgebreide edities van uitgeverij Bertelsmann Verlag (30 delen met een bloemlezing van bewerkte teksten), van uitgeverij Verlag Manfred Pawlak (74 delen; onbewerkt, maar incompleet). De Karl May Gesellschaft publiceert een reeks herdrukken die vooral de tijdschriftpublicaties van Karl May weer toegankelijk maken.

Sinds 2004 bestaat er ook een digitale full-text editie van Directmedia Publishing.

In de periode 1892 tot en met 1910 verschenen in de reeks Verzamelde reisverhalen in totaal 33 reisverhalen.

1. Durch Wüste und Harem of Durch die Wüste (1892) - Oriënt-reeks 1
2. Durchs wilde Kurdistan (1892) - Oriënt-reeks 2
3. Von Bagdad nach Stambul (1892) - Oriënt-reeks 3
4. In den Schluchten des Balkan (1892) - Oriënt-reeks 4
5. Durch das Land der Skipetaren (1892) - Oriënt-reeks 5
6. Der Schut (1892) - Oriënt-reeks 6
7. Winnetou I (1893)
8. Winnetou II (1893)
9. Winnetou III (1893)
10. Orangen und Datteln (1893) of Sand des Verderbens - bloemlezing
11. Am Stillen Ocean (1894) - bloemlezing
12. Am Rio de la Plata (1894)
13. In den Kordilleren (1894)
14. Old Surehand I (1894)
15. Old Surehand II (1895), of Kapitän Kaiman
16. Im Lande des Mahdi I (1896), of Menschenjäger
17. Im Lande des Mahdi II (1896), of Der Mahdi
18. Im Lande des Mahdi III (1896), of Im Sudan
19. Old Surehand III (1897) of Old Surehand II
20. Satan und Ischariot I (1896) of Die Felsenburg
21. Satan und Ischariot II (1897) of Krüger Bei
22. Satan und Ischariot III (1897) of Satan und Ischariot
23. Auf fremden Pfaden (1897)
24. "Weihnacht!" (1897)
25. Im Reiche des silbernen Löwen I (1898) of Der Löwe der Blutrache
26. Im Reiche des silbernen Löwen II (1898) of Bei den Trümmern von Babylon
27. Am Jenseits (1899)
28. Im Reiche des silbernen Löwen III (1902) of Im Reiche des silbernen Löwen
29. Im Reiche des silbernen Löwen IV (1903) of Das versteinerte Gebet
30. Und Friede auf Erden! (1904)
31. Ardistan und Dschinnistan I (1909) of Ardistan
32. Ardistan und Dschinnistan II (1909) of Der Mir von Dschinnistan
33. Winnetou IV (1910) of Winnetous Erben

De jeugdverhalen verschenen in de periode van 1887 tot 1897 voor het tijdschrift Der Gute Kamerad. De meesten spelen zich af in het Wilde Westen. Old Shatterhand is in tegenstelling tot de reisavonturen niet de ik-persoon.

• Die Helden des Westens is de titel van een band met twee verhalen:
  • Der Sohn des Bärenjägers (1887) of Unter Geiern (deel 1)
  • Der Geist des Llano Estacado (1888) of Unter Geiern (deel 2)
• Der blaurote Methusalem (1892) of Kong-Kheou, das Ehrenwort (1888/89)
• Die Sklavenkarawane (1889/90)
• Der Schatz im Silbersee (1890/91)
• Das Vermächtnis des Inka (1891/92)
• Der Ölprinz (1893/94)
• Der schwarze Mustang (1896/97) of Halbblut

Deze worden ook wel Münchmeyerromans of Kolporta-romans genoemd. Enkele hiervan omvatten duizenden pagina's. Boekuitgaven daarvan zijn verdeeld over meerdere banden en de titels van die banden verschillen van uitgever tot uitgever. Hieronder de oorspronkelijke titels:

• Das Buch der Liebe (1875-76)
• Geographische Predigten (1875/76)
• Der beiden Quitzows letzte Fahrten (1876/77)
• Auf hoher See gefangen (1877/78) of Auf der See gefangen
• Zepter und Hammer (1879/80)
• Die Juweleninsel (1880–82)
• Das Waldröschen (1882–84)
• Die Liebe des Ulanen (1883–85)
• Der verlorne Sohn (1884–86)
• Deutsche Herzen – Deutsche Helden (1885–88)
• Der Weg zum Glück (1886–88)

Verdere werken van May zijn o.a. vertellingen, gedichten, opstellen, een toneelstuk, autobiografische teksten en enkele liederen met muziek.

Er zijn ook bioscoopfilms en stripverhalen gemaakt die zijn gebaseerd op de verhalen van May. Zie de artikelen Winnetou en Old Shatterhand voor nadere gegevens. In de stripreeks Karl May komen beide personages voor.

In Duitsland ging op 11 augustus 2022 de jeugdfilm Der junge Häuptling Winnetou (Het jonge opperhoord Winnetou) in première.^[21] De film is gebaseerd op de musical Kleiner Häuptling Winnetou (Klein opperhoofd Winnetou). De Duitse uitgeverij Ravensburger gaf twee boeken uit bij deze film, beide geschreven door de Duitse kinderboekenschrijver Thilo Petry-Lassak:

• Der junge Häuptling Winnetou: Das Buch zum Film
• Der junge Häuptling Winnetou: Das Erstlesebuch zum Film

Zowel de film als beide boeken kregen zware kritiek. Uitgeverij Ravensburger nam daarom beide gewraakte boeken uit de handel.^[22] Ook hierop kwam veel kritiek.^[23] Hoewel het dus niet om boeken ging van Karl May, ontstond in Duitsland een levendige discussie over het werk van Karl May; in Nederland ontstond door een verkeerde vertaling het beeld dat in Duitsland alle boeken van Karl May verboden waren. Uitgeverij Meulenhoff, een van meerdere uitgevers van Winnetou-boeken, heeft hun Winnetou-uitgaven teruggehaald; het gaat daarbij vooral om verouderde vertalingen. Ook heeft bol.com voorlopig de verkoop stopgezet van de Winnetou-uitgave van 2021, terwijl dat juist het verhaal in context plaatst, en de vertaalkeuzes van de vertalers netjes verantwoordt. ^{[24] [25] [26] [27]} Zowel de Nederlandse Karl May Vereniging als de Duitse Karl-May-Gesellschaft e.V. en Karl-May-Stiftung hebben zich sterk uitgesproken tegen de negatieve sentimenten over het werk van May. Ook enkele leden van de Tweede Kamer gaven er hun mening over. ^{[28] [29]}

• (de) Karl May stichting
• Enkele Nederlandse artikelen over Karl May plus een overzicht van Nederlandse publicaties
• (de) Karl May wiki
• Website van de Nederlandstalige Karl May vereniging
• (de) Werken van Karl May

 

Zie de categorie Karl May van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.